قداست و سابقه تاریخی مقام ابراهیم
از جمله آیات و نشانههای خداوند در روی زمین «مقام ابراهیم» است(1) و آن عبارت از سنگی است به مقدار یک ذراع در یک ذراع که اثر پای حضرت ابراهیم در آن باقی است.(2)
مقام ابراهیم از جمله سنگهای مقدس روی زمین است. روایت شده است که از سنگهای بهشتی در روی زمین؛ یکی سنگ «مقام» و دیگری «حجرالأسود» است.(3) مقام از یادگارهای حضرت ابراهیم- ع- است که هزاران سال بر آن گذشته و از حوادث گوناگون طبیعی و اجتماعی مصون مانده است، و چنانکه گفته شد قرآن آن را از آیات روشن خداوند میداند.(4) این حاکی از آن است که کسانی که کعبه را مقدس میدانستند، نشانههای ابراهیم، معمار کعبه را نیز ارج مینهادهاند. از اینرو در حفظ و حراست شکل کعبه و آثار مربوط به آن، نهایت تلاش و جدیت را نمودهاند که از مهمترین آنها «حجرالأسود» و «سنگ مقام» است که چه قبل از اسلام و چه بعد از آن، مورد توجّه و احترام و تقدّس بودهاند. اما سرگذشت این دو اثر، متفاوت است؛ چون محل حجرالأسود از همان آغاز معین بود و در گوشه کعبه و کنار دَرِ آن کار گذاشته شده بود، در تغییراتی که در اثر حوادث و مرور زمان بر این خانه پیش میآمد محل آن تغییر نکرده است ولی در مورد مقام ابراهیم که در بنای کعبه جای مخصوصی نداشته و در خارج و کنار کعبه بود دچار جابجایی شده است. از آنجا که این تغییر در روایات و تاریخ مورد بحث قرار گرفته است و از طرفی در فقه شیعه واجب و از نظر اهل سنت مستحب است که نماز طواف، پشت مقام خوانده شود، سزاوار است این موضوع مورد بررسی قرار گیرد که محل اصلی مقام کجا بوده و چرا و چگونه و به دست چه کسی تغییر مکان پیدا کرده است؟!
1- «فیه آیات بیّنات مقام ابراهیم ...»، آل عمران: 97.
2- در مورد نامگذاری مقام و باقی ماندن جای پای حضرت ابراهیم- ع- در سنگ مزبور سه وجه گفتهاند:
الف: چون هنگام ساختن کعبه دیوارها بلند شد و دسترسی ابراهیم به آن دشوار بود، اسماعیل سنگی را که به مقام مشهور است آورد و ابراهیم روی آن میایستاد و خانه را میساخت و آن سنگ را همچنان گرد خانه میگردانید، تا آنکه روبروی در خانه خدا رسید.
ابن عباس میگوید: چون ابراهیم روی آن سنگ میایستاد، به مقام ابراهیم مشهور شده است. همچنین از او نقل شده است که چون ابراهیم روی آن سنگ ایستاد، دو پای او در آن فرو رفت. (ازرقی، اخبار مکه، مکه مکرمه، دارالثقافة 1403 ه. ق. ج 1، ص 59؛ نظام الدین نیشابوری، تفسیر غرائب القرآن، حاشیه تفسیر طبری، بیروت، دار احیاء تراث العربی، ج 1، ص 395).
ب: آنگاه که به ابراهیم فرمان داده شد که به مردم اعلان حج کند، ابراهیم عرض کرد: پروردگارا! صدای من بر همگان نمیرسد، خداوند فرمود: تو اعلان کن، بر عهده من است که صدای تو را به همگان برسانم. ابراهیم بر فراز مقام قرار گرفت و مقام چندان مرتفع شد که از کوهها بلندتر گردید و چون ابلاغ کرد سنگ تاب نیاورد و دو پای ابراهیم در آن فرو رفت. (ازرقی، همان مدرک، ج 2، ص 30؛ صدوق، علل الشرایع، قم، مکتبة الداوری، ص 423).
ج: بار دوم که ابراهیم از شام برای سرکشی به اسماعیل و هاجر به مکه آمد، همسر اسماعیل سنگی برای ابراهیم آورد که بر آن بایستد تا سرش را شستشو دهد، چون ابراهیم پا بر آن نهاد، پای وی در سنگ فرو رفت و اثرش باقی ماند (مجمع البیان، طبرسی، تهران، مکتبة العلمیة الإسلامیه، ج 1، ص 203).
برخی احتمال دادهاند که حضرت ابراهیم در هر سه مورد، روی همین سنگ قرار گرفته است؛ یعنی سنگی که همسر اسماعیل برای ابراهیم آورد تا بر آن پا نهد که سرش را شستشو دهد، همان سنگ را اسماعیل برای او آورد تا بر آن بایستد و خانه را بسازد و ابراهیم باز بر همان سنگ ایستاد و فرمان زیارت خانه خدا را ابلاغ کرد (نظام الدین نیشابوری، همان مدرک، ص 395).
3- ابو علی الفضل بن حسن الطبری، مجمع البیان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ج 1، ص 203؛ ازرقی، اخبار مکه، مکه، دارالثقافه، 1403 ه. ق.، ج 2، ص 29.
4- آل عمران: 97.
1- ابن سعد، طبقات، ج 3، ص 284؛ ابن حجر عسقلانی، فتح الباری، بیروت، دارالمعرفة، ج 3، ص 169؛ فاکهی، اخبار مکه، مکه المکرمة، مکتبة و مطبعة النهضة الحدیثه، ج 1، ص 454 و 455؛ ابن ابیالحدید، شرح نهج البلاغه، قم انتشارات اسماعیلیان (افست)، ج 12، ص 75؛ جلال الدین سیوطی، تاریخ الخلفا، منثورات الشریف رضی (افست)، ص 137؛ رشید رضا، تفسیر المنار، بیروت، دارالمعرفه، ج 1، ص 462.
2- ازرقیٰ همان کتابٰ ج 2ٰ ص 32.
3- صدوق، علل الشرایع، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص 423؛ کلینی، الروضة من الکافی، ترجمه کمرهای، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1397 ه. ق. ج 1، ص 96- 95؛ شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت- علیهم السلام- 1412 ه. ق. ج 13، ص 350.
4- ازرقیٰ همان کتابٰ ص 30 و 31.
5- «و اتخذوا من مقام ابراهیم مُصلّی»؛ بقره: 125.
1- فاکهی، همان کتاب، ج 1، ص 455؛ فاسی، شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، بیروت، دارالکتب العلمیة، ج 1، ص 207.
2- از راویانی است که برخی او را ضعیف و برخی قوی و مورد اعتماد دانستهاند، رک به: میزان الاعتدال ذهبی، ج 3، ص 409، ذیل شماره 6948- م.
1- طبری میگوید این سیل در سال هفدهم هجرت بوده است.
2- مطلب روز فتح مکه مسلمان شد، پدرش در جنگ بدر اسیر شد، مطلب مدتی ساکن کوفه بود و سپس به مدینه برگشت، رک به: ابن اثیر، اسد الغابه، ج 4، ص 374- م.
3- اخبار مکه، ترجمه دکتر محمود مهدوی دامغانی، تهران، چاپ و نشر بنیاد مستضعفان، 1368 ه. ش. ج 2، ص 327.
4- فاکهی، همان کتاب، ج 1، ص 454؛ ابن سعد، همان کتاب، ج 3، ص 284؛ ابن ابیالحدید، همان کتاب، ج 12، ص 75؛ ابن حجر عسقلانی، همان کتاب، ج 3، ص 169؛ سیوطی، همان کتاب، ص 137؛ رشید رضا، همان کتاب، ج 1، ص 462؛ ازرقی، همان کتاب، ج 2، ص 32.
5- صدوق، همان کتاب، ص 423؛ ابوالقاسم کوفی، الأستغاثة، ص 43؛ کلینی، الروضة من الکافی، ترجمه کمرهای، تهران، کتابفروشی اسلامیة، 1397 ه. ق. ص 96- 95؛ مظفر، دلائل الصدق، بیروت، دارالوفاء، ج 3، ص 136.
6- فاکهی، همان کتاب، ج 1، ص 454.
1- فتح الباری، بیروت، دارالمعرفة، ج 3، ص 169.
2- همان.
3- همان.
1- ابن حجر، همان کتاب، ج 1، ص 69. البته در صفحات آینده خواهیم گفت که تغییر محل مقام، مورد اعتراض امامان معصوم و جانشینان واقعی پیامبر واقع شده است.
2- همان.
3- همان.
4- حسین عبدالله سلامه، تاریخ عمارة مسجدالحرام، جدّه، 1400 ه. ق. الکتاب العربی السعودی، ص 150.
1- کلینی، الروضة من الکافی، ط 2، تهران، 1389 ه. ق. دارالکتب الاسلامیه، ص 63- 58.
1- حج: 27.
2- صدوق، علل الشرایع، نجف، مکتبة الحیدریة، ص 423.
1- شیخ حرّ عاملی، همان مدرک، ج 13، ص 422، ح 18112.
2- همان، ص 350، ح 17920؛ توضیح: خوانندگان گرامی توجه داشته باشند که نظر فقهای شیعه در مورد محدوده طواف بدین شرح است:
الف: امام خمینی- قده-: در صورت امکان ولو در وقت خلوت باید طواف در حد بین مقام ابراهیم و خانه که مسافت بیست و شش ذراع و نیم است باشد و دورتر از آن حد، کفایت نمیکند و در صورت عدم امکان ولو در وقت خلوت، طواف در خارج حد مزبور مانع ندارد با مراعات الاقراب فالاقرب. (امام خمینی- ره-، مناسک حج، قم، پاسدار اسلام، ص 121).
ب: آیةالله خویی- ره-: ظاهر این است که طواف در دورتر از این مسافت بیست و شش ذراع و نیم نیز کافی باشد؛ خصوصاً برای کسانی که در این مسافت نتوانند طواف کنند یا طواف در آن بر آنها مشقّت داشته باشد و مراعات احتیاط با قدرت و تمکّن بهتر و اولی است. (افتخاری، آراء المراجع، قم، انتشارات دارالقرآن الکریم، ص 231).
ج: آیةالله گلپایگانی- ره-: در صورت ازدحام طواف کنندگان، تا حدّی که عرفاً اتصال آنان محفوظ باشد، در فاصله بیشتر از حدّ مذکور، در پشت مقام ابراهیم- علیه السّلام- نیز طواف صحیح است، و در این حال تفاوتی بین مضطرّ و غیر آن نیست. (آداب و احکام حج، انتشارات دارالقرآن الکریم، ص 200).
3- آیةالله داماد، کتاب الحج، (تقریر آیةالله جوادی آملی)، ج 1، ص 472.
4- آیةالله داماد، همان مدرک، ص 462.