739 ه. کتاب او آنچنان که سخاوی وصف کرده، منقسم بر پنج باب بوده در: زیارت و احکام آن، درباره پیامبر صلی الله علیه و آله و پسران و دخترانش، درباره وقایع، درباره صحابه، درباره کسانی که در مدینه وفات کردهاند از معاریف.
وی: محمد بن احمد بن خلف مطری است، متوفی به سال 741 ه. کتاب او به مثابه ذیلی است بر کتاب ابن النجار. پارهای از مطالب را که از کتاب ابن النجار فوت شده آورده و برخی از مسائل مهمی را که در عصر او بوده، ذکر کرده است.
وی: عبداللَّه بن محمد بن احمد مطری است، متوفّی به سال 765. سخاوی از این کتاب یاد کرده، ولی گفته است که خود بدان دست نیافته.
وی: عبداللَّه بن محمد بن فرحون یعمری مالکی است و به سال 769 وفات کرده. کتاب او از همه کتابهای پیشینیان مفصلتر و دربرگیرندهتر است و آن، تصویر و تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی مدینه منوره است در عهد مؤلّف. وی در اواخر عمر خود به تالیف این اثر پرداخته و اوضاع و احوال زندگی در مدینه را در عصر خود بیان داشته است.
وی: ابوبکر بن حسین بن عمر مراغی است، متوفّی به سال 816 ه. کتاب او تلخیصی است از کتابهای ابن النّجار و مطری. البته بر آن دو کتاب، مطالبی افزوده است. کتاب مراغی به چاپ رسیده است.
وی: محمد بن یعقوب بن محمد فیروزآبادی است. متوفّی به سال 817 ه. از آنجا که فیروز آبادی علامه لغوی است، در کتاب خود به شناخت اماکن توجه خاص دارد، و نیز به پارهای شرح حالها. بخشی از این کتاب که در ذکر مواضع جغرافیایی است به چاپ رسیده است.
وی: محمد بن عبدالرحمان بن محمد سخاوی است، متوفّی به سال 902 ه. کتاب او عبارت است از تلخیصی از
ص: 176
«السیرة النبویه» که در آغاز کتاب جای داده شده. سپس بقیه کتاب عبارت است از شرح حال اشخاص. کتاب سخاوی به چاپ رسیده است.
19- وفاء الوفا فی اخبار دار المصطفی، از سَمهودی؛
وی: علی بن احمد سمهودی است.
متوفی به سال 911 ه. این کتاب، مفصلترین تاریخ مدینه منوره است.
سمهودی در این کتاب بر همه مصنفات قبل از خود که درباره مدینه نوشته شده و بیشتر آنها فعلًا مفقود هستند، نظر داشته است. کتاب وفاءالوفا بارها چاپ شده؛ همچنین مختصر آن مرسوم به (خلاصةالوفا).
20- الجواهر الثمینة فی محاسن المدینه، از محمد کبریت؛
وی: محمد بن عبداللَّه بن محمد حسنی است، متوفّی به سال 1070 ه. بر کتاب او جنبه ادبی و شعری و ذوقی غلبه دارد.
21- نتیجة الفکر فی خبر مدینة سید البشر، از خلیفتی؛
وی: محمد بن عبداللَّه عباسی خلیفتی است، متوفی به سال 1130 ه.
(1) کتاب او همان گونه که دکتر عاصم همدان
(2) وصف کرده است، شامل پنج باب است: در فضیلت مدینه، در فضیلت مسجد مدینه، در کسانی از صحابه که در مدینه مدفونند، در مشاهد و آثار تاریخی مدینه، در فضیلت مجاور شدن در آن.
22- نزهة الناظرین فی تاریخ مسجد سید الاولین و الآخرین، از برزنجی؛
وی: جعفر بن اسماعیل بن زینالعابدین برزنجی است، متوفی به سال 1317 ه. کتاب او ویژه مسجدالنبی است و به چاپ رسیده.
منابع رجال و خاندانهای مدینه
اما مصنفاتی که به تاریخ علما و خاندانهای مدینه اهتمام دارند، عبارتند از:
1- تحفة المحبین والاصحاب فی معرفة ما للمدنیین من الانساب، از انصاری؛
وی: عبدالرحمان بن عبدالکریم بن یوسف انصاری است، متوفّی به سال 1197 ه. این کتاب او به ذکر انساب خاندانهای مدینه منوره و ریشههای آن اهتمام دارد. همچنین به ذکر آثار علمی افراد در این برهه از زمان.
2- تحفة الدهر و نفحةالزّهر فی اعیان المدینة من اهل العصر، از داغستانی؛
وی: عمر بن عبدالسلام داغستانی
1- در تاریخ وفات، در منابع این شرح حال، اختلاف است و آنچه ما آوردهایم ارجح اقوال است.
2- المدینة المنورة بین الادب والتاریخ، ص 106.
ص: 177
انصاری است، متوفّی بعد از سال 1201. در کتاب او جنبه ادبی در ذکر تراجم احوال غلبه دارد و عبارات کتاب در اسلوبی ادبی نگارش یافته. دکتر عاصم حمدان گفته است که به تصحیح آن اشتغال دارد.
تکنگاریها در حوادث مدینه
و نیز کتابهایی که به ذکر برخی حوادث خاص مدینه منوره پرداختهاند، عبارتاند از:
1- ذیل الانتصار لسید الابرار، از سمهودی؛
وی: عمر بن علی سمهودی است، متوفی به سال 1158 ه. این کتاب تاریخ فتنه و جدالی است که میان ساکنان مدینه منوره و اغوات پدید آمد و قبیله حرب برای یاری اغوات وارد جنگ شد.
2- النفح الفرجی فی فتح جته جی، از برزنجی؛
وی: جعفر بن حسن بن عبدالکریم برزنجی است، متوفی به سال 1184 ه. این کتاب اختصاص به ذکر فتنهای دارد که در آن بعضی از قبایل حرب بر راه حجاج مسلط شدند و اطراف مدینه منوره را مورد دستبرد قرار دادند، تا آنگاه که خدای تعالی سردار علی جته جی را بر آنان پیروزی داد و او با این قبایل جنگید و کیدشان را باز گردانید.
3- الاخبار الغریبة فیما وقع بطیبة الحبیبه، از جعفر هاشم؛
وی: جعفر بن حسین بن یحیی بن هاشم است، متوفی به سال 1342 ه.
این کتاب در جنگها و فتنههایی است که در خلال قرن دوازدهم در مدینه واقع شده. دکتر عاصم همدان خلاصه آن را در کتاب خود، «المدینة المنورة بین الادب والتاریخ» آورده است. کتاب به چاپ رسیده.
این بود شماری از تالیفات کهن در تاریخ مدینه منوره و آنچه بدان متعلق است از جنبههای اجتماعی و سیاسی و تاریخی که ما بدان دست یافتیم.
و ملاحظه میشود که مؤلفان یا معاصر یکدیگرند، یا فاصله زندگی آنها دور از یکدیگر نیست. گاه نیز که فاصله زمانی آنها از یکدیگر بسیار است، به نظر من، سببْ آن نیست که در آن برهه از زمان کتابی در تاریخ مدینه تألیف نشده، بلکه ما از آنها اطلاعی نداریم.
کتابهای معاصران در تاریخ مدینه
در زمان ما نیز آثاری از مؤلفان معاصر (که به نوشتن در باب مدینة منوره اهتمام
ص: 178
ورزیدهاند) به ظهور رسیده و از آن جمله است:
1- تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، از احمد یاسین الخیاری؛
2- فصول، فی تاریخ المدینه، از علی حافظ؛
3- المدینة المنورة بین الماضی و الحاضر، از ابراهیم عیاشی؛
4- آثار المدینة المنوره، از عبدالقدوس انصاری؛
5- الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین، از محمد غالی شنقیطی؛
6- فضائل المدینة المنوره، از خلیل ملا خاطر؛
7- رسائل فی تاریخ المدینه، به کوشش حمد جاسر؛
8- الاحادیث الوارده فی فضائل المدینه، صالح رفاعی؛
9- التاریخ الشامل للمدینة المنوره، از عبدالباسط بدر؛
همواره مدینه منوره مورد توجه و اهتمام محققان بوده است و خواهد بود. و آثاری که در زمان ما به عرصه ظهور میرسد بر کسی پوشیده نیست. سپاس خدا را و درود و سلام ما بر سید ما محمد و بر همه خاندان و یارانش.
ب. این کتاب (الدرة الثمینه):
الدرة الثمینه کتابی است در تاریخ شهر محمد مصطفی صلی الله علیه و آله و دومین کتابی است که به ما رسیده از کتابهایی که مورخان از آن نقل کرده، بر آن اعتماد نمودهاند.
این کتاب را امام حافظ ابو عبداللَّه محمد بن محمود النجار (متوفی به سال 643 ه.) تألیف کرده. هنگامی که برای زیارت به مدینه منوره آمد- چنان که خود گوید- بعد از آنکه با جماعتی از مردم مدینه دیدار کرد:
«آنها از من خواستند از فضائل مدینه و اخبار آن سخن گویم. من نیز از آنچه در خاطر داشتم در آن باب، چیزهایی گفتم. از من خواستند که آنها را در اوراقی بنویسم ...»
مؤلف هر چه میگفت، از حافظه میگفت؛ زیرا به هنگام سفر به مدینه منابع و مصادر خود را همراه نداشته است. گوید:
«من معذرت خواستم که از حفظ گفتن و نوشتن، سبب افزون و کاست میشود. اگر کتابهایم به همراهم بود، در این باب، کتابی گرد میآوردم که شفابخش نفوس باشد ...»
مؤلف رحمه الله میخواسته کتابی کافی و شافی در تاریخ مدینه بنویسد. اگر کتابهایش در دسترسش میبود، در تاریخ مدینه
ص: 179
مفصلتر از آنچه نوشته کتابی مینوشت.
همان گونه که ذیلی بر تاریخ بغداد نوشته و ذهبی درباره آن گوید که «آن کتاب در دویست جزء است و حاکی از قدرت حافظه و وسعت دانش او ...»
این کتاب نسبت به کتابهای پیش از او در تاریخ مدینه کتابی یکتا و جامع است.
مثلًا قدیمترین کتابی در تاریخ مدینه که به ما رسیده، تاریخ ابن شُبّه است که کامل نیست و تنها جزئی از آن یا نصف آن را در دست داریم. کتاب ابن شبّه به شیوه محدثان تألیف شده و اخبار آن در همه جوانب وسعت ندارد؛ بلکه سیری است گذرا در حوادثی که در مدینه جریان داشته و مطالب اندکی از حوادث را در بردارد.
سپس کتاب فضائل المدینه ابن جندی است؛ کتابی کوچک که مصنف آن تنها به ذکر فضائل بعضی از اماکن و بقاع مدینه و ساکنان آن پرداخته است.
اما ابن النجار آنچه را از مدینه و تاریخ قدیم و پیدایش آن از زمانهای کهن و حوادثی که در خلالِ سالهایِ دور اتفاق افتاده، میدانسته در تاریخ خود آورده است.
سپس در ضمن آن اخبار و تواریخ، آنچه را از مشایخ خود و از مردم این شهر (هنگام پرس و جو از برخی اماکن و بناها) شنیده است درج کرده.
نظر به اهمیت این کتاب و به اعتبار یکتا بودن در روش تألیف، معلوم شد که مطری (متوفی به سال 741 ه.) ذیلی بر آن نوشته و کمبودهای آن را جبران نموده و بعد از او ابوبکر مراغی (متوفی به سالِ 816 ه.) نیز بر آن دو کتاب، ذیلی نوشته و اشتباهات و کمبودهای آنها را زایل کرده است.
همانگونه که این کتاب- به اعتبار اینکه از ابن زَباله و زبیر بن بکّار نقل کرده- از مصادر اساسی است، میبینیم که سمهودی مطلبی را از مؤلف نقل کرده و در اسناد خود اشارت میکند که آن را از زبیر بن بکار و ابنزباله نقل کرده؛ حال آنکه سمهودی به ظن غالب، خود، کتاب تاریخ ابنزباله را دیده است.
کتاب ابنالنجار رشته سخن و روایت را تا زمان خود ادامه میدهد؛ مثلًا میبینیم که در پایانِ مطلبی میگوید: «تا به امروز» و گاه مطلب را به اتکای معاینه و رؤیت خود نقل میکند. همچنین به تحدید حدود بعضی از اماکنی که آنها را دیده است و وصف مکان و موضع آن میپردازد. مطری نیز از او تقلید میکند.
در خاتمه از خواننده بزرگوار میخواهم
ص: 180
که در صفحات این کتاب نیکو بنگرد تا به اهمیت آن در حفظ تاریخ مدینه منوره مبارکه پی ببرد و در آن مطالبی را بیابد که در بسیاری دیگر از منابع نتواند یافت.
شرح حال مؤلف
(1)ابو عبداللَّه محبالدین، محمد بن محمود بن حسن بن هبة اللَّه بن محاسن بغدادی، معروف به ابنالنجّار، به سال 578 متولد شد؛ در ده سالگی به سماع حدیث پرداخت و در پانزده سالگی خود به طلب حدیث برخاست. از ابوالفرج عبدالمنعم بن کلیب و یحیی بن بوش و ذاکر بن کامل و مبارک بن المعطوش و ابوالفرج بن الجوزی سماع حدیث نمود. او در این اثر خود، بیش از همه، از اینان روایت میکند.
همچنین در شام و مصر و حجاز و اصفهان و حرّان و مرو و هرات و نیشابور هم در سفری که بیست و هفت سال مدت گرفت، سماع حدیث کرد. او از هر کس- چه بلند مرتبه و چه فرومایه- چیزی آموخت از انواع حدیث و نثر و نظم، تا آنجا که در شهر خود مشهور و معروف شد و شاگردان گردش را گرفتند.
مشایخ او سه هزار مرد هستند و چهار صد زن.
او خود درباره خود گوید: «مطولات را خواندم و حافظان قرآن و حدیث را دیدم؛ در اخبار فضلای بغداد و کسانی که به بغداد میآمدند تتبع بسیار میکردم» و شاید همین مهارتها سبب شده که بر کتاب «تاریخ بغداد» خطیب بغدادی، ذیلی بنویسد.
از آثار اوست: القمر المنیر فی المسند الکبیر؛ کنزالامام فی السنن و الاحکام؛ المؤتلف و المختلف؛ المتفق والمفترق؛ انتساب المحدثین الی الآباء و البلدان؛ جنة الناظرین فی معرفة التابعین؛ العقد الفائق.
وفات او رحمه الله در پنجم شعبان سال 643 واقع شد.
ج. روش ما در تحقیق این اثر:
سپاس و ستایش خدای را و تمامترین درود و سلام بر سید ما محمد صلی الله علیه و آله و بر همه خاندان و اصحابش.
نام دقیق این کتاب، «الدرة الثمینة فی اخبار المدینة» است- اثر ابنالنجار- که برای نخستین بار با دو چاپ پیشین و سه نسخه خطی آن، مقابله و از روی آنها تصحیح شده است و با این کیفیّت، منتشر میگردد.
1- منابع شرح حال: سیر اعلام النبلاء 23: 131؛ طبقات الشافعیه از ابن قاضی شهبه 1: 454 424؛ طبقات الشافعیه از سبکی 8: 98 93: 1 طبقات الشافعیه از اسنوی 2: 502 1199.
ص: 181
چاپ اول کتاب را استاد صالح جمال به سال 1366 ه، از روی نسخه خطی پرغلطی به انجام رسانیده و خود- که خدایش بیامرزد- در مقدمه کتاب به این معنا اشاره کرده است.
چاپ دوم را هیئتی از علما و ادبا- همچنان که بر روی جلد کتاب نوشته شده- در سال 1376 ه، با اتکا به دو نسخه خطی و نیز نسخه چاپی استاد صالح جمال به طبع رساندهاند.
من این دو نسخه چاپی را با هم مقابله کردم؛ میانشان اختلاف بسیار و تکرار غلطها و تصحیفهای بسیار دیدم که شرح آن به طول میانجامد. پس خود در پی یافتن نسخههای خطی کتاب برآمدم. تنها یک نسخه در کتابخانه «عارف حکمت»، منسوخه به خط شیخ ابراهیم حمدی «مسئول کتابخانه» یافتم که چنان که از عبارت ورق اول بر میآمد، از روی نسخه کتاب آلمظهر در مدینه منوره استنساخ شده بود.
این دو نسخه را با هم مقابله کردم و اختلافات را ثبت نمودم؛ سپس به نسخه دیگری دست یافتم که آن نیز به خط شیخ ابراهیم حمدی بود، که قسمتهای نانوشته و افتادگیهای آن بسی کمتر بود و در پایان کتاب، از نسخههایی که این نسخه از روی آنها نوشته شده، ذکری آمده بود. معلوم شد همه آنها از نسخهای که استاد صالح جمال از آن استفاده کرده و نسخه سومی که ورقهایی از اوّل و وسط و آخر آن افتاده (از نسخههای عکسی کتابخانه چستربتی) رونویسی شدهاند.
پس از مقابله و ثبت تفاوتها، به منابعی که مؤلّف از آنها نقل کرده است (مانند صحیحین) نیز مراجعه کردم و برای تأکید بر صحت نامها و تسلسل اسنادها و برای تصحیح سقطها و تحریفهای بسیاری که در نسخ چاپی و خطی بود، به منابع لازم مراجعه نمودم؛ ولی خود را ملزم به ضبط همه اختلافها ننمودم؛ زیرا این اختلافها فراوان بود و تفاوتها فاحش و سقطها متعدّد.
از خدای بزرگ میخواهم کوششی که با اخلاص تمام برای رضای خداوند کریم در تصحیح این کتاب به کار بردهام، پذیرفته آید و همه کسانی که در آن مینگرند و غلطهایی را که در آن راه یافته، تصحیح میکنند، به ثواب عمل خود نایل آیند؛ و نیز میخواهم که همه ما را محبت و حسن ادب در جوار این سرور بزرگ (سید و سرور ما محمّد صلی الله علیه و آله) عنایت نماید.
ص: 182
بار خدایا، تو منزّهی؛ سپاس و ستایش، تو را؛ و درود و سلام بسیار بر سرور ما محمد و بر خاندان و اصحاب او باد!
حسین محمد علی شکری
مدینه منوّره- 12/ 11/ 1416 ه.