«یونس بن یعقوب گوید: از امام صادق علیه السلام پرسیدم آیا نماز در خانه فاطمه برتر است و فضیلت بیشتری دارد یا در روضه؟ فرمود: در خانه فاطمه.»
توضیح این که در سال هشتاد و هشت هجری خانه فاطمه زهرا علیها السلام و به فاصله کمی، دیگر خانههای متعلّق به پیامبر اسلام، که در کنار مسجد قرار داشتند، به دستور ولید بن عبدالملک و به مباشرت عمر بن عبدالعزیز تخریب گشته، به فضای مسجد ضمیمه گردیدند و در زمان امام صادق علیه السلام تا سال 668 به همان صورت باقی بودند و مانند سایر نقاط مسجد، به هنگام عبادت و نماز مورد استفاده قرار میگرفتند تا اینکه در این سال به دستور ملک ظاهر بیبرس بندقداری پادشاه مقتدر مصر، دور خانه پیامبر و فاطمه زهرا علیها السلام نرده کشیدند و بار دیگر از مسجد جدا کردند و این سؤالها که از نماز خواندن در خانه پیامبر و فاطمه علیهما السلام به عمل آمده ناظر به وضعیت آن زمان است.
پس از روشن شدن این مطلب که «از نظر ائمه هدی علیهم السلام روضه دارای مفهوم وسیعتر و شامل بیت پیامبر و بیت فاطمه میباشد.» این موضع نیز روشن میشود که مسأله دفن شدن آن بزرگوار در روضه، که به صورت یکی از احتمالات از سوی گروهی از علما مطرح گردیده، حتی در صورت وجود دلیلی بر این موضوع، در واقع مکمّل روایاتی خواهد بود که با صراحت دلالت دارند بر اینکه پیکر آن بانو در داخل بیت خویش به خاک سپرده شده است.
اینک بعضی از روایاتی را که در این زمینه نقل شده، میآوریم و آنگاه به احتمال دفن شدن آن حضرت در روضه و علّت پیدایش این احتمال میپردازیم:
1- ابونصر بزنطی از حضرت رضا علیه السلام نقل میکند که: از آن حضرت درباره محلّ قبر فاطمه علیها السلام پرسیدم، فرمود:
ص: 104
کردم، فرمود: شخصی این موضوع را از جعفر بن محمّد علیهما السلام سؤال کرد که عیسی بن موسی هم در آن مجلس حاضر بوده؟
عیسی پاسخ داد: فاطمه علیها السلام در بقیع دفن شده است. آن شخص بار دیگر از امام سؤال کرد که شما چه میفرمایید؟ حضرت فرمود: عیسی به سؤال شما پاسخ داد.
بزنطی میگوید عرض کردم: أصلحک اللَّه، من با او چه کار دارم، شما نظر پدرانتان را به ما بگویید، فرمود:
«دُفِنَت فی بیتها».
(1)3- سید بن طاوس رحمه الله از امام هادی علیه السلام نقل میکند که آن حضرت در جواب این سؤال که قبر مادرتان فاطمه زهرا علیها السلام در داخل مدینه است یا همانطور که مردم میگویند در بقیع؟ چنین نگاشت:
«هیَ مَعَ جدّی»
(2)علما و محدثان بزرگ شیعه نیز با اینکه مضمون این روایات صریح و صحیح را پذیرفتهاند و دفن شدن آن حضرت در داخل بیت خویش را مورد تأکید قرار دادهاند ولی دفن شدن آن حضرت در «روضه» و یا در میان بیت و منبر را نیز به صورت احتمال مطرح ساختهاند. چند نمونه از گفتار آنان را میآوریم:
1- محدّث بزرگ، شیخ صدوق رحمه الله (م 381) میگوید: «نقلها در محلّ قبر فاطمه علیها السلام مختلف است؛ بعضی از مؤرخان میگویند: در بقیع مدفون است و بعضی دیگر معتقدند در میان قبر و منبر؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است:
ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة
و بعضی میگویند در داخل خانه خودش دفن شده است .. امّا نزد من قول آخر صحیح است.»
(3) 2- شیخ طوسی (م 460) میگوید:
«الأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة»
(4)3- مرحوم طبرسی (از اعلام قرن ششم) میگوید: در محلّ قبر آن حضرت اختلاف است؛ زیرا بعضی از علما میگویند در بقیع دفن شده است و این قول بعید است و بعضی دیگر داخل بیت را تأیید میکنند و بعضی دیگر میگویند: در میان قبر و منبر دفن شده است. سپس میگوید:
فرمایش رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود:
«بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة»
به این معنی اشارت دارد.
(5) 4- سید بن طاووس (م 693) میگوید:
«والظاهر أنّ ضریحها المقدّس فی بیتها المکمّل بالآیات والمعجزات». سپس میگوید: زیرا آن حضرت وصیت کرده بود که شبانه دفن شود و کسانی که آن بزرگوار،
1- قرب الاسناد، ص 293، چاپ 1417، مؤسّسه کوشانپور.
2- اقبال الاعمال، ص 623
3- من لا یحضره الفقیه، با تصحیح غفاری، ج 2، ص 572
4- به نقل از مناقب، ج 3، ص 365
5- اعلام الوری، ص 159
ص: 105
تا هنگام مرگش نسبت به آنان خشمگین بود در نمازش حاضر نشوند و اگر پیکر پاک آن بزرگوار به بقیع حمل میشد و یا در داخل مسجد و در میان بیت و منبر دفن میگردید، آثار حفر قبر، کسانی را که در فکر کشف آن بودند راهنمایی میکرد و لذا مستور بودن قبر شریف دلیل بر این است که پیکر پاک وی به بیرون از خانهاش و یا به بیرون از حجره رسول خدا صلی الله علیه و آله حمل نشده است.
(1) مبنای دفن شدن در روضه چیست؟
دلیل و منشأ این احتمال چیست؟ آیا دلیل مسلّم تاریخی آن را تأیید میکند یا روایت مورد اعتماد از پیشوایان معصوم در این زمینه وارد شده است؟!
و یا به قول شیخ طوسی رحمه الله در تهذیب، یک اختلاف نظری است که در میان علما، بدون ارائه دلیل متقن به وجود آمده است؛ «ونُسبت هذا الاختلاف الی الأصحاب».
(2)پاسخ این پرسش این است:
همانگونه که مرحوم شیخ طوسی اشاره کردهاند، از گفتار علما و محدثان ظاهر میشود که در این مورد نه مستند تاریخی وجود دارد و نه روایت مورد اعتماد آن را تأیید میکند بلکه این موضوع در مقابل روایات صریح و صحیح که در مورد بیت شریف وارد شده است، یک استظهار ضعیف و یک اصطیاد احتمالی است از حدیث شریف «ما بَیْنَ بَیتی و قبْری رَوْضَة مِنْ ریاضِ الجنّة» بدین معنی که علما و مورّخان این حدیث شریف را که از پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در مورد روضه شریه نقل گردیده است، چنین توجیه میکنند و این فضیلت و شرافت را چنین تعلیل میکنند که: شاید به جهت دفن شدن پیکر پاک دختر رسول خدا صلی الله علیه و آله در روضه مطهّره است که این کرامت و فضیلت به این مکان مقدّس اختصاص و تعلّق یافته و موجب تفضیل و ترجیح روضه بر سایر نقاط مسجد گردیده است.
آنچه پیشتر از شیخ صدوق و طبرسی نقل کردیم، گواه صریح بر این مطلب است و گواه سوم سخن ابن شهراشوب است که پس از نقل نظریه شیخ طوسی؛ (والأصوب أنّها مدفونة فی دارها أو فی الروضة) میگوید: «و یؤیّد قَولَهُ قولُ النبیّ صلی الله علیه و آله:
«بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة».
(3)و بالاخره گواه دیگر، گفتار شیخ ابوالفتوح رازی در رساله «حسنیّه» است که
1- اقبال الاعمال، ص 624
2- به نقل وافی، ج 8، ص 1370
3- مناقب، ج 3، ص 365
ص: 106
از زبان این بانو در حضور هارون الرشید چنین میگوید: ... و در میانه قبر و منبر دفن کردند به حکم حدیث
«ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنّة».
(1)و نمونههای دیگر از گفتار علما و دانشمندان که نقل همه آنها موجب اطاله خواهد شد.
نتیجه این گفتارها این است که احتمال دفن شدن حضرت زهرا علیها السلام در روضه دلیل روشنی ندارد بجز برداشت ضعیف از حدیث یاد شده.
روضه وبیت یکی است
باید گفت با توجه به مضمون روایات گذشته که ائمه هدی علیهم السلام روضه را مفهوماً و یا حکماً به بیوت پیامبر صلی الله علیه و آله و بیت حضرت زهرا علیها السلام اطلاق نمودهاند و بلکه مصداق بارز روضه و افضل از آن معرفی کردهاند، دفن شدن فاطمه زهرا علیها السلام در روضه، یک معنای قابل قبول و مطابق با واقع پیدا میکند و این موضوع با دفن شدن آن حضرت در داخل بیتش، که مضمون روایات صریح است، منافی و مخالف نخواهد بود.
و چنین به نظر میرسد که منظور مرحوم علّامه ناظر به همین معنا است. او پس از نقل اقوال سهگانه در مدفن آن بزرگوار از شیخ طوسی رحمه الله، میگوید:
«والرّوایتان الأوّلتان متقاربتان ومن قالَ أنّها دفنت فی البقیع فبعیدٌ عن الصّواب».
(2)یعنی «روضه» و «بیت» دارای یک مفهوم نزدیک به هم و قابل جمع هستند نه دارای مفهوم مخالف هم، که هر یک مکانی مستقل و جداگانه باشد.
گفتنی است این معنا برداشت و تحلیل صریح مرحوم علّامه مجلسی نیز هست که در آخر بحث ملاحظه خواهید کرد.
علّت فضیلت روضه و افضل بودن بیت فاطمه علیها السلام
پاسخ یک پرسش: در طول تاریخ میان علما این باور وجود داشته و همواره مطرح بوده است که احتمالًا حضرت فاطمه در روضه دفن گردیده و این نظریه و اعتقاد بلا فاصله با حدیث شریف
«بین قبری ومنبری ...»
مورد تأیید قرار گرفته است.
حال این پرسش پیش میآید که: اگر این ارتباط جای تردید دارد و این احتمال ضعیف است پس علّت این تشریف و تفضیل، آن هم از زبان رسول خدا صلی الله علیه و آله چیست؟ و تفوّق و فضیلت روضه بر دیگر
1- رساله حسنیّه، چاپ سنگی بدون مشخصات.
2- تحریر، فصل زیارات، ص 131، چاپ ایران 1314
ص: 107
نقاط مسجد، اگر به علّت دفن شدن حضرت زهرا نیست پس چیست؟!
در پاسخ این پرسش باید گفت: جای تردید نیست که این بخش از مسجد مواجه است با بیوت رسول خدا و بیت فاطمه زهرا علیها السلام و محلّ حضور دائمی رسول خدا و جایگاه نزول وحی الهی بر آن حضرت و پایگاه عبادت، نماز و اعتکاف آن بزرگوار است. وجود محراب و منبر پیامبر صلی الله علیه و آله در این سوی مسجد که کانون عبادت و ابلاغ رسالت و ارشاد امّت تا قیامت است، عامل برتری و تفوّق و موجب فضیلت این مکان بر دیگر نقاط مسجد است.
در توضیح و تکمیل این مطلب نکتهای را که در اهمّیت و فضیلت قبر شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بحث بوده، مطرح میکنیم و به دنبال آن، فضیلت و شرافت روضه و بیت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و بیت فاطمه علیها السلام را شرح میدهیم.
یکی از بحثهایی که از قرون اوّل اسلام و با الهام از اخبار و احادیث در بین علما و محدّثان جریان داشته، بیان فضیلت و رجحان دو شهر مکّه و مدینه نسبت به یکدیگر و مقایسه مسجدالنبی صلی الله علیه و آله با مسجد الحرام در برتری و شرافت و نیز برتری آن دو نسبت به مسجد الأقصی و مقایسه کعبه با قبر رسول خدا صلی الله علیه و آله بوده است و در این مقایسه طبق نقل سمهودی، علمای اهل سنّت اجماع و اتّفاق نظر دارند بر اینکه:
«آن قسمت از خانه پیامبر که پیکر پاک رسول خدا صلی الله علیه و آله در آن دفن گردیده، برتر از بیت خدا است و آن جایگاه مقدّس که جسم نازنین خاتم انبیا را به آغوش کشیده، برتر از کعبه است»؛
(1)زیرا در اثر تماس مستقیم آن پیکر مطهّر با آن مکان مقدّس و به علّت مجاورت آن تربت پاک با آن جسد مبارک، شرافت این جایگاه به اوج رسیده و برتر از عرش اعلا گردیده است.
این است ملاک برتری و فضیلت قبر پیامبر نسبت به کعبه!
اگر این فضیلت و شرافت به جهت این مجاورت نصیب این مکان مقدس گریده که فضیلت و شرافتی مسلّم و غیر قابل انکار است، پس بقعه و مکانی و روضه و بیتی که وجود مقدّس آن مشعل هدایت و جسم و روان خاتم نبوّت را در حال حیاتش در خود جای داده و اشعّه روحانی و فروغ معنوی وجودش از این امکنه تا قیامت به جهانیان پرتو افشانی کرده، طبعاً از هر نقطه دیگر و از سایر نقاط مسجد افضل و اشرف خواهد بود!
حال بر این اساس باید گفت فضیلت
1- قد انعقد الاجماع علی تفضیل ما ضمن الأعضاء الشریفة حتی علی الکعبة المنیعة. وقال الفاکهی: قالوالا خلاف انّ البقعة التّی ضمّت الأعضاء الشریفة أفضل بقاع الأرض علی الاطلاق حتّی موضع الکعبة واقول أنا أفضل بقاع السماوات أیضاً. وفاء الوفا، ج 1، ص 28
ص: 108
بیت فاطمه علیها السلام بیشتر و شرافت آن نسبت به سایر بیوت افزونتر است؛ زیرا بیت فاطمه، گذشته از اینکه یکی از بیوت رسول خدا است و همه فضائل را که سایر بیوت از آنها برخوردارند دارا است، خانه و بیت کسانی است که أذهب اللَّه عنهم الرّجس و طهّرهم تطهیراً
(1).
آری این بیت علاوه بر اینکه بیت رسول خدا است، محلّ زندگی امیر مؤمنان نیز هست، همان کسی که نازل به منزله نفس رسول اللَّه است. و محلّ زندگی فاطمه، بضعه رسول خدا و محلّ تولد و زندگی حسنین فرزندان رسولاللَّه است. این بیت همان جایی است که آن حادثه مهمّ تاریخ جهان معنویت و نزول آیه تطهیر در میان آن به وقوع پیوسته است.
اگر فضیلت روضه را از راه حدیث رسول خدا، که زبان وحی است، شنیدهایم، فضیلت این بیت و اهل آن را مستقیم و بی رابطه از زبان وحی و از طریق کلام خدا میشنویم.
اگر پیامبر صلی الله علیه و آله فضیلت روضه را از طریق گفتارش به مسلمانان آموخته، طبق نقل محدّثان شیعه و اهل سنّت این بیت و اهل آن را، هم از راه گفتار و هم در عمل و کردار به مدّت نُه ماه، آن هم هر روز پنج بار، به جهانیان معرّفی کرده است.
(2) وه چه فضلی! که بالاتر از آن متصوّر نیست و این است معنای گفتار امام صادق علیه السلام در پاسخ پرسش جمیل از بیت پیامبر و امیر مؤمنان که: آیا آنها هم از روضه است؟ میفرماید:
«نعم وأفضل».
بررسی یک روایت مخدوش:
از مطالب گذشته به طور خلاصه معلوم شد که:
1- اصل فضیلت روضه مطهّر بر اساس حدیث رسول خدا صلی الله علیه و آله ثابت و مسلّم است ولی آیا محدوده روضه کجا است؟
جای بحث و گفتگو است.
2- باز معلوم شد که خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و خانه فاطمه علیها السلام از نظر فضیلت، نه مانند روضه، بلکه افضل و برتر از روضه است و نیز ثواب عبادت و نماز در این بیوت، بیشتر میباشد.
3- همچنین فهمیدیم که برای دفن شدن پیکر پاک حضرت زهرا علیها السلام در روضه، به مفهوم فاصله قبر و منبر، دلیلی جز یک برداشت ضعیف و اظهار نظر احتمالی وجود ندارد، لیکن اگر از «روضه» معنای وسیع آن را بگیریم، که شامل بیت حضرت زهرا هم هست، دفن شدن آن حضرت در روضه
1- احزاب: 33
2- «... عن ابن عبّاس رضی الله عنه قال شهدنا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله تسعة أشهر یأتی کلّ یوم باب علی بن أبی طالب رضی الله عنه عندوقت کلّ صلاة فیقول السلام علیکم و رحمة اللَّه وبرکاته اهل البیت: انّما یُریدُ اللَّه لیذهب عنکم الرّجس أهل البیت، ویطهّرکم تطهیراً الصلاة الصلوة! کلّ یوم خمس مرّات.
تفسیر «الدرّ المنثور»، ج 5، ص 199
ص: 109
درست است و مؤید روایات صحیح دیگری است که میگویند: «ذُفِنَت فی بیتها»
در تکمیل این بحث، لازم است به نقد و بررسی تنها روایتی بپردازیم که مرحوم صدوق در «معانی الأخبار» نقل کرده است و از ظاهر آن استفاده میشود که پیکر حضرت زهرا میان قبر و منبر مدفون است. و مخدوش بودن متن و سند آن را توضیح دهیم؛ متن روایت این است:
«حدّثنا محمّد بن موسی بن المتوکّل رحمه الله قال حدّثنا علی بن الحسین السّعدآبادی، عن أحمد بن أبی عبداللَّه البرقی، عن أبیه، عن ابن أبی عمیر، عن بعض أصحابنا عن أبی عبداللَّه علیه السلام قال: قال رسول اللَّه صلی الله علیه و آله:
«مابین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة ومنبری علیترعة من تُرع الجنّة، لأنّ قبر فاطمة- صلوات اللَّه علیها- بین قبره و منبره و قبرها روضة من ریاض الجنّة وإلیه ترعة من تُرع الجنّة».
(1)ظاهر این روایت با توجه به ذیل آن (... لأنّ قبر فاطمة ...) این است که آن حضرت در میان قبر شریف و منبر منیف دفن شده است. ولی با یک توجّه اجمالی میتوان به ضعف سند و تزلزل متن آن پی برد و مخدوش بودن آن را از هر دو جهت به دست آورد:
از نظر سند: به طوری که ملاحظه میکنید این روایت از نظر سند مرسل است و ابن ابیعمیر آن را از بعض اصحاب نقل کرده است و آن بعض مشخص نیست که چه کسی است! و میدانیم که روایت مرسل دارای حجّیت نیست.
و از نظر متن: این روایت از جهت متن مدرّج است و در علم درایه و حدیث شناسی مدرّج را چنین تعریف کردهاند:
«أن یقول الروای کلاماً یرید أن یستدلّ علیه بالحدیث فیأتی به بلا فصل فیتوهّم أن الکلّ حدیث»
(2)«روایت مدرّج آن است که راوی برای تأیید متن روایتی که نقل میکند، در ذیل آن مطلبی بگوید که خواننده و یا شنونده چنین تصور کند که آن هم از متن روایت است که از نظر حدیث شناسان، اینگونه روایات هم مخدوش و غیر قابل اعتماد است. و این روایت هم دقیقاً از همین روایات مدرّج است و ذیل و تعلیل در آن، نه از کلام امام بلکه مانند تعلیلهای گذشته، از اضافاتی است که به وسیله راویان و یا به هنگام کتابت روایت به عمل آمده
1- معانی الأخبار، تصحیح: غفاری، ص 267
2- مقباس الهدایة، مامقانی رحمه الله، ج 1، ص 221
ص: 110
است.
و دلیل بر این مدعا این است که حدیث «بین قبری و منبری» همانگونه که پیشتر اشاره کردیم، از احادیث عامی است و تنها در منابع اهل سنّت آن هم به طور ضعیف؛ از جمله در مسند احمد نقل شده و در منابع معتبر مانند صحاح نیامده است.
واقعیت تاریخی هم مدرج بودن این روایت و مضمون حدیث «بین قبری و منبری» را نفی میکند؛ زیرا رسول اللَّه صلی الله علیه و آله در حال حیاتش جایگاه دفن پیکر مطهّرش را معیّن نکرده بود؛ همانگونه که کیفیّت نماز خواندن بر بدن مبارکش را بیان ننموده بود.
از این رو پس از رحلتش در هر دو مسأله میان اصحاب اختلاف نظر پدید آمد که به آن حضرت چگونه نماز بخوانند و در کجا دفنش کنند، تا اینکه امیر مؤمنان علیه السلام فرمود:
«انّ رسول اللَّه امامُنا حیّاً ومیّتاً ...
فیصلون علیه بلا امام وانّ اللَّه لم یقبض نبیّاً فی مکان الّا وقد ارتضاه لِرَمیه فیه و انی لدافنه فی حجرته التی قبض فیها فسلم القوم لذلک ورضوا به.»
(1)و این ضعف متن و سند موجب گردیده است که صدوق رحمه الله با اینکه خودش این روایت را نقل کرده، در بیان آن چنین بگوید:
«قال مصنف هذا الکتاب رضی الله عنه رُوی هذا الحدیث هکذا وأوردته لما فیه من ذکر المعنی، والصّحیح عندی فی موضع قبر فاطمة علیها السلام ما حدّثنا به أبی رحمه الله قال: حدّثنی ... عن أحمد بن محمّد بن أبی نصر البزنطی قال: قال:
سألت أبا الحسن علی بن موسی الرضا علیه السلام عن قبر فاطمة علیها السلام فقال:
دفنت فی بیتها فلمّا زادت بنوا فیه فی المسجد صارت فی المسجد».
(2)گفتار صدوق قابل توجه است؛ زیرا او در این نقل و در این متن مردّد است و میگوید: «رُوی هذا الحدیث هکذا» و توضیح میدهد از آنجا که این روایت با تردید و احتمال مدرّج بودن که در آن مشاهده میشود، نیاز آن به توجیه و بیان است و در نتیجه به جای این روایت مضمون روایت دیگر را صحیح میداند و آن را تأیید میکند که: «دفنت فی بیتها».
باز به همین جهتِ ضعف متن و سند است که علّامه مجلسی پس از نقل آن از معانی الاخبار، مضمون آن را مردود میداند و دفن شدن فاطمه علیها السلام در داخل بیت
1- ارشاد مفید، چاپ بصیرتی، ص 100
2- معانی الاخبار، ص 268
ص: 111
خویش را تأیید میکند سپس به توجیه روایت میپردازد و روضه را به آن حدّی که از ظاهر این روایت استفاده میشود، محدود نمیداند بلکه شامل بیت فاطمه علیها السلام نیز میداند؛ همانگونه که ما از روایات استفاده کردیم.
او پس از نقل روایت میگوید:
«الأظهر أنّها علیها السلام مدفونة فی بیتها وقد قدّمنا الأخبار فی ذلک. و لعل خبر ابن أبی عُمیر محمول علی توسعة الروضة بحیث تشمل علی بیتها».
(1)نکته قابل توجّه:
این بود بررسی یک روایت مدرّج و نظریه بزرگ محدّث شیعه، شیخ صدوق رحمه الله در مورد این روایت و اشکال و ایراد تلویحی و در نهایت اعراض وی از مضمون آن.
و همچنین نظریه مرحوم علّامه مجلسی در تأویل این روایت و توسعهای که در مفهوم «روضه» قائل گردیده است لیکن باید به این نکته نیز توجه کرد که: آنگونه که ملاحظه کردید، همه کسانی که مدفن حضرت زهرا علیها السلام را در روضه، آن هم به مفهوم فاصله بیت و منبر مطرح کردهاند، به همین روایت، استناد و تعلیل نمودهاند که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
«بین قبری ومنبری روضة من ریاض الجنّة!»
در پایان از نظریات و انتقادات صاحبنظران، که در تکمیل این بحث ما را یاری خواهد کرد استقبال میکنیم و صمیمانه سپاسگزاریم.