حج در کتاب خداوند (5)

نوع مقاله : اسرار و معارف حج

نویسنده

موضوعات


یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْیَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً ... (1)
«ای ایمان آورندگان، شعائر الهی (مراسم حجّ) را محترم بشمارید و مخالفت با آنها را حلال ندانید و نه ماهِ حرام را و نه قربانی‌های بی‌نشان و نشان‌دار و نه آنان که به قصدِ خانه خدا، برای به دست آوردن فضل خدا و خشنودی خدا می‌آیند ...»
در این آیه، ایمان آورندگان، مخاطب هستند؛ زیرا که از دیگران احرام و به جاآوردنِ حج صحیح نیست.
«احلال؛ التهاون بحرمتها وترکه علی وجه الحلّیه».
در واقع گفته شده است: «لا تجعلو محرّمات اللَّه حلالًا ومُباحاً ولا العکس» أی: «لا تتعدّوا حدوده». (2)
شعائر جمع شعیره (وقیل واحدها شعارة) شامل مناسک و برنامه‌های حج است؛ از وقوفِ به عرفات ومشعر و منا و رمی جمرات و طوافِ سعی و دیگر اعمال، در واقع «الشعائر/ المعالم»؛ «لأنّها علامات الحجّ».
اشتقاق کلمه از: «شعر فلان بهذا الأمر»؛ «إذا علم به». (3)


1- مائده: 2
2- مسالک الافهام، ج 2، ص 281 و 282
3- مسالک الافهام، ج 2، ص 281 واقصی البیان، ج 1، ص 406

ص: 7
قَلَائِدَ؛ خَیْلٌ یفتله.
وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ ...؛ یعنی قاصدین البیت. این آهنگ‌کنندگان، ممکن است مسلمان باشند وممکن است کافر. گفتنی است کفّار نیز در جاهلیّت حج بجا می‌آوردند.
یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً جمله‌ای است که صفت واقع شده، برایِ «آمّین البیت».
بعضی گفته‌اند: منظور از «فضلًا» رزقِ دنیاوی است در تجارت.
ومنظور از «رضواناً» رضا و خشنودیِ اخروی است. (1) در آیه مورد بحث چند دستور مربوط به حجّ و زیارت کعبه هست ولی در این میان، برخی از دستورات، از ویژگیِ خاصّی برخوردار است؛ مثلًا آنجا که خدا گفته است: ... وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَاناً.
در واقع خدا گفته است: باید تمام زائرانِ کعبه، از آزادی کامل بهره‌مند باشند و نباید آنان که به قصد زیارتِ خانه خدا می‌آیند، مورد مزاحمت قرار گیرند.
و نیز دستورِ وَلَا یَجْرِمَنَّکُمْ (2) شَنَآنُ (3) قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا، که بخشی از همین آیه 2 از سوره مائده است. حائز اهمّیت می‌باشد و انسان‌ساز و برای تعالی روح و فکرِ انسان‌ها بسیار ضروری؛ زیرا که خدا می‌گوید: مسلمان نباید کینه‌توز باشد و حوادثِ گذشته را در فکر خود احیا کند و در صدد انتقام برآید. معنای این بخش از آیه چنین است:
«مبادا به خاطر دشمنی با گروهی که شما را (در سال حدیبیّه) از آمدنِ به مسجد الحرام مانع شدند، وادار به تجاوز و تعدّی شوید.»
و جالب اینکه: در بخش پایانیِ آیه، برای تکمیل دستور قبلی، خدا می‌گوید:
وَتَعَاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَالتَّقْوَی وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَی الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ (4)
«در راه نیکی و تقوا، تعاون داشته باشید و در راه گناه و تعدّی همکاری نکنید و از خدا بپرهیزید که مجازات او شدید است.»
طبق این اصل- یعنی اصل تعاون- یک مسلمان، موظّف است که در کارهای نیک، تعاون داشته باشد و نه در کارهای نادرست، نه در اعمال ستمگرانه و ظالمانه.


1- اقصی البیان، ج 1، ص 408
2- «ولا یجرمنّکم»؛ ای «یحملنّکم/ وادار نکند» فصل یجرمنّ موکّد به نون تأکید است. وریشه آن «جَرَمَ» ودر آیه دو مفعول دارد؛ مفعول اوّل ضمیر مخاطب «کم» و مفعول دوّم «أنْ تَعتَدوا».
3- «شَنْآن»، به فتح نون و سکونها. مصدرٌ أضیف الی الفاعل أو المفعول شدّة بغُضُهم وعداوتهم. تفسیر جوامع الجامع، ج 1، ص 310
4- برای آگاهی بیشتر از نکات بلاغی و لغوی و نحوی و تفسیری آیه دو سوره مائده، نک: تفسیر التبیان، ج 3، ص 418 تا 428، وتفسیر مجمع البیان، ج 3، صص 152 تا 155 و تفسیر جوامع الجامع، ج 1، ص 310 وکشاف زمخشری، ج 1، صص 591 و 592 وتفسیر جلالین، ص 140 وتفسیر سیّد عبداللَّه شبّر، ص 88، وتفسیر صافی، ج 2، ص 418 وتفسیر المنار، ج 6، صص 125 تا 133 وفی ظلال القرآن، ج 2، صص 644 تا 647 وتفسیر کشف الحقایق، ج 1، ص 443

ص: 8
متأسّفانه، این اصل در جاهلیّت قرن بیستم وجود ندارد؛ زیرا در مناسبات بین المللی، غالباً کشورهای هم‌پیمان و کشورهایی که با یکدیگر منافع مشترک دارند، در مسائل مهمّ به حمایت یکدیگر برمی‌خیزند، بدون اینکه اصلِ عدالت را رعایت کنند و بدون اینکه ظالم و مظلوم را از یکدیگر تفکیک کنند و بدون اینکه محقّق و غیر محقّق را تشخیص دهند- ولی اسلام به تعاونی دستور می‌دهد و آن همکاری‌یی را می‌پسندند که در کارهایخوب باشد، نه در کارهایِ نادرست و برنامه‌های ظالمانه و ستمگرانه.
اسلام به تعاونی که در برنامه‌هایِ مُفید باشد، دستور می‌دهد و نه در تعاونِ بر گناه و تعدّی و تجاوز.
و چه خوب است که این اصلِ اسلامی رعایت شود و جوامع با کسانی که در کارهای مُفید گام برمی‌دارند همکاری کنند نه با ستمگران و تجاوز کنندگان.
ابن عربی در بحث از آیه دو، سوره مائده، نوشته است: (1) «شعائر»، بر وزن فعائل، مُفرد آن «شعیره» به دو معنا آمده است:
1- هُدی و قربانی. 2- هر عبادتگاه.
وهدی هم یعنی: «کلّ حیوان یُهدی الی اللَّه فی بیته وحقیقته الهدی کلّ مُعطی لم یذکر معهُ عِوَضٌ».
«قلائد»؛ هدایایی که دارای علامت باشد تا مشخّص شود که برای خدایِ سبحان است.
(قربانی نشان‌دار). (2) «آمِّینَ الْبَیْتَ»؛ یعنی قاصدین له. از فعل «أممت کذا» یعنی: قَصَدْتُه. آمّین البیت عامّ است و هر کسی را که قصد خانه کند برای عبادت، شامل می‌شود ولی این آیه به آیه فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ... (3)
نسخ شده است.
فاضل مقداد هم ذیل بحث از ... وَلَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ ... نوشته است: (4) «آمّین: یعنی قاصدین البیت وهو أعمّ من أن یکونوا مسلمین أو کفّاراً».
کفّار هم در جاهلیّت حجّ به جا می‌آوردند و به مسجد الحرام رفت و آمد می‌کردند ولی با آیه ... فَاقْتُلُوا الْمُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدْتُمُوهُم ... و آیه 28 سوره برائت: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ فَلَا یَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا ... نسخ شد.
و فاضل مقداد گفته است:


1- احکام القرآن، ج 2، ص 534 و 535.
2- بر شتر و یا حیوانی دیگر، کفل یا چیز دیگری، برای تمیز و تشخیص از دیگر حیوانات بیاویزند تا که معلوم شود این حیوان برای قربانی است.
3- برائت: 5
4- کنز العرفان، ج 1، ص 332.

ص: 9
«... یَبْتَغُونَ ...» تا آخر، جمله‌ای است وَصفی برای «آمّین البیت» یعنی قصد کنندگانی که برایِ درخواست سودِ بازرگانی و رضوان از خدا، به سوی خانه می‌آیند.
در آیات 95 و 97 سوره مائده نیز از بعضی از احکام حجّ بحث شده است:
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَاتَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ ... (1)
«ای ایمان آورندگان، در حال احرام، صید را نکشید ...»
مورد خطاب ایمان آورندگان است؛ زیرا که احرام از دیگران صحیح نیست.
«الصید»: ممکن است مصدر باشد و می‌تواند اسم باشد به معنای «مصید» و در اینجا، همین معنی مورد نظر است. (2) «حُرُم» جمع حرام است و مصدر می‌باشد ولی در اینجا، مجازاً به معنایِ وصفی «مُحرم» به کار رفته است.
«لا تقتلوا»: در آیه «لا تقتلوا» به کار رفته، نه «لا تذبحوا» یا «لا تذکوا»؛ زیرا اوّلًا: از فعل «لا تقتلوا» گناه و معصیت استنباط می‌شود و قتل مُحرّم به شمار می‌آید و نه تذکیه و ذبح. و صید هم در صورتِ قتل، در حکم میته است و به اعتقادِ بعضی، این حیوان صید شده به دست مُحرم، نه تنها خوردنِ گوشت آن بر مُحرم حرام است، بلکه مُحلّ هم نمی‌تواند از آن گوشت بخورد و پوست آن هم در حکمِ پوستِ میته (3) است و با دباغت، طاهر نمی‌شود و در واقع، حکم سایر میته‌ها را دارد. (4) نکته جالبِ توجّه اینکه قرآن مجید در هر مورد که پیش آید و سخن اقتضا کند، در صدد است که انسان‌ها را بسازد ومردم را اداره کند و نکته مورد نیاز جامعه را بگوید؛ مثلًا در همین مورد که اگر کسی در حال احرام حیوانی را کشت، در مورد جزا و کیفر آن ... یَحْکُمُ بِهِ ذَوَاعَدْلٍ مِنْکُمْ ... یعنی: دو مرد مؤمنِ عادل حکم می‌کنند.
جارّ و مجرور «منکم» در اینجا اهمّیت دارد؛ یعنی آن دو مردِ عادل باید از شما مسلمانان باشند و نه از غیر مسلمان‌ها. (5) آیه 97 سوره مائده، چنین است:
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَاماً لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرَامَ ....
«خدا، کعبه را بیت الحرام قرار داد، برای اصلاح امور دنیاوی و اخروی مردم و نیز خدا،


1- مائده: 95
2- به دلیل اینکه در آیه پیش مائده: 94 گفته شده است: یا أیّها الذین آمنوا لیبلونّکم اللَّه بشی‌ء من الصید تناله أیدیکم ورما حُکم ...؛ «الصید»؛ در اینجا معنای «المصید» است، به قرینه و دلالت «تناله أیدیکم ورماحکم» زیرا اگر صید مصدر باشد، مصدر حدث است؛ فلا یوصف نبیل الید والرمح. نک: اقصی البیان، ج 1، ص 397.
3- طبق دستور صریح آیه 3 سوره مائده، خوردن گوشت میته و منخنقة حیوان خفه شده و موقوذة حیوانی که با چوب زدن بمیرد و متردّیة حیوانی که از بلندی افکنده شود و نطیحة حیوانی که با شاخ زدن به یکدیگر بمیرد حرام است.
4- کنز العرفان، ج 1، ص 323 و مسالک الإفهام، ج 2، ص 255
5- کنز العرفان، ج 1، ص 325

ص: 10
ماهِ حرام را حرمت داد (برای آسایش از جنگ و ترک کارزار) ...»
اولًا: باید دانست که: خدا آن را «بیت الحرام» نامیده و نه مردم و خداوند، این خانه را بیت گفت: زیرا که حقیقت بیت بودن به علّت داشتن سقف و دیوار، بر آن مصداق دارد، هر چند که کسی در آن ساکن نیست.
«قیاماً للناس»؛ قیام الشی‌ء: قوامه وملاکه. ای: یقومون به قیاماً.
ابن عربی نوشته است: «قال سعید بن جبیر: قیاماً للناس؛ أی صلاحاً. بعضی هم گفته‌اند:
«قیاماً للناس؛ أی أمناً».
وگفته‌اند که قیاماً للنّاس (1) یعنی: وسیله معاش مردم است و مردم از اجتماع در آنجا سود می‌برند و علی بن ابراهیم از ائمه علیهم السلام، روایت کرده است: (2) «قال: ما دامتِ الکعبة یحجّ النّاس إلیها لم یهلکوا، فإذا هدمت أو ترکوا الحجّ هلکوا».
فاضلِ مقداد درباره «الشهر الحرام» نوشته است: (3) ماه‌های حرام چهار ماه است: «ثلاثة سردٌ وهو ذوالقعدة وذوالحجّة والمحرّم وواحد فردٌ وهو رجب»؛ «سه ماه حرام پشت سر هم است، یعنی ماه ذوقعده وذوحجّه و محرّم و یک ماه حرام جداست که رجب باشد».
در آیه 36 سوره توبه که خدا گفته است: إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ شَهْراً فِی کِتَابِ اللَّهِ یَوْمَ خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضَ مِنْهَا أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ... به ماه‌های حرام، اشاره شده است.
«وسمّیت بذلک، لتحریمهم القتال فیه ...». (4)
اینک بحث خود را درباره بخشی از آیه 3 سوره برائت (توبه) دنبال می‌کنیم:
وَأَذَانٌ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِی‌ءٌ مِنْ الْمُشْرِکِینَ وَرَسُولُهُ ...
«واعلامی است از طرف خدا و رسولش در روز حجّ اکبر (روز عید قربان) به این که خدا و پیامبرش از مشرکان بپردازند.»


1- شیخ طبرسی در جلد یکم، صفحه 354 تفسیر جوامع الجامع نوشته است: «قیاماً للناس»؛ ای لمعایش‌الناس ومکاسبهم لیستقیم به أمور دینهم و دنیاهم ...
2- کنز العرفان، ج 1، ص 330 و در جلد 3، ص 247 تفسیر مجمع البیان هم این روایت نقل شده است: «ورواه علی بن ابراهیم عنهم علیهم السلام قال ما دامت الکعبة «... الخ».
3- کنز العرفان، ج 1، ص 330
4- برای آگاهی بیشتر درباره لغات و نکات نحوی و تفسیری و بلاغیِ آیات 95 و 97 مائده، رجوع شود به: تفسیر التبیان، ج 3، صص 23 و 30؛ تفسیر مجمع البیان، ج 3، صص 245 و 246 و 247؛ تفسیر جوامع، ج 1، الجامع، صص 352 و 354؛ کشّاف زمخشری، ج 1، صص 644، 646؛ تفسیر جلالین، صص 162 و 163؛ تفسیر شبّر، ص 146؛ تفسیر منهج الصادقین، ج 3، صص 311 و 319؛ تفسیر صافی، ج 2، صص 490 و 491؛ تفسیر المنار، ج 7، صص 100 و 116؛ فی ظلال القرآن، ج 3، صص 44 و 45 وتفسیر کشف الحقایق، ج 1، صص 516 و 517 و 518

ص: 11
خدا می‌خواهد، پیام بزرگی را ابلاغ کند و به همه مردم که در سرزمین مکّه حاضر بودند، این پیام رسانده شود، لذا روز بزرگی را که روز عید قربان باشد؛ انتخاب کرد و تعبیر «الَی الناس» به جای «الَی المُشرکین» به ما می‌فهماند که این پیام به همه مردم ابلاغ شده تا غیر مشرکان هم گواه باشند و شکستن پیمان با مشرکان و اعلان جنگ با آنان به گوش همه آشکارا برسد و در روزی باشد که همه حج‌گزاران در منا جمع شده باشند تا کمال دادگری در حقّ دشمنان و پاکی و پاکیزگی و درخشندگی اسلام، هویدا گردد تاگفته نشود که اسلام ما را غافلگیر کرد و ناجوانمردانه به ما حمله کرد؛ زیرا اسلام دشمن ذاتی و کینه شخصی با مشرکان ندارد. (1) وَأَذَانٌ مِنْ اللَّهِ وَرَسُولِهِ اذان؛ یعنی اعلام. ومنه اذان الصلاة، انّما هو اعلام بها».
اذانِ نماز هم اعلام و آگاهی است برای رسیدن وقت نماز.
معنای کلّی به قول نویسنده تفسیر الخازن: (2) «واعلامٌ صادق من اللَّه ورسوله، واصل الی الناس یوم الحجّ الأکبر.
نویسنده تفسیر الخازن از قول امام علی بن ابی‌طالب علیه السلام، روایت کرده که از پیامبر پرسیدم: «یوم الحجّ الاکبر» چه روزی است؟
پیامبر در پاسخ گفت: «یوم النحر» و بعضی هم گفته‌اند: منظور تمام ایّامی است که «حاجّ» در منا به سرمی‌برد؛ گاهی از «یوم» مطلقِ زمان و حین اراده می‌شود، همان طور که گفته‌اند:
یوم صفین- یوم الجمل. می‌دانیم که دو جنگ مزبور روزهایی ادامه داشت و برخی هم گفته‌اند: منظور از «یوم الحجّ الاکبر» حجّی است که در آن پیامبر نیز حجّ‌گزارد. (3) بیضاوی، یوم الحجّ الاکبر را روز عید (4) دانسته است؛ زیرا که مُعظم اعمال حجّ در آن روز تمام می‌شود و روایتی هم نقل کرده است که مضمون آن چنین است:
پیامبر خدا روز عید قربان، در مقابلِ ستون جمرات ایستاد، در حجّةالوداع، «فقال: هذا یوم الحجّ الاکبر».
سیّد هاشم بحرانی (بحرینی) نوشته است: (5)


1- فی ظلال القرآن، ج 4، ص 135.
2- تفسیر غریب القرآن، ص 182 وتفسیر الخازن، ج 3، ص 49.
3- تفسیر الخازن، ج 3، ص 50.
4- تفسیر بیضاوی، ج 2، ص 275.
5- تفسیر البرهان، ج 2، ص 103.

ص: 12
درباره «یوم الحجّ الاکبر» روایات مختلفی نقل شده که یکی از آن روایات از امام علی علیه السلام است که گفت:
«إنّما سُمّی الأکبر لأنّها کانت سنة حجّ فیها المسلمون والمشرکون ولم یحتجّ المشرکون بعد تلک السنة».
ابن عربی هم نوشته است: (1) در مورد روز «حجّ الاکبر» اختلاف هست. برخی همچون مجاهد گفته‌اند: الحجّ الاکبر: القِران، «الجمع بین الحجّ والعمرة» والحجّ الأصغر: العمرة. (2)اکنون برخی از آیات سوره حجّ را، مورد بحث قرار می‌دهیم:
إِنَ‌الَّذِینَ‌کَفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ‌اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاکِفُ فِیهِ وَالْبَادِ وَمَنْ یُرِدْ فِیهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ. (3)
«آنان که کفر ورزیدند و مردم را از راهِ دینِ خدا و مسجد الحرام باز می‌دارند- مسجدی که ما آن را برای همه مردم پرستشگاه قرار دادیم- و بومی و غیر بومی (4) هم در آن یکسانند، (اینان باید بدانند) که ما به هر کس از ایشان که بخواهد در آنجا سمتی بکند، به او عذاب دردناکی می‌چشانیم.»
در این آیه، خدا مزاحمت و مخالفتی که کفّار برای مؤمنان از مسجد الحرام فراهم می‌کردند و مردم را از اطاعت خدا و مسجد الحرام که عبادتگاه مردم است، باز می‌داشتند، بیان می‌کند و کیفر این کار اینان را با توجّه نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِیمٍ شرح می‌دهد.
در این آیه، خدا مسجد الحرا را خانه مردم می‌خواند ... وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِی جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً ... وکسی نمی‌تواند از مردم جلوگیری کند، با توجّه به این که این نمازگاه و این محلّ عبادت و این جایگاه که محلّ برگزاری اعمال حجّ هم هست، بومی و غیر بومی، شهری و بیابانی، خودی و غریبه دارای حقّ مشترک هستند و کسی نمی‌تواند خود را صاحب اختیار مسجد بداند؛ زیرا که سَواءً الْعاکِف (5) فِیهِ وَالْباد، بومی و غیر بومی حق دارند که در آن مسجد عبادت کنند.
سیّد قطب نوشته است: (6) مسجد الحرام بیت اللَّه است و برای همه بندگان خدا است و کسی را نرسد که ادّعای امتیاز کند.


1- احکام القرآن، ج 2، ص 886
2- برای آگاهی بیشتر درباره نکات بلاغی و جنبه‌های تفسیری و لغوی آیه 3 براءة، رجوع شود به: تفسیر التبیان، ج 5، صص 170 و 171؛ تفسیر مجمع البیان، ج 5، صص 4 و 5؛ تفسیر جوامع الجامع، ج 2، صص 37 و 38؛ تفسیر ابوالفتوح، ج 5، صص 454 و 455؛ تفسیر منهج الصادقین، ج 4، ص 221؛ تفسیر صافی، ج 2، صص 682 و 683؛ تفسیر جلالین، ص 247؛ تفسیر المنار، ج 10، ص 153 به بعد؛ تفسیر کشف الحقایق، ج 1، ص 781 وتفسیر فی ظلال القرآن، ج 4، ص 113
3- حج: 25
4- برخی دو کلمه «عاکف» و «باری» را شهری و بیابانی و غریب و جوی ترجمه کرده‌اند. ابن عربی نوشته‌است: بنا به گفته سیوطی در ص 119 اسباب النزول این آیه در سال 6 هجری نازل شده وقتی که پیامبر اکرم برای غزوه حدیبیّه از مدینه در آمده بود و مشرکان مانع شدند که پیامبر به بیت‌اللَّه درآید و در همان مکان عمره بجا آورد و شتر قربانی کرد و سرتراشید. نک: احکام القرآن، ج 4، ص 129
5- العاکف: الساکن بمکّة. والباد: الجانب. نک: ج 2، ص 421 تفسیر مجاهد.
6- فی ظلال القرآن، ج 5، ص 591

ص: 13
«فهو بیت‌اللَّه الذی یتساوی فیه عباد اللَّه فلا یملکه أحدٌ منهم ولا یمتاز أحدٌ منهم».
قرآن کریم آن کسی را که از این راهِ روشن منحرف شود و در او اعوجاجی باشد عذاب دردناکی می‌چشاند.
در جمله وَمَنْ یُرِدْ فِیهِ بِالْحادٍ ... حذفِ مفعول فعل «یُرد» افاده عموم (1) می‌کند و به طور کلّی، اگر در جمله‌ای، متعلّق مورد نیازِ فعلی، حذف شده باشد و متعلّق آن فعل در جمله ذکر نشود، حذف ان متعلّق، علامت عمومیّتِ مطلب است؛ به عبارت دیگر، حذف متعلّق را افاده عموم می‌کند. (2) در اینجا هم به قول عکبری (3) جمله چنین بوده است و کلمه «تعدّیاً» حذف شده؛ یعنی وَمَنْ یُرِدْ فِیهِ بِالْحادٍ ....
و در جلد ششم، صفحه 152 تفسیر منهج الصادقین نوشته شده: مفعول فعل «یرد» محذوف است تا شامل امور منهیّه باشد.
از نکات بلاغی، این است که خبر «إنّ» در جمله «إنّ الذین کفروا ...» به قرینه بخش دوم آیه، حذف شده و این حذف اهمّیت بیشتری را می‌رساند و اصل جمله چنین بوده است: «إنّ الذین کفروا ... معذّبون». (4) نکته دیگر این که: جلوگیری و ممانعت مردم از عبادتِ در مسجد، تعدّی به حقّ خدا است؛ زیرا در آیه، کلمه «سبیل» به «اللَّه» اضافه شده و چنین استنباط می‌شود: «آن کسی که انسان‌ها را از عبادت در مسجد الحرام باز دارد و مانع گردد، آنان را از راه خدا، بازداشته و به حقّ خدا، تعدّی کرده است». (5) در این آیه فعل مضارع «تصدّون» بر فعل ماضیِ «کفروا» عطف شده است، برای بیان استمرار و مراد از فعل «یصدّون» حال و استقبال نیست بلکه استمرار صَدّ است از راهِ خدا و لذا عطف آن بر فعل ماضیِ «کفروا» مستحسن است. (6) شیخ طوسی نوشته است: (7) فعل مضارع «یصدّون» بر فعل ماضی «کفروا» عطف شده؛ زیرا که می‌خواهد بفهماند «ومن شأنهم الصدّ» نظیر آیه 20 سوره رعد: الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ أَلَا بِذِکْرِ اللَّهِ ....


1- زمخشری نوشته است: مفعول «یرد» حذف شده تا عمومیّت داشته باشد و هر چیزی را شامل شود. نک: کشاف، ج 3، ص 10 و بیضاوی نوشته است: مفعول آن حذف شده تا «یتناول کلّ متناول». نک: تفسیر بیضاوی، ج 3، ص 206، وابی‌مسعود در بحث از: «من یرد فیه» نوشته است. مفعول حذف شده: لیتناول کلّ متناول کأنّه یقول: «ومن یرد فیه مراءاً ما» نک: ج 4، ص 10 تفسیر ابی‌السعود.
2- همچنانکه در آیه یک سوره حجرات 49 مفعولِ فعلِ «لا تقدّموا» حذف شده و چون مفعول محذوف است می‌توانیم بگوییم که این حذف، افاده عموم می‌کند و هر چیزی که احترام پیامبر در آن ملحوظ شده باشد می‌تواند مفعول جمله باشد. آیه این است: یا ایّها الذین آمنوا لا تقدّموا بین یدی اللَّه ورسوله ... حجرات: 1
3- التبیان فی اعراب القرآن، ج 2، ص 939
4- همان مأخذ، ج 2، ص 937
5- فی ظلال القرآن، ج 5، صص 591 و 592
6- منهج الصادقین، ج 6، ص 150
7- تفسیر التبیان، ج 7، ص 271 و 272

ص: 14
ابوالبرکات، ابن الأنباری نوشته است: (1) اگر «واو» در «ویصدّون» حرف عطف باشد، در این صورت عطف فعل مضارع بر ماضی، حمل بر معنی می‌شود و تقدیر آن چنین است: «إنّ الکافرون والصادّین».
وچنانچه «واو حالیّه» باشد تقدیر جمله چنین خواهد بود: «إنّ الذین کفروا صادّین عن سبیل اللَّه». (2) زمخشری هم ذیل این آیه، در بحث از ... وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ نوشته است: (3)«أی: الصدود منهم مستمرٌّ دائمٌ».
ومثلًا وقتی می‌گوییم: فلان یحسن الی الفقراء، منظور حال و استقبال نیست، بلکه قصد گوینده، استمرارِ احسان است از او.
قرطبی هم، در تفسیر خود نوشته است: (4) برخی گفته‌اند که «واو» در فعل مضارع «یصدّون» زاید است و «یصدّون» خبر إنّ است؛ یعنی: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ولی خود وی این عقیده را نادرست می‌داند و معتقد است که خبر «إنّ» فعل «خسروا» می‌باشد که مقدّر است.
و فعل مضارع «یصدّون» بر استمرار (5) دلالت می‌کند و تقدیر آیه چنین است: «إنّ الذین کفروا من شأنهم الصدّ ...»؛ همچون الَّذِینَ آمَنُوا وَتَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِکْرِ اللَّهِ ... (6)
بیضاوی نیز گفته است: (7) در فعل مضارع «یصدّون» حال و استقبال مورد نظر نیست، بلکه استمرار و دوام مور نظر است و روی همین اصل هم، عطف آن بر فعل ماضی درست است. خبر «إنّ» هم محذوف است که «معذّبون» باشد.»
نظیر همین سخن را ابی‌السعود در تفسیر خود نوشته است، یعنی: منظور استمرار «صدّ» است. و لذلک حَسُنَ عطفه علی‌الماضی. و افزوده است که بعضی گفته‌اند:
جمله حال است از ضمیر «کفروا» یعنی و «هم یصدّون» الخازن نیز نوشته است: (8) «إن الذین کفروا» بما جاء به محمّد صلی الله علیه و آله «ویصدّون عن سبیل اللَّه» یعنی بالمنع من الهجرة والاسلام «والمسجد الحرام» یعنی ویصدّون عن المسجد الحرام الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنّاسِ ...؛ یعنی «قبلةً لصلاتهم ومنسکاً ومتعبّداً».
فاضل مقداد، (9) ضمن ابراز عقیده قدما افزوده است که برخی گفته‌اند: «کافر شدند کَفَرُوا در زمان گذشته و باز می‌دارند و منع می‌کند ایشان، هم اکنون در سال حدیبیّه، یعنی


1- البیان، ج 2، ص 173
2- مکّی بن ابی‌طالب قیسی نوشته است: فعل مضارع «یصدّون» که بر فعل ماضی «کفروا» عطف شده، عطف بر معنی است و نه عطف بر لفظ؛ زیرا تقدیر عبارت چنین است: «إنّ الکافرین والصادّین». بعضی نیز گفته‌اند: «واو» زاید است و فعل مضارع «یصدّون» خبر إنّ است و تقدیر چنین می‌شود: «إنّ الذین کفروا یصدّون ...». نک: ج 2، ص 95، مشکل اعراب القرآن.
3- کشّاف، ج 3، ص 10
4- تفسیر الجامع لأحکام القرآن، ج 12، ص 31
5- فرّاء گفته است: علّت این که با فعل مضارع «یصدّون» بیان شده، این است که خواسته است بفهماند که‌صدّ و منع انان دایمی ومستمرّ است. نک: معالی القرآن، فرّاء، ج 2، ص 220
6- رعد: 30
7- تفسیر بیضاوی، ج 3، ص 205
8- تفسیر الخازن، ج 3، ص 10
9- کنز العرفان، ج 1، ص 334

ص: 15
یَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ... در زمان حال و آینده.»
نویسنده «اقصی البیان» هم همین گفته را تکرار کرده است؛ (1) یعنی: «کفروا فی الماضی وهم الآن یصدّون» که اشاره است به صدّ و صنع کفّار در سال حدیبیّه، پیامبر صلی الله علیه و آله را.
درباره «مسجد الحرام» که در آیه هست: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا وَیَصُدُّونَ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، یعنی گفته‌اند: منظور مسجد الحرام است، به دلیل آن که ظاهر قرآن، بر این معنی دلالت می‌کند و بعضی هم عقیده دارند که تمامِ حرم منظور نظر است؛ زیرا مشرکان، پیامبر صلی الله علیه و آله را در سال حدیبیّه، از حرَم منع کردند و پیامبر در خارج نزول کرد.(2) آیه 25 سوره فتح هم، ناظر به همین معنی است: هُمْ الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوکُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ... یعنی منظور تمام مکّه است و این گفته را آیه 1 سوره الاسراء (اسری) سُبْحَانَ الَّذِی أَسْرَی بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَی الْمَسْجِدِ الْأَقْصَی ... تأیید می‌کند؛ زیرا می‌دانیم که اسراء از مکّه بوده، چون پیامبر صلی الله علیه و آله، در خانه خدیجه و یا خانه ام‌هانی و یا شعب بوده است. (3) آیه 25 سوره فتح هم، ناظر به همین معنی است:
هُمْ الَّذِینَ کَفَرُوا وَصَدُّوکُمْ عَنْ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ...، یعنی منظور تمام مکّه است و این گفته را آیه 1 سورةالاسراء (اسری) سُبْحانَ الَّذی اسْری بِعَبْدِهِ لَیْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إلی الْمَسْجِدِ الأقْصی ... تأیید می‌کند؛ زیرا می‌دانیم که اسراء از مکّه بوده، چون پیامبر صلی الله علیه و آله، در خانه خدیجه و یا خانه امّ هانی و یا شِعب بوده است. (4) در بحث از «... سواءً العاکِفُ فِیه وَ الْبادِ ...» (5)
بعضی کلمه «سَواء» را مرفوع خوانده‌اند، بنابراین که خبر مقدّم است؛ یعنی «العاکِفُ و البادی سَواءٌ» و بعضی هم منصوب خوانده‌اند، بنابراین که مفعولِ دومِ فعل «جَعَل» باشد و یا حال باشد برای ضمیر «جَعَلْنا».
و در این صورت «العاکف» هم رفعش به «سواء» خواهد بود؛ زیرا که «سواء» مصدر است و عمل اسم فاعل را انجام می‌دهد و به‌معنای «مستور» هم می‌باشد. (6) قرطبی کلمه «العاکف» را المقیم‌الملازم و کلمه «البادی» را اهل‌البادیه و من یقدم علیهم، معنی کرده و گفته است: (7) «... فلیس اهل مکّة أحقّ من النازح الیه».


1- اقصی البیان، ج 1، ص 411. البته دیگر عقیده‌ها را هم گفته است.
2- زمخشری در بحث از کلمه «الناس» در این مورد نوشته است: هر که بر او نام «مردم» اطلاق شود؛ خواه شهری باشد یا بیابانی و خواه مقیم باشد یا غیر مقیم. نک: کشاف، ج 3، ص 10
ابی‌السعود در تفسیر الذی جعلناه للنّاس نوشته است: «ای کأنّها من کان مِن غیر فرق بین مکیّ وآفاقیٍّ». نک: ج 4، ص 10 تفسیر ابی‌السعود.
3- تفسیر جامع الاحکام
4- تفسیر جامع لَاحکام القرآن، قرطبی، ج 12، ص 32؛ کنزالعرفان، ج 1، ص 335؛ أقصی‌البیان، ج 1، ص 412
5- مکّی بن ابی‌طالب، در تفسیر این جمله نوشته است: این خود دلیل است بر این‌که حَرَم مِلک کسی‌نیست؛ زیرا که خدا، میان مقیم و غیرمقیم، فرقی قائل نشده است. نک: مشکل اعراب‌القرآن، ج 2، ص 95
6- تفسیر جامع لَاحکام، ج 12، ص 34
7- تفسیر جامع لَاحکام، ج 12، ص 32، و غریب‌القرآن، ص 291

ص: 16
ابوالفتوح رازی هم، نوشته است: «عاکف»، آن بود که در آن‌جا مُقیم بود و «بادی» آن که از بادیه آن‌جا، آید. و تقدیر جمله سَواء العاکف (1) فیه و البادِ چنین است: «العاکف و البادی فیه مستویان» و درباره این جمله، چه زیبا گفته است خواجه عبداللَّه انصاری: (2) «در حرم من چه شهرنشین و چه بادیه‌نشین هردو یک حال دارند و یک مقام».
در بحث از وَ مَنْ یُرِد فِیهِ بالحادٍ بظلمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ ألیم گفته‌اند: «وَ مَنْ یُرد» فعل شرط است و جواب آن «نذقه من عذاب ألیم» می‌باشد. الحاد (3) هم یعنی: میل و به‌قول قرطبی،(4) خدا خواسته است بگوید: کسی که میل به ظلم در او باشد نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ ألیم.
فاضل مقداد درباره «بالحاد بظلم» نوشته است: دو صنف می‌باشند برای مفعول محذوف؛ یعنی «مَنْ یُرد فیه امراً بالحاد بظلم».
ابوالفتوح رازی هم ضمن این‌که «باء» را در کلمه «الحاد» زاید دانسته، عبارت را چنین معنی کرده است: (5) «همّت کند که آن‌جا، جز خدای را بپرستد».
ابی‌السعود، نوشته است: (6) بالحاد: بِعُدُول عن القصد. بظلم: بغیر حقّ. و هُما حالانِ مترادفان.
زمخشری نیز این دو کلمه را دو حال مترادف دانسته است. (7) ابن قتیبه، در بحث از وَ مَنْ یُرِد فِیهِ بالحادٍ نوشته است: (8) «ای: مَن یرد فیه الحاداً. و هو الظلم و المیل عن الحق. ( «با» هم زاید است).
نویسنده کتاب «اقصی‌البیان» نوشته است که می‌توانیم: کلمه «سواء» را مرفوع بخوانیم، بنابراین که خبر مقدّم باشد و در این‌صورت معنای عبارت چنین است: «العاکِف (9) فِیهِ وَ الْباد(10) سَواءٌ» یعنی کسی حق ندارد که به سرزمین حرم ادّعای مالکیت کند.
وَإِذْ بَوَّأْنَا لِابْرَاهِیمَ مَکَانَ الْبَیْتِ أَنْ لَاتُشْرِکْ بِی شَیْئاً وَطَهِّرْ بَیْتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ.
« (ای پیامبر به یادآر) (11) آن زمانی را که ابراهیم را در جای این خانه، جا دادیم (و مقرّر داشتیم و گفتیم به او) که چیزی را شریک و انباز من قرار نده و خانه‌ام را برای طواف‌کنندگان و حاجیان و نمازگزاران، پاک و پاکیزه دار.»
در بخش نخستین آیه، خداوند کعبه را جایگاهِ ابراهیم برای عبادت قرار داده تا


1- نویسنده کتاب «لسان‌التنزیل» عاکف را «باشنده؛ یعنی شهری» و بادی را بیابانی آن که از جایی آمده‌باشد، معنی کرده است. نک: لسان‌التنزیل، ص 122
2- خلاصه کشف‌الاسرار، ج 2، ص 89
3- الحاد: المیل عن المقصد و منه اللحد لأنّه مایل عن سمت القبر. نک: کنزالعرفان، ج 1، ص 335
4- تفسیر جامع لَاحکام القرآن، ج 12، ص 34
5- تفسیرابوالفتوح رازی، ج 8، ص 87
6- تفسیر ابی‌السعود، ج 4، ص 10؛ تفسیر بیضاوی، ج 3، ص 206
7- کشاف زمخشری، ج 3، ص 10
8- تفسیر غریب‌القرآن، ص 291
9- «العاکف»؛ المقیم الملازم للمکان. «البادی»؛ از بَدَأ یبدأ: إذا ظَهَرَ. و «البدء»؛ خلاف الحضر.
ابن عربی در بحث از سواء العاکف فیه و الباد نوشته است: مقیم و واردشونده، در حق و حُرمت مساوی باشند. نک: احکام القرآن، ج 3، ص 1263
10- فرّاء گفته است: فالعاکف، مَن کان مِن أهل مکّة. و الباد، مَن نزح الیه بحجّ أو عمرةٍ. نک: معانی‌القرآن، فرّاء، ج 2، ص 221
11- «و إذ بوّأنا ...»، «اذ» ظرف است و متعلّق به فعل مقدّر که «اذکُره» باشد. در واقع گفته شده: «اذکره وقت ...» نک: التبیان، ج 2، ص 939

ص: 17
عبادت‌کنندگان بدانند این خانه محلّ عبادت است و از طرفی، خانه را به خود نسبت داده و «طَهِّر بیتی» گفته تا بفهماند که این خانه از آنِ خداست و همگان می‌توانند در آن‌جا به عبادت مشغول شوند و اختصاص به طبقه خاصّ و کشور ویژه‌ای ندارد و معنایِ واقعیِ تطهیر مَعْبد، پاکیِ معنوی از پلیدی‌هاست؛ یعنی عبادات باید، خالصاً برایِ خدا باشد و هیچ شائبه‌ای در آن نباشد.
به قول سیّد قطب، با قرار گرفتن ابراهیم علیه السلام در این خانه و جاگرفتن وی در بیت‌اللَّه اساسِ توحید در بیت‌اللَّه با دستور أَنْ لَاتُشْرِکْ بِی شَیْئاً پایه‌ریزی شد و از عبارت وَطَهِّرْ بَیْتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقَائِمِینَ وَالرُّکَّعِ السُّجُودِ نیز استنباط می‌شود که این خانه و این مکان مقدّس برای چنین افرادی بنا شده، نه برای مُشرکان و نه برای آنان که قبله‌شان جز خدا، جای دیگر و کس دیگر است.
یعنی به قول سید قطب: (1) «البیتُ انْشِی‌ءَ للطّائفینَ و القائِمینَ و الرّکّع السّجود لمن یشرکون باللَّه و یتوجّهون بالعباد الی سواه».
ملّا فتح‌اللَّه کاشانی نوشته است: (2) وَإِذْ بَوَّأْنَا (3) لِابْرَاهِیمَ مَکَانَ الْبَیْتِ ... یعنی: جا دادیم ابراهیم را در موضعِ خانه کعبه.
یقال: بوّء فلاناً إذا اقامه و أقعده. از مادّه بَوْء: رُجُوع. و منه قوله یتعالی «فقد باءَ بغضب» ای رجع.
پس از این توضیح لغوی، ملا فتح‌اللَّه کاشانی در ترجمه آیه گفته است:
خانه کعبه را پاکیزه دار از اصنام، تا آن را طواف کنند و در آن نماز گزارند و این قول به لسان اهل علم است. امّا به زبان اهل اشاره؛ یعنی ای ابراهیم دل خود را که دارالملکِ کبریایِ من است، از همه‌چیز پاک کن و غیری را بر آن راه مَدِه که او پیمانه محبّت است.
«القلوبُ اوانی اللَّه فی الأرض فاحبّ الأوانی إلی اللَّه اصفاها». (4)
نویسنده «مسالک‌الأفهام» در ترجمه «و إذ بَوَّأنا لإبراهیم ...» نوشته است: (5) یعنی: به یادآر آن زمانی را که ما خانه را مرجع برای عبادت قرار دادیم.
و افزوده است که «آن» در أَنْ لَاتُشْرِکْ بِی شَیْئاً مفسرّه است برای فعلی که «بوّأنا


1- فی ظلال القرآن، ج 5، ص 593
2- تفسیر منهج‌الصّادقین، ج 6، ص 153
3- بوّأنا: وَ طأنا یعنی جایگاه دادیم / هیّئنا له.
مکان‌البیت، مراد از بیت، خانه کعبه است. و در جمله «أن لا تُشرک بی شیئاً» حذفی هست و تقدیر آن: «وَ أوحینا إلیه أن لا تشرک بی شیئاً» می‌باشد. نک: تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 8، ص 88
4- همان مأخذ، ج 6، ص 154
5- مَسالک‌الافهام، ج 2، ص 117 و 118

ص: 18
مکان البیت» باشد و درواقع گفته شده است:
«امرنا، ان لا تشرک بی شیئاً فی العبادة فیه».
در بخش پایانیِ آیه هم، به‌جای لفظ صلاة و نماز، از ارکان صلاة که قیام و رکوع و سجود باشد، سخن گفته است.
قرطبی در بحث از آیه مزبور نوشته است: (1) وَإِذْ بَوَّأْنَا (2) لِابْرَاهِیمَ مَکَانَ الْبَیْتِ ... یعنی: اذْکُره إذ بوّأنا لإبراهیمَ ....
بوّأته منزلًا و بوّأتُ لَهُ: مکّنتک و مکّنت لَهُ. (یعنی بوّأت، ممکن است دو مفعولی باشد و یا یک مفعول داشته باشد).
در «طهّر بیتی» قرطبی گفته است: تطهیر بیت عام است از کفر و بدعت‌ها و تمام ناپاکی‌ها و افزوده است که قبایل جُرْهُم و عَمالقه، بُت‌هایی در اطراف خانه داشتند و ابراهیم مأمور شده که بت‌ها را از میان ببرد و درواقع خانه از بت‌پرستی پاک شود. (3) ابوالبرکات، ابنُ الأنباری هم گفته است: ممکن است «لام» در «لإبراهیم» زاید باشد و «بوّأنا» دومفعولی باشد؛ یعنی «ابراهیم» مفعول اوّل و «مکان» مفعول دوّم و ممکن است «لام» زاید نباشد و فعل «بوّأنا» به‌معنای «جعلنا» باشد و تقدیر عبارت چنین می‌شود:
«جعلنا لإبراهیم مکان البَیْتِ منزلًا» که «مکان‌البیت» ظرف باشد و «منزلًا» مفعولِ محذوف باشد.
خلاصه این‌که: کعبه محلّ عبادت مسلمانان جهان است و در آن‌جا باید منحصراً خدایِ یکتا را پرستش کرد و اعتقاد به توحید هم باید از هر جهت خالص و پاک و بی‌ریب و ریا باشد.
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ (4) رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ. (5)
«در میان مردم ندای حجّ دِه تا مردم، پیاده و سواره، بر مرکب‌های لاغر شده از راه‌های دور، به‌سوی تو و به مکّه آیند.»
لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُومَاتٍ عَلَی مَا رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعَامِ فَکُلُوا مِنْهَا وَأَطْعِمُوا الْبَائِسَ الْفَقِیرَ.
«تا که منافع خود را ببینند و نام خدا را در روزهای معلوم یاد کنند، به جهت این‌که


1- تفسیر جامع لأحکام القرآن، ج 12، ص 37
2- بوّأنا: وَ طأنا یعنی جایگاه دادیم / هیّئنا له.
مکان‌البیت، مراد از بیت، خانه کعبه است. و در جمله «أن لا تُشرک بی شیئاً» حذفی هست و تقدیر آن: «وَ أوحینا إلیه أن لا تشرک بی شیئاً» می‌باشد. نک: تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 8، ص 88
3- برای آگاهی بیشتر از جنبه‌های بلاغی و نحوی و نکات تفسیری و لغوی آیه 26 سوره حج رجوع شود به: تفسیر التبیان، ج 7، ص 274 و 275؛ تفسیر کشّاف زمخشری، ج 3، ص 10 و 11؛ تفسیر ثعالبی، ج 3، ص 76؛ تفسیر جلالین، ص 443؛ تفسیر سید عبداللَّه شبّر، ص 325؛ تفسیر صافی، ج 2، ص 119 و تفسیر کشف‌الحقائق، ج 2، ص 478
4- یأتوک رجالًا: ای مُشاة علی ارجلهم. رِجال جمع راجل مثل صِحاب و صاحب و قیام و قائم.
5- حج: 27

ص: 19
چهارپایان را به آنان روزی دادیم. پس، از گوشت آنها بخورید و گرسنه فقیر را هم اطعام کنید.»
پس از این‌که ابراهیم علیه السلام به‌دستور خداوند از ساختن خانه فراغت یافت و فرمانِ تطهیر بیت را از سویِ خدا دریافت کرد، خدا به او دستور داد که با صدایِ بلند به مردم ندا درده تا مناسک حجّ به‌جا آرند و قصد خانه کنند و همان‌طور که علی علیه السلام و ابن‌عباس گفته‌اند خِطاب فعلِ «اذِّن» به ابراهیم است. سیاق عبارت هم ایجاب می‌کند که مخاطب، ابراهیم علیه السلام باشد و نه حضرت‌رسول صلی الله علیه و آله پس‌از اعلام‌حجّ در آیه‌بعدی، خداوندمنافع‌حجّ را برمی‌شمارد ومی‌گوید:
تنها فیوضاتِ معنوی نصیب نمی‌شود، بلکه سودهای مادّی هم دارد؛ یعنی اگر اعلام کنی به‌سوی تو می‌آیند تا منافع خود را ببینند.
کلمه «منافع» در آیه، نکره است و به‌صورت جمع و به‌طور مطلق ذکر شده است پس بنابراین از لحاظ فنّ معانی، افاده عموم می‌کند و می‌تواند هم منافع دنیاوی را شامل شود که حوائج گوناگون و نیازمندی‌های همگانی را دربر می‌گیرد؛ چه اقوام مختلف گِرد می‌آیند، اقوامی که معبود همه‌شان، یکی است و افکار همه یکسان است. قبله همه کعبه است. وحدت فکری دارند. وحدتِ کلمه دارند. درنتیجه اتّحاد می‌توانند در حلّ مشکلاتِ اقتصادی یکدیگر یاور هم باشند و مشکلات همدیگر را حلّ کنند و درنتیجه بهره‌های مادّی نصیب ملّت‌های گوناگونِ مسلمان شود.
و همچنین منظور از «منافع» می‌تواند منافع اخروی باشد؛ زیرا عبادت‌ها معنویت ایجاد می‌کند و انسان می‌سازد و اثرش در گفتارها و کردارها نمودار می‌گردد و انسان‌ها به‌سوی فلاح و رستگاری می‌روند. (1) این است که قرآن به‌طور کلّی و مطلق گفته است:
لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُم. تا هر گروهی به حَسَب استعداد و نیاز و دریافت خود بهره می‌گیرند. (2) فعل امر «اذِّن» خطاب به ابراهیم است تا برای حجّ ندا دردهد و در میان مردم اعلامِ حج کند، بانگ حج دردهد تا با پای پیاده و بر پشت مرکبِ لاغر از دوردست صحراهای عمیق به‌سوی خدا آیند. (3)


1- منافع را، نکره آوردند، تا بر کثرت دلالت کند؛ یعنی هم منافع دنیاوی را شامل شود و هم اجْر اخروی، همچون عفو و مغفرت را. باتوجّه به این‌که حدیثی در این‌باره از امام محمد باقر و امام جعفر صادق علیهما السلام نقل شده است. نک: کنزالعرفان، ج 1، ص 269
2- فی ظلال القرآن، ج 5، ص 595
3- احکام‌القرآن، ج 3، ص 1266

ص: 20
در این‌جا نکته‌ای وجود دارد و آن نکته این است که، گفته شده: «یأتوک» و نه «یأتوالبیت». در صورتی‌که غرض اصلی زیارتِ خانه است و مردم می‌روند و خانه را طواف می‌کنند و مناسک حجّ به‌جای می‌آورند، چه ربطی به ابراهیم دارد تا به‌سوی او بیایند و فعل به‌صورت «یأتوک» گفته شود؟!
شاید در جواب بتوان گفت که: مقصود اصلی از تشریع حج، زیارت دل است و زیارت صاحب‌دل، نه زیارتِ سنگ و گِل؛ «تا بتوانی زیارت دلها کن».
بخشی از آیه 37 سوره ابراهیم (/ 14) نیز، تقریباً چنین مطلبی را گفته است:
... فاجْعَلْ افئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوی إلَیْهِم ....
«ای خدا، تو دل‌های مردمان را به‌سوی خودشان مایل گردان ...»
«یأتوک رِجالًا» رِجالًا جمع راجل است؛ یعنی پیاده. و به‌قول ملافتح‌اللَّه کاشانی تقدیم «رجالًا» به‌جهت افضلیّت ماشی است و نشان می‌دهد که سیمای اشرافیّت ندارد؛ زیرا در درجه اول پیاده‌هایند و در درجه دوم سواره‌هایی که لاغری مرکّبشان از طبقه راکبشان حکایت می‌کند.
این عربی در بحث از «یأتوک رجالًا» نوشته است: (1) از تقدّم ذکر «رجالًا» برخی چنین درک کرده‌اند که حجّ «راجل» افضل از حجّ «راکب» است. در کشف‌الأسرار هم نوشته شده است در ذیل بحث از ... یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَی کُلِّ ضَامِرٍ ... (2)
پیادگان و سوارگان به‌سوی خانه تو آیند، خداوند پیادگان راه حج را بر سواران مقدّم داشت و رتبت بهشتی داد ...
شگفت‌تر آن‌که در ذکرِ سوارانِ راه، آنان را که به مرکوب یادکرد نه به راکب، از بهر آن که رنج راه با مرکوب است نه با راکب ....
مکی بن ابی‌طالب قیسی، در بحث از: ... وَ عَلی کُلِّ ضامرٍ یأتینَ ... نوشته است: (3) «ضامر» به‌معنای «ضوامر» است‌که جمع می‌باشد، باتوجه به‌اینکه کلمه «کُلّ» هم بر عمومیت دلالت می‌کند و روی همین اصل است که فعل «یأتین» به اعتبارِ معنای جمع آمده است.
در تفسیر جلالین هم، ذیل کلمه «یأتین» (4) نوشته شده: (5) «ای الضوامر حملًا علی المعنی».
و جمله «و علی کلّ ضامر ...» نیز در موضع حال است و محلًا منصوب؛ یعنی و رُکباناً و


1- احکام‌القرآن، ج 3، ص 1267 و 1268
2- ضامر: ای بعیر مهزول و هو یطلق علی الذکر و الأنثی. نک: تفسیر جلالین، ص 443
3- مشکل اعراب‌القرآن، ج 2، ص 97
4- یأتین؛ صفة کلّ ضامر، لأنّه بمعنی الجمع. نک: تفسیر سید عبداللَّه شبّر، ص 325
5- تفسیر جلالین، ص 443

ص: 21
به‌قول زمخشری: (1) «کانّه قال: رِجالًا و رُکباناً»
«یأتین»؛ ابن عربی در بحث از این کلمه «یأتین» نوشته است: (2) ضمیر فعل مضارع «یأتین» به شتر برمی‌گردد، از باب کرامت آن حیوان؛ زیرا آن حیوان هم با صاحبش به حجّ آمده است. کرامت قائل شدن برای حیوانی در قرآن هست، همچون قول خدا وَالْعادِیاتِ ضَبْحاً (3)
از باب کرامت که در خیل جهادکنندگان فعالیت کرده است. خدا به اسبانی که نفسشان به شماره افتاده، سوگند یاد کرده است.
ابوالفتوح در ذیل بحث از آیه مزبور گفته است: (4) جزم فعلِ «یأتوک رجالًا» بنابراین است که در جواب فعل امرِ «اذِّن» است.
«رجالًا» هم منصوب است؛ زیرا حال از فاعل است. رِجال جمع راجل است همچون:
قِیام و قائم و صِیام و صائم و صِحاب و صاحب.
«فجٍّ عَمیق»؛ عمیق به‌معنای دوری در مسافت آمده است. همچون: «یَقْطَعْنَ بَعْدَ النازح العمیق»؛ «شتران، درازی راه بعید دو را قطع کردند و بریدند و طی کردند.»
قرطبی، در تفسیر خود، (5) ضمن این‌که نقل کرده مخاطب فعل «اذِّن» ممکن است ابراهیم علیه السلام باشد ولی خود ترجیح داده که مخاطب شخص حضرت رسول صلی الله علیه و آله باشد؛ زیرا قرآن، بر پیامبر اکرم نازل شده و فعل هم مخاطب است و ابراهیم غایب.
درباره «یأتوک رجالًا» گفته است: لازم بود گفته شود «یأتون الکعبة» ولی چون ندادهنده انسان است، لذا «یأتوک» گفته شده و در واقع بدین‌وسیله مقام ندادهنده را بالا برده است.
درباره ... یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ نوشته است:
جمله‌ای است که سبب ضُمور (6) را بیان می‌کند؛ یعنی طول سفر در شتر اثر می‌گذارد.
ضمیر در فعل «یأتین» هم به «ابل» برمی‌گردد، به جهت کرامت شتر، که با صاحبش به حجّ آمده است همچون «وَالعادیات ضبحاً». (7) پی‌نوشتها:


1- کشاف، ج 3، ص 11
2- احکام‌القرآن، ج 3، ص 1268
3- عادیات: 1
4- تفسیر ابوالفتوح رازی، ج 8، ص 89
5- تفسیر الجامع لأحکام القرآن، ج 12، ص 38
6- ضُمور به ضمّ ضاد، مصدری است که صفت آن ضامر در آیه مورد بحث ذکر شده است.
ضامر؛ البعیر المهزول الذی اتعبه السفر. یقال: ضمر، یضمر، ضموراً لاغر میان شدند.
7- این همان سخنی است که ابن عربی هم گفته است؛ یعنی قرآن نیز از باب کرامت و بزرگ شمردن، به دونده‌های شتابان یعنی اسبان مجاهدین، آنگاه که به‌سوی دشمن به تاخت و تاز درمی‌آیند، سوگند یاد کرده است.