جامعه شیعه در مدینه- نخاوله (2)

نوع مقاله : تاریخ و رجال

موضوعات

اصل مقاله

در شماره 25 این مجلّه بخش نخست «جامعه شیعه در مدینه» را تقدیم شما خوانندگان گرامی کردیم و وعده دادیم دو بخش دیگر آن را در شماره‌های بعد بیاوریم و اینک دوّمین قسمت آن را که به شرح حال نخاوله پرداخته است از نظر شما می‌گذرانیم:
اشراف حسینی در دوره جدید
در قرن نوزدهم و بیستم، بسیاری از مسافرانی که به مدینه رفته‌اند از عقاید شیعی اشراف بنوحسین سخن گفته‌اند. سید محسن امین در باره آنها نوشته است:
«در مدینه و مکه شیعیانی زندگی می‌کنند؛ همینطور در برخی نقاط دیگر (حجاز).
امیران حسینی برای مدتی طولانی حاکم مدینه بوده‌اند. آنها شیعه دوازده امامی هستند که تاکنون هرگز نتوانسته‌اند مذهب خود را در مدینه و خارج آن آشکار کنند. در «العوالی» و جاهای دیگر، شمار زیادی از آنها زندگی می‌کنند.» (1) وی در عبارت دیگری افزوده است:
«در مدینه محلّه‌ای وجود دارد که ساکنان آن شیعه هستند. همچنین در مدینه طایفه هواشم که در اصل حسینی، علوی و شیعه‌اند زندگی می‌کنند. من برخی کتابهای شیعی را در دستان آنها دیدم.
آنها هنوز متولّیِ وقفی هستند که برای

1- اعیان، 1986، ج 1، ص 200

ص: 71
تهیه غذای روز عاشورا اختصاص داده شده است.» (1) روشن است که عقاید فردیِ اشراف حسینیِ مدینه، در ارتباط با زائران شیعه، باید به گونه‌ای بروز می‌کرد که میهمانان گرایش شیعیِ آنها را درک می‌کردند.
امین الدوله، یک ایرانی سیاستمدار که گزارش سفر خود را در سال 1899 به مدینه نوشته، در بین میزبانانِ خود، از شریف علی رییس بنوالحسین به عنوان کسی که سخت به تشیع علاقه داشت و دارای مذاق تشیع بود، یاد کرده است. از نظر امین الدوله، این نتیجه طبیعی بستگی خاندانی و شرافت نسبی اوست. او در خانه شریف، در نزدیک العوالی توانسته است بدون تقیه نماز بخواند. (2) نمی‌توان نامحتمل دانست که برخی از مردم مدینه در برابر پرسش زائران شیعه از آنها- در مورد مذهبشان- پاسخ دروغ داده باشند. Doughty از شخصی یاد کرده که پدرش به یک کاروان ایرانی اجازه داد تا نخلستان وی را اجاره کنند، احتمالا به آن دلیل که آنها به خاطر این محل پول زیادی می‌دادند، اما برای تحقیر آنها، یک مرد جوان عیبجو، در حضورشان ادای شیعه بودن در می‌آورد (3) ... این نقل به ما هشدار می‌دهد که ممکن است برخی از آگاهی‌هایی که سیّاحان از وجود شیعه در مدینه داده‌اند نادرست باشد. این خطاها ممکن است ناشی از نوعی نیرنگ باشد؛ چه از ناحیه شیعیان زائر، یا افکار واهی یا هر دو.
افزون بر اشراف، رهبر قبیله منطقه هم توانست با شخصیت برجسته‌ای از شیعه، از خارج ارتباط استواری برقرار کند. یک نمونه قابل توجه، شیخ سعد جزاع (جزا) است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، رییس تیره احامده از طوایف قبیله حرب بود. (4) زمانی که در سال 1899 امین الدوله بعد از حج رهسپار مدینه شد، (5) شیخ سعد با او و همراهانش دیدار کرد. (6) وی مهمانان ایرانی را در دیدار با اشراف و سایر اشخاص همراهی کرده و گهگاه کار مترجمی را هم برای آنها انجام می‌داد. امین الدوله که از وی با نام شیخ جزاع نخاولی یاد کرده، به نظر می‌رسد که دوستی سابقه‌داری با شیخ سعد داشته و حتی اشاره به دیدار بعدی وی از تهران دارد.
شیخ سعد خانه‌ای در مدینه داشت که امین الدوله را در آن میهمان کرد، درست زمانی که آن دو برای نخستین بار در فصل

1- همان، ص 208
2- سفرنامه، صص 193 و 266
3- Tracels, vol. 2, 422
4- رفعت پاشا، مرآة الحرمین، ج 2، ص 91؛ Stratlotter: Von Kairo, 302. در باره احامده نک: همان، ص 354؛ Oooenheim. Die Beduinen, vol. 2, 773, 973؛ بلادی، معجم قبائل، ص 13؛ در باره خاندان ابن جزاء، همو، نسب حرب، ص 179
5- Fragner :Persische Mem oirenliteratur ,22 .77 .111 .
6- سفرنامه، صص 243، 250، 254، 257، 259، 265، 280

ص: 72
حج همان سال در مکه با یکدیگر ملاقات کردند. او روابط محکم خود را با اشراف حفظ کرد. به نظر می‌رسد او به نوعی درگیر نقشه‌ای شده بود که طرّاح امین الدوله بود.
تا بدینوسیله پشتیبانی مالی را از سوی دولت ایران برای شیعیان مدینه تأمین کند.
با پولی که تهیه شد، برخی از نخاوله مجاز شدند تا به عنوان دربان بقیع به کار گمارده شوند. در این صورت آنها مطمئن بودند زائران شیعه که همیشه از سوی دربانان سنّیِ بقیع در محدودیت بودند، با حضور اینان، بدون محدودیت می‌توانند به بقیع دسترسی داشته باشند. بر اساس نوشته امین الدوله تحریکات مخالفانِ وی در کنار استعفایش از سمت صدراعظمی (در جولای سال 1898) مانع از اجرای این طرح شد. (1) حتی در اوایل قرن بیستم، شماری از اشراف حسینی را شاهدیم که در عوالی و نیز خود مدینه سکونت داشته و می‌توانستند سهمی در سیاست محلّی (و طبعاً منطقه‌ای) داشته باشند. در میان آنها شریف شحاته (بن علی)- که گاه مؤلفان عرب نام وی را شحات و گاه شحاته می‌نویسند (2)- در یک دوره برجستگی یافت. در شرحی که بتنونی در سال 1910 درباره مدینه نوشته، آمده است: شحاته وکیل شریف مکه در امور «العربان» یا بدوی‌ها بوده است. (3) سکونت او در العوالی، وی را قادر می‌ساخت تا به موازات نقشی که در حلّ بحران میان قبایل مدینه (و طبعا شامل تحکیم قدرت دولت عثمانی) داشت به عنوان واسطه در حل و فصل مسائل قبیله‌ای عمل کند.
افزون بر این وظیفه رسمی، شحاته و برادر جوانش ناصر، پایگاهی برای زائران شیعه در مدینه، به ویژه مساجد متبرکه جنوب شهر، همانند مسجد قبا و العوالی ایجاد کردند. مهمان نوازی و حمایت این دو امیر، سبب ستایش آنها از سوی سید شرف الدین در شرح حالِ خودنوشت او شده است. شرف الدین یک عالم شیعه لبنانی است (م 1957) همراه مادر و برخی از شخصیت‌های برجسته جنوب لبنان به مدینه سفر کرد و در رمضان سال 1328/ سپتامبر 1910، حدود شش ماه پس از بتنونی به مدینه رسید. وی گفته است که در آنجا منطل راحتی در خانه «برادران مؤمن ما» نخاوله داشتیم. سپس افزوده است:
«دو امیر، شریف شحاته و ناصر، همراه عده‌ای از مؤمنان (شیعیان) از عوالی به

1- همان، صص 254، 279. درباره عملکرد سیاسی امین الدوله نک:
Fragner :Memo irenliteratur ,88 -111
2- ابن زبیر، معجم، ج 2: ص 904، نسب او را «عبدالغنی تاریخ، ص 428» آورده است.
3- الرحلة الحجازیه، ص 253

ص: 73
قصد دیدار ما آمدند. آنها برای راحتی و نیز در احترام به ما، از هیچ کوششی فروگذار نکردند. در آن زمان، هر دو امیر از موقعیت متنفذانه‌ای برخوردار بودند ...
ما تصمیم داشتیم تا برای اعتکاف در مسجد النبی صلی الله علیه و آله بیتوته کنیم اما به خاطر اصرارشان در حمایت از ما، ما را از این کار منع کردند ...» (1) مطالب مشابهی را سید محسن امین در شرح حال خودنوشتش، در شرح یکی از سه سفر خود به مدینه آورده است. او از مرد جوانی با نام شریف علی بن بُدیْری حسینی یاد کرده که به سید محسن و همراهان او (از شیعیان سوریه) در رفتن به قبا و عوالی خدمت کرده است. این شریف که فارسی نیز می‌دانسته، به عنوان میهمان سید محسن، از دمشق هم دیدار کرده است. (2) این گزارش نشان می‌دهد که دیدار از قبا و عوالی در آن روزگار، حتّی برای شیعیان، تنها با همراهی واسطه‌ای مانند یکی از شرفای حسینی ایمن بوده است.
این وضعیت منجر به یک گرایش فراگیر میان مدینه و حرب شد که بعدا به آن خواهیم پرداخت. (3) اینک به شرح حال شریف شحاته و برادرش ناصر می‌پردازیم:
گرچه این دو امیر حسینی مشارکت (و حتی نقش مهمی) در آنچه که به عنوان «شورش عرب در سال 1916- 1918» نامیده شد، داشتند، لیکن این مشارکت آشکارا مورد بی‌توجهی بسیاری از مورخان قرار گرفته است. و اگر هم آنجا از آنها یاد شده، گرایش‌های شیعی‌شان مورد غفلت واقع شده است! (4) این مسأله تا حدی شگفت‌انگیز است؛ چرا که یکی از منابع مهم با عنوان Seven Pillars of Wisdom [] T E. Lawrence's به وضوح این زمینه و اهمیت آن را شرح داده است.
لورنس به طور خاص در باره نقش برجسته شریف ناصر سخن گفته است. (در آن زمان به عنوان اظهار نظر یک مؤلف با داشتن حدود بیست و هفت سال سن).
«ناصر احساس جالبی داشت، بیش از آنچه ما شنیده‌ایم و بیش از آنچه که از او انتظار داشتیم. او راهگشای راهها و پیشگام حرکت فیصل بود. نخستین گلوله خود را در مدینه شلیک کرد و آخرین آن را در مسلمیه (از توابع حلب)؛ زمانی که دولت ترکیه درخواست صلح موقّت کرد و از ابتدا تا انتها، هرچه در باره او می‌توان گفت، خوب بود.

1- بغیة الراغبین، ج 2، ص 197؛ نیز نک: القبیسی، حیات، ص 106؛ بعد از این باز در باره شرف‌الدین سخن خواهیم گفت.
2- اعیان، ج 10، ص 364
3- برای مطالعه ادامه همین متن به صفحه 287 مراجعه کنید.
4- این مسأله به طور کوتاه در این منبع آمده است: Oppenheim: Die Beduinin, vol. 2, 534؛ و نیزشرف الدین، بغیة الرغبین، ج 2، ص 197؛ Tauber: The Arab Movements، در آن‌جا توجه داده شده است که شریف ناصر در جنگ حاضر بوده اما به پیش از آن اشاره نکرده است 601, 331. 432, 732.

ص: 74
او برادرِ شحاته امیر مدینه است. خانواده آنها از نسل حسین فرزند علی علیه السلام و از اشراف و سادات بودند. آنها شیعه بودند و از زمان کربلا حضور داشته‌اند و در حجاز، پس از امیران مکه، در مرتبه دوم بوده‌اند.» (1) در گزارش مارس 1917 Newcombe Lieut.- Col. شرحی از یک تهاجم نظامی بر ضد راه‌آهن حجاز آورده که شریف ناصر (شیعه‌ای از مدینه) در آن شرکت داشته است. (2) لورنس گاه از غرور ناصر و این‌که شریف و از شیعیان اصیل نسل علی و امام حسین شهید است، ستایش مبالغه‌آمیز دارد. او از ناصر با عنوان ژنرال جنگجو یاد می‌کند. ناصر پس از اندک زمانی توانست ثابت کند که به عنوان یک فیلسوف سیاسیِ کوچک، می‌تواند سیاست فیصل را در تأسیس یک دولت عربی در دمشق درک کند. (3) ناصر، به رغم داشتن قدرت نظامی، آن گونه که لورنس اشاره کرده، یک کشاورز بود که زمینش از دوران طفولیتش هیچگاه جنگ به خود ندید. او حتی طی جنگهایی که بر ضد ترکها داشت، در آرزوی چیزی بود که لورنس آن را «قصر باغیِ او در نزدیکی مدینه» می‌نامید. (4) منطقه باغیِ اطراف مدینه؛ محلی که شریف ناصر مانند دیگر افراد فامیلش سکونت داشت، منطقه‌ای بود نخلستانی که از سوی مدافعان دولت عثمانی در مدینه آسیبهایی دیده بود، آن گونه که Hogarth می‌نویسد:
«باغهای نخلستانی، که در خارج مدینه در منطقه شرق و شمال شرق قرار داشت؛ همانجا که نخلستانهای حومه العوالی بود، توسط سربازان ترک در ابتدای انقلاب ویران شد و بنی علی، تیره‌ای از قبیله حرب، که بر روی آن نخلستانها کار می‌کردند، قتل عام شدند.» (5) زمینه این حوادث در منابع بریتانیایی روشن شده است. بر اساس دو گزارش سرویس اطلاعاتی بریتانیا (6) که در Arab Bulletin چاپ شده، بنی‌علی نخستین گروهی بودند که آمادگی خود را برای پیوستن به شورش شرفا نشان دادند، اما پس از مدتی، برخلاف سایر طوایف حرب، که بیشتر عوف را تشکیل می‌دادند، کم و بیش آشکارا به جانب ترکها گرایش پیدا کردند.
به هر روی، آن‌ها در این سوی چیزی به دست نیاوردند و زمانی که در آگوست 1916، سربازان عثمانی، برای

1- Swven Pillars, 561
2- Bidwell) ed. (: The Arab Bulletin, vol. 2, 341
3- Seven Pillars, 082, 445, 176.
4- همان، صص 165، 237
5- War and Discovery, 634.
6- Reprinted in Bidwell )ed .The Arab Bulletin ,vol .2 ,65 ,192

ص: 75
نخستین‌بار- بعد از آغاز انقلاب عرب- به منطقه عوالی حمله کردند، بد رفتاری آشکاری را از سوی آنها شاهد بودند. این چیز شگفتی نبود، آنگاه که بنو علی انگیزه مشترکی با نیروهای شرفا یافتند، بعد از آن که برخی از قرارگاههای نیروهای عثمانی را در نزدیک مدینه در سال بعد شکست داده بودند.
به نظر می‌رسد که ناصر، بلافاصله بعد از آتش بس، به مدینه بازگشته، اما برادر بزرگ وی، شحاته- که لورنس (1) او را شرابخوار معرفی کرده- پس از ترک مخاصمه توسط دولت عثمانی، در دهم ژوئن 1919 به عنوان قائم مقام (دولت) هاشمی در مدینه تعیین شد. (2) به هر روی، بعد از چند سال، شحاته بر نفوذ خود در منطقه افزود و در این حال بود که در برابر شاه حسین و فرزندش، برای تحکیم کنترل مستقل خود بر مدینه ایستاد و مقاومت کرد.
گزارش‌های انتقادی چندی (یا اظهار نظرهای کوتاه) توسط منابع عربی و غربی (3) در ارتباط با این سیاست، نشان از رفتار و روش شحاته در این زمینه دارد (که شامل رقابت او با دیگر شرفا نیز هست). به نظر می‌رسد که حکومت نامطلوب او به عنوان «قائم مقام» تا اندازه‌ای در کاهش قدرت هاشمی‌ها در برابر نیروهای ابن سعود، مؤثر بوده است. در این ارتباط است که ما باز هم از ناصر رد پایی می‌بینیم.
وقتی سعودی‌ها و متحدان حجازیِ آنها، تقریباً محاصره مدینه را کامل کردند، کنسول ایران در دمشق، حبیب‌اللَّه خان عین‌الملک هویدا، همراه دستیار خود، در نوامبر 1925 راهیِ مدینه شد. (4) در این زمان، شریف ناصربن علی تلگراف زیر را از جده برای برادرش شحاته به مدینه فرستاد:
هشتم جمادی الأولی 1334/ 24 نوامبر 1925:
«همه افراد نخاوله و (سایر) ساکنان سرکوب شده را جمع‌آوری کن. آنها را نزد کنسول ایران ببر تا ظلمهایی که در حق آنها شده برای او بازگو کنند.»
روز بعد، شریف شحاته به وی چنین پاسخ داد:
«من مردم سرکوب شده و نخاوله را نزد کنسول حاضر کردم اما آنها (کنسول و هیأت همراهش) بر اساس نصیحت من عمل نکردند.» (5) مدینه در 19 جمادی الأولی سال

1- Seven Pillars, 951.
2- Kedourie: The Surrender؛ بدر، التاریخ الشامل، ج 3، ص 83، 114، 118
3- Kedourie, ibid., 731؛ بدر، التاریخ الشامل، ص 148
4- بدر، همان، ص 153؛
682 ;Badeeb :Saude -Iranian Relations ,08 Clayton :An Arabian Diary ,011 fn ,21 ,111 ,021 ;Rush :Records ,vol .4
؛ وزارت امور خارجه، روابط، صص 67- 63
5- نخستین بار در نشریه سعودی ام‌القری، ج 2، ش 51 (18 دسامبر 1925 در مقاله‌ای (صص 2- 1) چاپ شد با عنوان «کیف تمّ تسلیم المدینة المنورة، وثائق هامة للتاریخ». همین مقاله در المنار، ج 26 (1925- 1926) ص 676 چاپ شد. نیز در: رشید رضا، مقالات، ج 4، ص 176

ص: 76
1344 (پنجم دسامبر 1925) تسلیم شد. (1) به این ترتیب حاکمیت طولانی هاشمی‌ها بر این شهر مقدس پایان یافت. همین رخدادها، نشان داد که تلاشهای شریف شحاته برای بازگرداندن حاکمیت امیرنشین حسینی بر مدینه- یا دست کم به بخشی از آن- شکست خورده است.
به نظر می‌رسد که دولت حسینیِ مدینه، به ویژه شحاته و برادرش ناصر، در تلاشهایی که منجر به تشکیل سلطنت هاشمی در عراق شد دست نداشته‌اند.
لورنس و شماری دیگر از افسران انگلیسی، از استقرار سلطنت شاهزاده عبداللَّه فرزند شاه حسین، به عنوان حاکم عراق حمایت می‌کردند. لورنس به قصد توجیه این حرکت؛ یعنی حمایت از این ادعای خود که: «عبداللَّه می‌تواند در نزد اکثریت شیعه عراق مقبول واقع شود»، او را به طور مکرر با این ویژگی Crypto- Shiah معرفی می‌کرد، در حالی که وی به طور رسمی، یک سنی شافعی بود.
شواهدی وجود دارد که عبداللَّه، برادرش فیصل و پدرش حسین، خود را به لورنس و دیگر افسران انگلیسی و دیپلماتها چنان وانمود کرده بودند که سنیان آزادمنشی هستند، با یک پیشینه دراز در داشتن گرایشهای شیعی. در مورد عبداللَّه، باورها تا آنجا رسیده بود که وی شیعه جعفری است! (2) شحاته و ناصر- دو شیعه واقعی- در یک وضعیت مشابه، احتمالًا هرگز جاه‌طلبی سیاسی نداشته‌اند و نیز به دلایل دیگر، رقیبی برای هاشمیان مکی در این بازی نبوده‌اند.
فهرستی که بلیهیشی، از شرفای حسینی مدینه جدید به دست داده (به بخش بعدی بنگرید) نشان‌دهنده آن است که کم و بیش تمام خاندان حسینی هنوز در آنجا بسر می‌برند. به هر روی، به نظر می‌رسد که نقش اجتماعی آنها محدود شده و به ویژه از تأثیر سیاسی مستقیم، به طور کامل تهی گریده است. علی حافظ از شریف زید بن شحاته (به احتمال قوی نواده فرد فوق‌الذکر قائم مقام) یاد کرده و گفته است که متولی زمین اطراف بئر بضاعه بوده (3) که به وسیله شریف شحاته و شریف ناصر بن شریف علی آل حیار وقف شده بود. (4) وی در جای دیگر، از مردِ جوانی با نام «شریف ناصر بن علی بن شحاته» یاد می‌کند که در نوامبر 1964 نخستین مهد کودک را در مدینه بنیاد گذاشت. در جولای 1962 (صفر 1382) محلی با عنوان «المعهد التجاری» باز کرد که در آنجا تایپ عربی و

1- امّ‌القری، نک: پاورقیِ پیشین، بدر، التاریخ الشامل، ج 3، ص 158؛ الریحانی، تاریخ نجد، ص 381
2- Rudd: Abdullah, 171, 871, 481- 191.
3- نجفی، مدینه‌شناسی، صص 297- 293؛ حافظ، فصول، ص 167
4- حافظ، فصول، ص 168 چاپ دوم، ص 182.

ص: 77
انگلیسی را آموزش می‌داد. (1) اشراف حسینی نمی‌توانستند از زائران ایرانی، مانند گذشته؛ یعنی پیش از کنترل سعودیها، پذیرایی و استقبال کنند.
البته از آن‌جا که این رسم هنوز باقی بود به صورت محتاطانه و گزینشی انجام می‌گرفت.
درباره شریف شاهین گفته‌اند که وی تعدادی از زائران شیعی را در سال 1942 به خانه‌اش دعوت کرد و مقدمات ملاقات این زائران را با یکی از بستگان سلطان عبدالعزیزبن سعود ترتیب داد. در این دیدار موضوع بحث‌انگیز عزاداریهای شیعه در محرم و برخوردهای سخت کارگزاران سعودی مورد گفتگو بود. (2) ساداتی با نسب حسینی یا حسنی (که کم و بیش به صورت آشکار، سوابق شیعی دارند) بعد از آن، همواره به طور رسمی یا نیمه رسمی، سمتی با عنوان «مزورون»- [عنوانی شبیه مُطوّف] برای رسیدگی به زائران، به ویژه برای زائران شیعی- داشتند.
در این باره نمونه‌ای از سال 1950 نقل شده است. سلطان حسین تابنده گنابادی (3) از یک شیعه محلی، از سادات حسنی با نام سید مصطفی عطار یاد کرده که مسؤولیت پذیرایی زائران شیعه در مدینه را عهده‌دار بوده است. او افزوده است:
برخی از اجداد سیّدِ مزبور نیز در گذشته همین سمت را داشته‌اند. سید مصطفی (تا زمان استعفایش از این سمت) برای مدتی شهردار مدینه بوده است. این اظهارات توسط دو نویسنده سعودی تأیید شده است. (4) بلیهیشی در کتابش، در باره مدینه امروز، که در سال 1402/ 2- 1981 نوشته، به شریف ماجد بن جدّوع بن منصور بن فهد بن راضی اشاره کرده که در عوالی زندگی می‌کند و منبع اطلاعاتی وی برای شاخه‌های اشراف حسینی بوده است. بر اساس گزارش وی، در حال حاضر، اشراف حسینی ساکن مدینه (شامل العوالی) به دوازده شاخه زیر تقسیم می‌شوند: (5) ذاوی راضی و المبارک. اینها عنوان مشیخه را برای همه اشراف خاندان بنوحسین به خود اختصاص داده‌اند. پس از آنها: العَسّاف، المَواسا، الزَرافه، البِرکه، العُمیره، الشَمیسان، العلی، الزُهیر، الشَهیل، الشَقّارین، الشَیاهین.
نسبت به طوایفِ زیر مجموعه مربوط به نخاوله (به بحث‌های بعدی بنگرید)، دشوار می‌توان تلفظ دقیق اسامی

1- حافظ، همان، ص 231 چاپ دوم، ص 244
2- شیرازی، الاحتجاجات، ص 27؛ مناظرات، ص 53- 51؛ درباره شیرازی‌نک: مشار، مؤلفین، ج 3، ص 971
3- در باره او نک: مشار، همان، ص 345
4- خاطرات، ص 75؛ حافظ، فصول، ص 40؛ بدر، التاریخ الشامل، ج 3، ص 222؛ تصویری از سید مصطفی نجار عطار! در نجفی مدینه‌شناسی، ص 102 آمده است.
5- مدینة الیوم، ص 311؛ در باره بلیهیشی نک: ابن سلام، موسوعة الادباء، ج 1، صص 100- 97

ص: 78
آنها را، که نویسندگان یاد کرده‌اند، دریافت.
افزون بر اشراف و نخاوله واقعی، در مدینه فعلی، خاندانی از شیعه‌های عرب (در اصل عراقی) هستند که خاندان المشهدی (جمع آن المشاهده) یا عمران را تشکیل می‌دهند. اینها در ظاهر سنی‌اند و تقریبا موقعیت بالایی در جامعه سنی به دست آورده‌اند. این شامل چهره‌های علمی؛ مانند نویسنده محمود عیسی المشهدی نیز می‌شود. (1) قبیله حرب و طوایف شیعه آن
دست کم تا آغاز دولت سعودی وهابی (5- 1924) برخی از قبایل یا گروههایی از قبایل حجاز، به طور عمده، قبیله حرب و جهینه، به طور آشکار خود را به عنوان شیعه معرفی می‌کردند، بدون آن‌که در طول چند قرن، به صورت جدّی خود را وابسته به مذهب خاصی مانند امامیه یا زیدیه مطرح کنند. (2) روحیه شورشی و جنگجوییِ برخی از این قبایل، که از آنها با عنوان «حروب» (3) یاد می‌شود، آثاری بر روی موقعیت شیعیان مدینه داشت، به‌ویژه بر روی شیعیانی که در خارج از محدوه مدینه زندگی می‌کردند و «نخاوله» نامیده می‌شدند.
در قرن هجدهم، تنش مداومی میان ساکنان سنیِ مدینه- یعنی اکثریت جمعیت شهر- و قبیله حرب وجود داشت. آخرین حمله آنها به شهر مقدس در سال 1148/ 1735 که گفته شده، در این حمله شهر و بسیاری از خانه‌های مردم غارت شد و این مطلب از طرف یک شاعر با نام «السید البیتی»، شبیه به «اباحة المدینه» در واقعه حرّه عنوان شده است. (4) در دید سنیان مدینه، شیعیان طایفه بنوعلی- وابسته به حرب- دشمنان خطرناک‌تری جلوه می‌کردند. به علاوه، برخی از خاندان‌های مدینه که به داشتن عقیده رفض شهرت داشتند، مورد سوء ظن و دشمنی قرار داشتند. به هر روی، اکثریت سنی شهر آنها را نوعی ستون پنجم در کنار شهر می‌دیدند، کسانی که به طور آشکار نیت سوء خود را در باره جمعیت سنی شهر نشان می‌دادند. (5) در همین زمان، نیروهای عثمانی، حتی توان کنترل نواحی اطراف و نیز مناطق اطرافِ نزدیک مدینه را نداشتند. مکانی مانند محله مسجد قبا نشان داد که برای آنان نقطه امنی نیست؛ به طوری که بازسازی مسجد قبا برای مدتی به تأخیر افتاد، آنچنان

1- حمزة الحسن، الشیعه، ج 1، ص 66 (در باره محمود عیسی المشهدی نک: ابن سلام، موسوعة الادباء، ج 3، ص 201؛ Winder: Al- Madina, 999.. برای اطلاعات بیشتر نک: بلیهیشی، المدینه، ص 308؛ عمران از وابستگان خاندان حَبّوبی هستند (همان، ص 280)، یکی از کهن‌ترین خاندان‌های نجف (امینی، المعجم، ج 1، ص 392- 387)؛ محسن‌الأمین از شخصی با نام سید عمران الحبوبی یاد کرده‌که وی را به منزلش در مدینه دعوت کرده است. (اعیان، ج 10، ص 365).
2- Snouck Hurgronje: Orintalism, 603
(در نامه ای که به تئودور نولدکه در 25 مارس 1923 نوشته است.)
3- الحسن، الشیعه، ج 1، ص 66
4- HamdanL: The Literature, 92- 33 در باره واقعه حرّه، نک: منبع زیرین، ص 304. فتنه مشابه آن، درسال 1111/ 1699- 1700 نک: بلادی، نسب، 155. بدر، التاریخ، ج 2، ص 376- 378
5- Hamdan، همان، صص 28- 26

ص: 79
که صدر اعظم عثمانی ضمن گزارشی که در سال 1195/ 81- 1780 به سلطان نوشت، یاد آورد شد که: اشقیاء البدو مکرر امنیت این منطقه را مختل کرده‌اند.» (1) تحت شرایطی که شرح آن گذشت، این به شدت تعجب‌انگیز است که بیشتر سنیان مدینه، کوشش می‌کردند از ایجاد ارتباط با نخاوله بپرهیزند. یک مورد استثنا که از روی شگفتی یا تردید در باره یکی از سنیان مدینه، اظهار شده، مطلبی است که عبدالرحمان الأنصاری (2) در باره عمر حضیرمی بیان کرده، می‌نویسد: «کان سیّ‌ء الأخلاق ویُعامل الفلّاحین مِنَ النّخاولة». (3)
به نظر می‌رسد که او در یک موردِ تقریبا مشابه، که در باره یک فرد برجسته سنی و عالم است، سخت‌گیری کمتری کرده است. این مورد در باره سید محمد از خاندان کبریت است. (4) در باره او نوشته است: سید محمد فرزندی- اعم از پسر یا دختر- نداشت و باغ خود را که معروف به سمیحه در عوالی بود و باغی که معروف به رملیه بوده و در قبا قرار داشت، وقف بردگان آزادشده‌اش کرد که پس از مرگ آنها به پیران نخاوله برسد. (5) روابط مخصوص و عمیق میان رؤسای قبایل شیعه حجاز و هم‌مذهبان شیعه ساکن در اطراف مدینه، به ویژه در دوره جدید، می‌تواند در روشنگری‌هایی که توسط یک عالم شیعه عراقی با نام محمد حسین مظفر (م 1961) آمده (6) و نیز مطالب بیشتر مشابهی که عالم و نویسنده معروف شیعه دیگر در قرن بیستم، سید محسن امین آمده، بهتر روشن شود. (7) هر دوی اینها حوادثی را شرح می‌دهند که در دوره اخیر عثمانی رخ داده و در این میان، مظفر از حادثه‌ای که به سال 1911 رخ داده سخن می‌گوید. عبارت او که در فصل شیعه حجاز آورده و به بحث ما مربوط می‌شود، چنین است:
«در حال حاضر (زمان تألیف سال 1352/ 4- 1933) شمار شیعیان در میان قبایل (حجاز)، بیش از شیعیان شهر نشین است؛ از جمله قبایل شیعه، طایفه بنوجهم و بنوعلی و برخی از بنی عوف هستند. اما در شهرها، شمار زیادی شیعه در مدینه هستند؛ مانند نخاوله و نیز شماری در روستاهای آن؛ مانند عوالی زندگی می‌کنند. به غیر از نخاوله، شمار اندکی

1- حُرَیدی، شؤون، صص 97- 95؛ برای شناخت زمینه‌های آن نک:
Oppenheim :Die Beduinen ,vol .2 ,863 .
2- در باره این شخص پس از این سخن خواهیم گفت.
3- تحفة المحبین و الأصحاب، ص 172
4- روشن نیست مؤلف از کجا سنی بودن‌سیدمحمد کبریتی را ثابت کرده است.
5- تحفة المحبین، ص 413- 412
6- نک: مظفر. نیز نک: عواد، معجم، ج 3، ص 154؛ امینی، معجم رجال، ج 3، ص 1216؛ بر اساس آنچه که‌در ص 1212 آمده، اصل خانواده وی حجازی بوده است آل مسروح از حرب.
7- نک: مدخل: Ayan al- Shia در دائرة المعارف ایرانیکا. ج 3، (1989) ص 130 و منابعی که در آنجا آمده است. (شرح حال خودنوشت سید محسن امین در چاپ سال 1986؛ اعیان، ج 10، صص 446- 333 آمده است.

ص: 80
شیعه در مدینه هست؛ همان گونه که اندکی شیعه در مکه وجود دارد.
نبردی میان شیعیان مدینه و دولت عثمانی رخ داد که معروف است. این حادثه زمانی رخ داد که شمار زیادی شیعه- بنوعلی از طایفه حرب- که در منطقه عوالی- یک روستا و یک منطقه- زندگی می‌کردند، از طرف ترکها متهم شدند که به دزدان و راهزنان پناه می‌دهند. به همین دلیل، ترکها تصمیم گرفتند در عوالی بارو و حصار و قلعه بنا کنند، اما مردم که این تصمیم را در جهت نابودی خود می‌دانستند، در این باره مقاومت کردند. به دنبال آن، سپاه عثمانی با شمار زیادی نیرو به آنان یورش برد؛ در برابر، دیگر طوایفِ حرب نیز به دفاع از بنوعلی پرداختند.
زمانی که سپاه ترک به آنان حمله کرد، آنان با قدرت و شجاعت پایداری کردند.
به دنبال این حادثه، سپاه ترک شکست خورده به مدینه بازگشت؛ اما بنوعلی به محاصره آنان پرداختند و تا برای دو ماه آنان را در محاصره داشتند. به همین دلیل این واقعه، به «واقعة الشهرین» معروف شد. طی این محاصره، شمار زیادی از سپاهیان ترک کشته شدند، در حالی که هیچ ضرری به مردم عوالی وارد نشد؛ چنان که گفته می‌شود: به غیر از یک سگ و بز کسی کشته نشد. آغاز این حادثه در سوم شعبان سال 1329 بوده و یکی از شعرا، این حادثه را که به پیروزی شیعه و شکست عثمانی منتهی شد، به زبان شعر بیان کرده است. به دنبال این حادثه، موقعیت شیعیان مستضعف مدینه، بالا رفت.» (1) نکات کلّی آنچه را که مظفر آورده و نیز برخی از جزئیات را، می‌توان در برخی از منابع دیگر سنیان و شیعیان و نیز نوشته‌های مؤلفان غربی، یافت. (2) در متن حاضر، خاطرات سید محسن امین از سه سفرش به مدینه، بسیار قابل توجه است. او احساس و دریافتهای خود را طی دو سفری که در زمان امارت شریف حسین بن علی در مکه (بین سالهای 1908 تا 1916) داشته، بیان می‌کند. وی از شخصی با نام شیخ محمد علی الهاجوج که عالم شیعی در منطقه عوالی بوده، یاد می‌کند و می‌گوید: او سالها در نجف تحصیل کرده است. (3) پدر این شیخ، که پیرمردی بوده، برای سید محسن امین داستانی نقل کرده که چنین است:
در یکی از سالها، گروهی از مغربی‌ها و بخاری‌های مقیم مدینه، سعید پاشا، حاکم عثمانی مدینه را متقاعد کردند تا حمله‌ای

1- مظفر، تاریخ الشیعه، ص 116
2- به ویژه در: Wsvell: A Modern Pilgrim, 85- 36 (در شرح حوادث سال 1908) و جزئیات بیشتر در: العیاشی، المدینه، صص 538، 572؛ برای شناخت زمینه آن، به ویژه در ارتباط با راه آهن حجاز نک: Philipp: Der bduinische Widerstand, توضیحات مفصل‌تر را ببینید: Buzpinar: The Hijaz و نیز Ochsenwald: Religion.
3- اعیان الشیعه، ج 10، ص 364

ص: 81
به منطقه عوالی کرده و به آنان و نیز ساکنان مدینه سلاح بدهد تا با کمک هم، به آن ناحیه حمله کنند. آنها توپی نیز برداشتند و اولین کاری که کردند، قطع آب به روی مردم عوالی بود. همین طور نیروهایی را در مدخلهای ورودی گذاشتند تا هرچه از خوردنی و پوشیدنی در دستان مردم عوالی می‌بینند، از آنان بگیرند. پیرمرد گفت: من مقداری برنج خریده بودم که نگهبان از دست من گرفت.
به او گفتم این را برای خوراک خودم خریده‌ام. گفت: بروید علف بخورید. پس از آن، به عوالی حمله کردند و نخلهایی را که در مسیر بود، از بین می‌بردند و توپ را بر فراز تپه‌ای نصب کردند. این زمان، تازه مردم عوالی خبردار شدند و همچنان در اطراف متفرق بودند و تنها سی نفر که یکی از آنها پدر من محمد علی هاجوج بود، جمع شدند و توپخانه حمله کردند و او نیز توپ می‌انداخت. تا آن که نخاوله بالای تپه رسیده، یک نفر را کشتند و بقیه را اسیر کردند؛ از جمله اسرا، همان شخصی بود که برنج را از من گرفت و توهین کرد. او اکنون سخت هراسان بود؛ اما ما به وی گفتیم که ما اسیر را نمی‌کشیم بلکه او را اکرام می‌کنیم. بالأخره دشمن شکست خورده، سلاح‌های خود را انداختند و به مدینه گریختند و در را بستند. آنها حتی برای دفن کشتگان خود هم جرأت بیرون آمدن نداشتند. به همین خاطر، برای هر کشته، پنج لیره به نخاوله می‌دادند تا جنازه را به داخل مدینه ببرند و آنها را دفن کنند.» (1) سید محسن امین در ادامه توضیح می‌دهد که چطور نخاوله- که محله آنان خارج از دیوار شهر در جنوب درِ «الجنائز» (2) بود- توانستند کاری را انجام دهند که از آنان خواسته شده بود، که به میدان جنگ بروند و جنازه‌های مجاهدان یا سربازانی را که سنی بوده و به جنگ با شیعیان و متحدان آنان آمده بودند، کشف کرده و به دشمن بدهند.
وی آنگاه افزوده است:
«نخاوله با طایفه حرب که میان مکه تا مدینه بودند، حِلْفی امضا کردند. آنان هر بیست سال قرارداد جدیدی می‌نوشتند که نسخه‌ای برای نخاوله و نسخه‌ای برای قبیله حرب بود. در این قرارداد قید شده بود که حرب می‌بایست نخاوله را در وقت تجاوز دشمن یاری کنند و نخاوله نیز نباید با حرب بجنگند.» (3) جالب خواهد بود اگر ما درباره این قرارداد، پیشینه تاریخی و زمینه‌های اجتماعی و دیگر جزئیات مربوط به آن،

1- همان، ص 365
2- نقشه را بنگرید در: Burton, Personal, vol, 1, 293; نجفی، مدینه‌شناسی، ص 35،
Medina[ ,EI ,vol ,5 ,001 .MapsBindapji ,]Map of
3- همان، ج 10، ص 365

ص: 82
اطلاعات بیشتری داشته باشیم. با وجود آن که به نظرم هیچ دلیلی برای تردید در آن وجود ندارد. در این زمینه، باید ابتدا زمینه گسترده قانون‌های قبیله‌ای در جزیرةالعرب، به ویژه قراردادهایی که میان بدوی‌ها، نیمه‌بدوی‌ها و شهرنشین‌ها بسته می‌شود، مورد ملاحظه قرار گیرد. (1) بر اساس همانچه که به طور غالب میان قبایل بدوی در شبه‌جزیره عربی و دیگر نقاط رخ می‌دهد، قدرت نظامی قبیله حرب، در دنیای جدید به سرعت رو به تحلیل رفت. بالنتیجه، نخاوله؛ اعم از روستایی و شهری، حمایت مؤثر یک متحدی که امنیت نسبی آن را تا پایان دولت هاشمی تضمین کرده بود، از دست داد. در این ارتباط، شایسته ذکر است که برخی از سران حرب که شامل بنوعلی نیز می‌شود، از قبل در جریان محاصره مدینه در سال 1925، با سعودی‌ها متحد شده بودند. (2) تاریخ قبیله حرب و طوایف زیر مجموعه آن، هنوز موضوعی برای بحث و تحقیق در سعودیِ امروز است.
به هر روی نقش سیاسی این طایفه، تا پایان قرن بیستم یک موضوع اصلی در این مباحث نبوده و بالطبع مذهب تشیع برخی از طوایفِ آن، کمتر از آن، مورد توجه بوده است. (3)بلیهیشی خاطر نشان کرده است که نتیجه موج مهاجرت از بیابانها و روستاها اکثریت افراد طایفه حرب، در حال حاضر (یعنی در سال 1980) در خود شهر مدینه یا حومه آن زندگی می‌کنند. (4) همان مؤلف جدولهایی را تهیّه کرده که در آن نام قبایل، طوایف و خاندانهای ساکن در مدینه و اطراف آن را، همراه با جزئیات قابل توجه، برای خوانندگان خود آورده است. (5) یکی از جدولها در ارتباط با موضوع نوشته ما؛ نخاوله مدینه می‌باشد.
نویسنده اظهار کرده است که نام این قبایل بر مبنای اطلاعات شفاهی استاد عبدالرحمان الحسنی الحِربی فراهم آمده که یکی از افراد خاندان الدواوید، و متعلق به نخاوله است.
تنها اشکال در این فهرست آن است که: بلیهیشی تلفظ دقیق نام‌هایی را که از قبایل به دست داده، نیاورده است. بنابر این تلفظهایی که من در اینجا آورده‌ام، همه تجربه شخصی خودم از نوع خواندن اسامی یاد شده است. (قابل توجه این‌که، حتی برخی از افراد بومی؛ مانند بلادی نیز در مواردی، از تعیین تلفظ دقیق این کلمات خودداری می‌کنند و آنها را همینطور به

1- برای اطلاعات بیشتر در باره «حِلْف» نک:
Juda :Aspekte ,2 -8 ;Graf :Das Rechtswesen ,51 f .
2- بدر، التاریخ، ج 3، ص 152؛ بلادی، نسب، ص 55، 166- 168، 185؛ ویندر، المدینه، ص 998
3- نک: العرب مجله، ش 31، 1996، صص 790- 781؛ ش 32 1997، صص 249- 246. کتاب نسب بلادی و آثار دیگر این مؤلف، به طور آشکار، در دفاع از نقش تاریخی حرب، نوشته شده است.
4- بلیهیشی، مدینة الیوم، ص 312؛ نیز نک: بلادی، نسب، ص 197
5- بلیهیشی، همان، صص 321- 312

ص: 83
صورت نام خاندان یا طایفه، بدون اعراب گذاری، می‌آورند.) با این حال، فهرست بلیهیشی، به لحاظ محتوایی کاملًا ارزشمند بوده و تا آنجا که من می‌دانم، بهترین اطلاعات چاپی است که درباره وضعیت فعلی نخاوله- دست کم آنان که در مدینه مقیم‌اند- در دست است. فهرست بلیهیشی (1) شامل این طوایف می‌شود:
شاخه‌های نخاوله که در مدینه زندگی می‌کنند (و منسوب به حرب هستند) عبارتند از:
1- الشریمی: الخوالدة، الملابین، الکرفة، الطبلان، بیت وائل، الجداعین، القرینة، بیت محاشی، العلیان، الطرییف، الحکاریة، البقاقیر، الجوایدة، بیت النفیری، النویقات، الدواخین، بیت حسون، بیت العصاری، الکوابیس.
2- الدراوشة: العبابیش، ذوی خلیفة، بدیرحرم، البدیهان
3- الدواوید: الفلسة، بیت مناش، الحرابیة، الحمارین، الجواعدة، الصویان، الفحلان، بیت جبین، النواجی، بیت الرومی.
4- المحاربة: المحاسنة، الهواجیج
5- الفار: المزینی، بیت ناشی، المدارسة، المراوحة، السعدی، القصران، الطولان، بیت مسعد، بیت ابوعامر، البغیل.
6- الزوابعة: الحمزة، البراهیم، السلمی، الشلالید.
7- الاصابعة: بیت حریقه، بیت ملائکه، بیت العیسائی، بیت صابرین، الشوام، لولو، الکرادیة، الشریقی، الجید، البناجیة.
8- الوتشة: بیت الاضبع، بیت الصاوی.
9- الزیرة: السطحان، الجواعدة.
10- الجرافیة: ذوی سالم، ذوی عبداللَّه، ذوی احمد، ذوی حسین، الکساسیر.
11- المعاریف: الاواق، ذوی عبداللَّه، الملایحه، ذوی احمد رجب. (2) بلادی درباره عوالی، خاطر نشان می‌کند که ساکنان آن ترکیبی از طایفه حرب و نخاوله هستند، (3) با یک (یا بیشتر) شاخه فرعی (بیت)، همچون فیران که ادعا می‌کنند از طایفه بنوعلی هستند. (4) وی در کتاب دیگر خود، مروری کوتاه بر شاخه‌های طایفه بنوعلی دارد که در نجد یا مدینه و اطراف آن هستند، بدون آن که

1- همان، ص 321
2- اینها فروع نخاوله ساکن مدینه هستند و گزارش از عبدالرحیم حسن الحِربی است. حرب یکی از طوایف الدواوید است.
3- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 185
4- معجم قبائل الحجاز، ص 408

ص: 84
بگوید کدام یک از آنها تا امروز بر مذهب شیعه هستند. (1) شاید این دشوار باشد که قضاوت روشنی در این باره صورت گیرد، به خصوص که بسیاری از این شاخه‌ها در گذشته به صراحت شیعه شناخته می‌شدند، ممکن است در حال حاضر خود را به عنوان سنی معرفی کنند. بر اساس اطلاعات شفاهی که من در سال 1995 به دست آوردم، بیشتر وهابی‌ها تمایل دارند که بگویند بسیاری از ساکنان شیعه حجاز، که شامل نخاوله نیز می‌شود، دیر یا زود به مذهب تسنن و عقیده سلف که همان آیین وهابی است، در خواهند آمد.
نخاوله، یک نام با گونه‌های مختلف
همانطور که پیشتر اشاره شد، وجود جامعه شیعه دوازده امامی در مدینه و اطراف آن، در برخی از منابع تاریخی دوره میانی مورد تأیید قرار گرفته است، اما نام نخاوله می‌بایست اندکی بعد پدید آمده باشد. بر اساس گفته الخویی، این تعبیر نخستین بار توسط عثمانی‌های حاکم بر حجاز بکار رفته است. (2) به نظر می‌رسد اولین بار که تعبیر نخاوله در باره روافض مدینه در منابع عربی مربوط به کار رفت توسط سنیان مدینه و در دوره اخیر؛ یعنی از قرن هفدهم میلادی (یازدهم هجری) بوده است.
مؤلف کتاب مورد بحث- ماء الموائد- ابوسالم عبداللَّه بن محمد بن ابی بکر «العیاشی» (م 1662 م.) یک عالم و صوفی مراکشی بربری الأصل است که در سال 1662- 1663 از مدینه دیدار کرده است. وی‌دراول محرم سال 1073 (آگوست 1662) به مدینه رسیده و تا شعبان همان سال (مارس 1663) در آنجا اقامت گزیده است. بخشی از سفرنامه او، در شرح مدینه است که به وسیله محمد امحزون تصحیح شده است. (3) برخلاف بسیاری از سنیان زائر این شهر مقدس، عیاشی که بیش از هفت ماه در این شهر مانده، متوجه حضور گروه‌های شیعه در دیدار خود از مدینه شده و حتّی بالاتر، متوجه کاربرد نام خاصی از سوی مردم مدینه نسبت به آنها شده است. این شاید بدان دلیل باشد که محل اقامت وی، خانه‌ای نزدیک مشهد اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق علیه السلام (که حدود ده سال پیش از پدرش درگذشته) است. (4) بامِ مشهد، که موقعیت مناسبی را برای دیدن بقیع فراهم می‌کرده و نیز نخلستانهایی که تا حدّ فاصل کوه احد بوده،

1- نسب حرب، ص 55
2- The Shia. 4
3- المدینة المنوره فی رحلة العیاشی، در باره مؤلف و نوشته او «ماء الموائد» نک: امحزون، صص 66- 19، همین طور نک: EI, Vol, 1, 597.
4- نک: مدخل Djafar al- Sadik در EI, vol 2, 473 و مدخل Ismailiyya در EI, vol. 4, 891. در باره مشهد اسماعیل نک: Wafa, 029. در دوره سعودی، بنای مزبور مورد بی‌توجهی قرار گرفت و در سال 1975 از میان رفت. نک: نجفی، مدینه‌شناسی، ص 389. مغربی، المهدم، ص 10؛ سامرائی، السعود، ص 35

ص: 85
از جمله چیزهایی بوده که ذهن عیاشی را برای ماندن در آنجا به خود مشغول می‌کرده است. وی پس از شرحی از زندگی خود در آن منزل و توضیحاتی در باره مشهد اسماعیل و آمد و شد مردم، چنین ادامه می‌دهد:
تنها چیزی که ما را آزار می‌داد، آمد و شد نخاوله به این محل بود. اینان روافض ساکن اطراف مدینه و منطقه عوالی ودیگر نواحی بودند. تمامی کسانی که در آنجا سکونت دارند و به کار باغ و زراعت مشغولند، از روافض هستند و مردم مدینه آنها را نخاوله می‌نامند که البته معنای آن را من نمی‌دانم. عادت هر پنج شنبه آنان چنین است که از اول صبح به مشهد می‌آیند و در آنجا غذای زیادی پمی‌پزند و مردان و زنان و کودکان آنها در آن‌جا جمع می‌شوند. بیشتر اوقات برای ختنه فرزندانشان می‌آیند و هر کسی که فرزندی دارد و می‌خواهد او را ختنه کند، جز در این روز و این مکان، فرزندش را ختنه نمی‌کند. گاه نیز تنها برای زیارت و اطعام می‌آیند و کسی غیر آنان، همراهشان نیست. (1) در توضیحات عیاشی هیچ اشاره‌ای وجود ندارد که تعبیر «نخاوله» از چه زمانی، پیش از ورود عیاشی به مدینه، توسط اهل مدینه در باره روافض بکار برده می‌شده است. تنها یافتن یک نسخه خطی مانند کتابی که به وسیله خیرالدین الیاس مدنی (م 1717) که انصاری از آن در «تحفة المحبّین» (2) یاد کرده، می‌تواند ما را قادر به تعیین کم و بیش دقیق زمان و شرایط تولّد این مفهوم کند.
تقریباً همه منابعی که از زندگی اقلیت شیعه مدینه سخن گفته‌اند، موافقند که شکل جمع این نام، «نخاوله» است و این نام برگرفته از «نخل» یا «نخله» یا «نخیل» به معنای نخلستان است. تعبیر «مخاوله» که در «صفوة الاعتبار» محمد بیرام (الخامس) تونسی (م 1889) آمده، به احتمال زیاد یک خطای لفظی یا قلمی است. (3)
در حالی که به نظر می‌رسد مخاوله هیچ معنایی ندارد، صورت دیگری از آن که توسط برخی از مؤلفان یاد شده، «نُخاله» یا «نَخّاله» در باره اشخاص است که به بقایای ریز آشغال مانند یا مواد زاید تشبیه می‌شوند. این تعبیری است که یک همسایه دشمن برای تحقیر یک گروه تحقیر شده می‌تواند بکار ببرد. البته «نخّاله» باز می‌تواند برای کسی باشد که به نوعی در ارتباط با کار نخل یا نخله قرار دارد. در

1- امحزون، ص 175
2- تحفة المحبین، ص 303
3- EI, 5, 91 در باره مؤلف نک: EI, vol. 7, 334- 53

ص: 86
اینجا به معنای مفرد به کار می‌رود. دوزی، نخال را در فرانسه به معنای کسی به کار می‌برد که پارچه‌های کهنه را از خیابانها جمع می‌کند. (1) یک صورت نامأنوس دیگر آن «نواخله» است که در یک کتاب عربیِ تازه نشر نیز آمده است. (2) عبارت مورد نظر در کتاب «سفرهایی در عربستان» (3) از Burckhardt L. J. آمده است. به نظر می‌رسد که این غلط املایی یا چاپی است.
بورکهارت (م 1817) نخستین سفرنامه‌نویس اروپایی است که از شیعیان اطراف مدینه یاد کرده است. (4) اما وی زنده نماند تا متن چاپ شده سفرنامه خود را ببیند. (5) غلط مطبعی نواخله کتاب بورکهارت را دوزی در ملحق فرهنگ عربی خود آورده و به معنای کارگران نخلستان (6) معنا کرده و به گمان خود به صورت جمع آورده بدون آن که با مفرد آن نخولی مرتبط کرده باشد. دوزی با استناد به «سرگذشت شخصی» بورتون، نخاوله را این گونه معنا کرده است: ... (7) به نظر می‌رسد حتی Snouck C. Hurgronje با استناد به فرهنگ دوزی در تردید افتاده است که صورت صحیح این کلمه نخاوله است یا نواخله. اما وی در کتابی که در باره مکه نگاشته، صورت صحیح آن را آورده است. (8) به گفته یک نویسنده جدید سعودی، امروزه نام رسمی نخاوله «النخلیون» (مفرد: نخلی) می‌باشد. همین نویسنده، در جای دیگر، صورت جمع النخلیه را آورده است. (9) در زبان محلی مدینه، می‌تواند چندین تلفظ از کلمه نخاوله وجود داشته باشد که از جمله آنها همان تعبیر تحقیرآمیز نخاله است.
در برخی از این موارد، تلفظ با دقت روشن نیست؛ مانند عبارتی از کتاب محمدبِی صادق که اگر بخواهیم نام قبیله‌ای را که در فاصله یک ساعت از مدینه با آن برخورد کرده است بخوانیم نمی‌دانیم «النَخْولیه» بخوانیم یا «النُخُولیه». باید به یاد داشته باشیم که منابع در دسترس، تمامی نویسندگان افراد غیربومی بوده‌اند که نام این گروه را بر مبنای اطلاعات شفاهی ثبت کرده یا به استناد منابعی نوشته‌اند که آنها مبتنی بر داده‌های شفاهی است. (10)

1- نایب الصدر شیرازی، تحفة الحرمین، ص 235؛ سیف الدوله، سفرنامه، ص 141؛ vol. 2, 856. Dozy: Supplement,
2- خلیلی، موسوعه، ج 3، بخش اول، ص 313
3- Travels in Arabia
4- نک: به پارگرافی که در منبع بالا صفحه 268 و بعد از آن در صفحه 313 آمده است.
5- London, 6281, French translation, 5381.
6- ceux qui cultivent des palmiers
7- Dozy, Supplement, vol 2, 252
8- Schlarship. 043, Mekka, vol, 2, 252, fn. 2.
9- البلادی در: السباعی، تاریخ مکه، چاپ چهارم، ج 1، ص 95. برای متن نک: ص 308. البلادی، معجم معالم الحجاز ج 6، ص 186
10- الکواکب الحج، ص 53؛ نیز نک: Oppenheim, Die Beduinem, vol. 2, 873

ص: 87
بورتون‌می‌نویسد: هیچ‌کس نتوانست بر من توضیح دهد که آیا این فرقه، نام خاص و ویژه خود داشته‌اند یانه. (1) به گفته Carlo Alfonso Nallino- که وقتی در جده بوده، کوشیده تا در باره آنان اطلاعاتی به دست آورد- نامی که نخاوله برای خود ترجیح می‌دادند، «اصحاب النخل» بود.
فرض او این است که مفرد نخاوله، باید نخیلی یا نخْوَلی باشد.(2) شکل دومی همان است که دوزی آورده، اما آن را به شکل یک مدخل جداگانه نوشته است.
چنین به نظر می‌رسد که برخی از شیعیان دوازده امامی مدینه اصطلاح «اصحاب‌النخل» را که نالینو از آن یاد کرده، بر نام «نخاوله» ترجیح می‌دهند؛ زیرا نخاوله به مرور زمان معنای تحقیرآمیزی به خود گرفته است؛ (به ویژه وقتی که اهل سنت آن را بکار می‌برند.) (3) گرچه تعبیر اصحاب النخل، اشاره به نوع کار آنان در نخلستان دارد، می‌تواند نوعی معنای مذهبی نیز داشته باشد. در تصور شیعیان «نخل» علامت «مدینه» است. در هنر مُلْهَم از تشیع، بیشتر تصاویری که از شهر مقدس کشیده می‌شود، نخل‌های دور حرم را نشان می‌دهد. نیز گفته می‌شود که این نخلها یادآور فاطمه زهرا علیها السلام و ائمه اهل بیت علیهم السلام است. (چنان که چند نخلی که در حیات مسجد النبی صلی الله علیه و آله بوده، «بستان الزهرا» نامیده می‌شده است.) (4) در فولکلور ایرانی شیعی، نخل دارای اهمیت قابل ملاحظه‌ای است. (5) در باره برخی از امامان نخست آمده است که آنان نخلستان‌های بزرگی درنزدیک مدینه داشته‌اند. همچنین در منابع متعدّد درباره فضیلت خرمایی که در آنجا به ثمر می‌رسد، آمده است. به عبارت دیگر، هم نخل و هم ثمر آن؛ یعنی خرما، اهمیت خاصی در سنت دینیِ شیعه دارد. در روایتی از امام هشتم علی‌بن موسی‌الرضا علیه السلام (م 203/ 818) آمده است که از ایشان پرسیدند:
«چرا از برخی از خرماها، به ویژه خرماهای عالی برنی می‌خورند؟ حضرت فرمودند: آری، من خرما را دوست دارم؛ زیرا رسول خدا صلی الله علیه و آله خود تَمَری بوده (کان تَمَریا)؛ یعنی خرمای خشک را دوست داشته است؛ همین طور امیرمؤمنان،

1- Personal Narrative, vol, 2, 1, fn. 2.
2- L, Arabia Saudiana, 29
3- سعید، تاریخ، ص 491
4- نباید غفلت کرد که این تصور میان عوام شیعه شایع بوده است که درخت نخل در مدینه، تنها زمانی ثمر می‌دهد که نخاوله به کار تلقیح آن بپردازند. این نیز به نوعی می‌تواند پیوند این گروه با نخل را بیشتر نشان دهد، «مترجم».
5- Fontana :Una ra ppresentazione ;art .Date Palm in Encyclopaedia Iranica .vol .7 .321

ص: 88
حسن، حسین، سیدالساجدین، ابوجعفر باقر، امام صادق و پدر من موسی علیهم السلام نیز خرما را دوست داشته‌اند. به همین دلیل من نیز تمری هستم. شیعیان ما نیز ثمر نخل را دوست دارند؛ زیرا که خداوند آنها را از طینت ما خلق کرده است و دشمنان ما مسکر را دوست دارند؛ زیرا آنها را از آتش خلق کرده است.» (1) تعداد قابل ملاحظه‌ای از احادیث پیامبر صلی الله علیه و آله و اصحاب، گویای ویژگی‌های منحصر خرمای مدینه و ثمرات آن است که به نوعی بیانگر فضیلت خاص مدینه می‌باشد. (2) (از قضا یکی از نام‌های این شهر «ذات النخل» می‌باشد. (3) در دوره اخیر، تجار مدینه که به کار فروش خرما در بازار اشتغال داشته‌اند، با استناد به این قبیل روایات، از خرمای خود تعریف و تبلیغ می‌کردند. افزون بر این، داستان‌هایی وجود دارد که سمهودی و دیگران آورده‌اند که برخی درخت‌های نخل، با پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام سخن گفته‌اند؛ چرا که او پیامبر بوده و علی علیه السلام وصی او. (4) همچنین گفته می‌شود، تعدادی از درختان نخلِ کهن که سلمان فارسی به دستورپیامبر صلی الله علیه و آله کاشت، تا دوره اخیر وجود داشته است. شاید در نتیجه فشار وهابی‌ها و نیز احترام زائران، به ویژه شیعیان و مخصوصاً شیعیان محلی نسبت به این درختان، آنان درختان یاد شده را قطع کردند. (5) به طور کلی اصطلاح نخاوله، نامی است جدید برای تمامی شیعیان امامی حجاز. همین طور که اصطلاح «بحرانی» (ج: بَحارینه) با تسامح بر تمامی شیعیان منطقه شرقی وساحل‌خلیج [فارس] و تعبیر «متوالی» (ج: مَتاوله) بر تمامی شیعیان لبنان، اطلاق می‌شود. (6) و برای ساکنان وادی الفرع‌تابه امروز نام جَهَمی به کار می‌رود. (7) پی‌نوشتها:

1- مجلسی، بحارالأنوار، ج 49، ص 102 به بعد.
2- الحُضَری، النخیل، صص 241- 245؛ فضائل المدینه، ص 13
3- سمهودی، وفاء الوفا، ج 1، ص 15؛ Wustenfeld: Geschichte, 01
4- البتنونی، الرحلة، ص 254؛ یوسف، المساجد، ص 72
5- همان، صص 89- 87؛ الخوئی، شیعه، ص 5؛ المهدم، ص 42؛ متن یک نامه که به وسیله عبدالعزیزبن عبداللَّه بن آل شیخ- رییس وقت هیأت امر به معروف و نهی از منکر- به مسؤول امور شهر و روستا. در سال 1976 یا اندکی بعد نوشته شده است.
6- نک: مدخل Al- Bahrayn در EI, vol. 1, 149. و نیز مدخل متوالی در همانجا، vol. 7, 087
7- برای آگاهی‌های شخصی نک: بلادی، معجم قبائل، ص 95. در باره وادی فُرْع نک: همان مؤلف، معجم معالم الحجاز، ج 9، ص 41

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار