حج‌نامه انزاب‌

نوع مقاله : حج در آیینه ادب فارسی

نویسنده

موضوعات


(مروری بر یک سفرنامه حج به زبان آذری)
جواد محدّثی
«حج‌نامه انزاب» سفرنامه‌ای منظوم از شاعر معاصر، آقای غلامرضا انزابی‌پور، متخلّص به «انزاب» است، در 149 صفحه جیبی، که از سوی انتشارات کتاب‌فروشی ذاکر کریمی، در مراغه به چاپ رسیده است. این کتاب، مقدّمه‌ای کوتاه از نویسنده و تقریظی به نظم از شاعر آذری زبان و نامدار معاصر، آقای کریمی مراغی دارد. تشرف مؤلف به حج، در سال 1399 ق. مقارن آغاز چهاردهمین قرن هجرت نبوی و اوّلین دوره حج پس از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است.
در مقدمه آن آمده است: «... این مجموعه را به خاطر آگاهی حجاج محترمی که ان‌شاءاللَّه در نظر دارند به زیارت حرم کبریایی و خانه خدا مشرّف شوند، نگاشتم که قبل از عزیمت به کلّیه اعمال و مناسک حج، شخصاً آگاهی پیداکرده و در صورت لزوم، یاد بگیرند و نیازی به مطوّف و پیشنماز، یا نایب و غیره نداشته باشند.»
نگاهی گذرا به محتوای این سفرنامه و دیدگاه‌های لطیف شاعر، می‌تواند مفید باشد.

ص: 97
در آغاز، حمد و ثنای الهی و بیان نعمت‌های پروردگار در جهان هستی و هدف بعثت نبوی و سرّ ولایت و جریان حق و باطل در معارف کربلا و آثار اجتماعی آن حماسه در پر آوازه ساختن شیعه و رسواسازی شیاطین می‌پردازد:
وحدتی عاجز ایده قدرت لری ماتْ قُویا همّتی ملّت لَری
دنیا دا وحدت عَلَمین ساچدیرا خلقه سعادت قاپُوسین آچدیرا
سپس با عنوان «آغاز مطلب»، اشاره به توفیق الهی و قسمت شدن زیارت خانه خدا و لبیک گویی به دعوت ابراهیم خلیل و به نوعی اشاره به مناسک حج و اعمال این سفر آمده است:
چشمه زمزم دَن آلوب دستَماز باشلیا سان پشت مقام دا نماز
هم حجر الأسودی با احترام بوس ایلیوب، یا ایدَه سَن استلام
ایلیه سن عمره نی اوّل ادا سعی صفا مروه نی اوندان صورا
سعی دَه یاده سالاسان هاجری «هروله» حالیندا او خوش منظری
تقصیر ایدیب، شکر ایده‌سن آلَّاها زار و ملول اوز قُویاسان درگاها
از آن پس، اشاراتی به اسرار و آثار اجتماعی حج و نقش وحدت‌آفرینی و کبرزدایی و تقویت مراتب بندگی و رهایی از وابستگی‌های مادی و علقه‌های دنیوی آمده است و این‌که حاجی نباید خود را در مقابل زرق و برق و جلوه‌های دنیایی ببازد و چرب و شیرین دنیا او را از هدف خلقت، که عبودیت است، غافل سازد (ص 17):
دنیا مالین گُورْجاق ایتیرمز اوزین قورخُو قَباقیندا دگیشمز سوزین
ثروت و اموالینی چکمز گوزه پولدان اوتور «بعلی» دِمَز هر سوزه
هر پلووی یاغلیا اگمز باشین ساتماز اجانب‌لره دین قارداشین
پست و ریاست اونی ایتمز عوض منصف اولار، سوزلری اولماز عوض
و ... البته که نگاه انتقادی و طنزآمیز وی در سروده‌هایش، گزنده و نیش‌دار است. گاهی هم از مرز متانت در تعبیر فراتر می‌رود و عباراتی دیده می‌شود که چندان درخور چنین سفرنامه‌ای نیست.
ص: 98
آغاز سفرنامه، ورود به جده است و گرمای هوا، ازدحام و فشار جمعیت، معطّلی گمرک، و از همین‌جا گریز به مسأله تفرقه امت‌های مسلمان و سلطه یهود و حراج نفت و غارت بیگانگان و وابستگی سران و خواب و غفلت مردم سخن می‌گوید که شیرین است. باز هم بازگشت به منزلگاه جدّه و ناهار و میوه‌ها، قال و مقال سر سفره بر سر غذا و میوه و تنگیِ جا و خاموش و روشن بودن پنکه و انتقاد از اینکه توجه به خوردنی‌ها مانع توجه به معنویات و اهداف اصلیِ سفر شده است و مشکلات از این است که گویا همیشه گریبانگیر برخی کاروان‌ها و بعضی زائران بوده است.
در فصلی که با عنوان «حمله دار» آغاز می‌شود (ص 31) به گله از وظیفه‌نشناسی مدیر کاروان و پولکی بودن او پرداخته و از رفتار نامناسب و بدون مراعات حاجیان شکوه کرده و از نداشتن صلاحیت لازم و پارتی بازی در آوردن آشپز و نظافتچی و خدمه و معاون و پزشک و ... می‌گوید و از پایین آمدن کیفیت غذا و پذیرایی در روزهای بعد نسبت به آغاز سفر. و باز هم قلم تند و طنز تلخ او گاهی «خطوط قرمز» در وادی قلم را پشت سر می‌گذارد. قلم انتقادی‌اش حتی سراغ روحانی کم کار و وظیفه‌نشناس کاروان هم می‌رود. البته در کنار آن، از حسن انجام وظیفه و آگاهی و تعهّد و آموزش احکام و مراقبت بر اعمال حاجیان و ... هم از سوی اغلب قریب به اتفاق روحانیون کاروان‌ها تقدیر و تمجید می‌کند (ص 36):
مُلّا لارین بعضی سی انسان‌دیلار پیروِ حق صاحب ایمان‌دیلار
علم‌لَرین وقف ایلیوب امّتَه دوشمُویه تا خلقِ خدا ذلّتَه
اوزلرینه فرض بولور خدمتی تا که هدایت ایلیه امتی
بیلمیه‌نَه، مسأله‌سین آندیریر قانمیانی باشه سالیر، قاندیریر
حالنه واقف‌دی مسلمانلارین تکمیل ایدیر هر اوزه نقصانلارین
فکری بودور قالمیا نادان، حاجی گیتمیه آللَّه یولونی قیقاجی
باشه سالیر مسأله‌سین بیر به بیر لازم اولان ایشلری بیر بیر دییر
چوخلاری وار دور که کمال اهلی‌دی بعضی‌سی افسوس که مال اهلی‌دی
نقد عملکرد حاجی‌ها نیز، که برخی بدون درک فلسفه این سفر و اسرار عظیم حج، دائم به خوردن و خوابیدن و پول شمردن و حرص مال و اثاث داشتن و ... می‌پردازند، از محورهای دیگر این سفرنامه است (ص 41)
گویا گلوب دور اوزین اویناتماقا فکرینی ویرمیشدی فقط یاتماقا
بیز دانیشیردیق، او یاتیردی مُدام خوش گونی ایتمشدی بیزه لاپ حرام
حاسد و بد کیش و عبوس و خسیس تنگ‌نظر، موذی و کرداری پیس
ایوْدن ایاقین ایشیگه قویمادی یاتدی نقدری یُوخُودان دویمادی
پنکه نی آچدیق، او دوروب باغلادی اوتدی، یِدی، ایچدی، بوغون یاغلادی
یاتدی اتاق‌دا گهی، گَه حال دَه ایتدی معذّب بیزی هر حال ده
در تشریح تشرف به حرم و زیارت با معرفت و ادب و درخواست حاجت‌ها از خدای متعال در کنار ضریح نبوی و کنار منبر پیامبرخدا صلی الله علیه و آله و یاد کردن از رفقای بدرقه و ملتمسین دعا، چنین می‌سراید (ص 45):
جانب منبر ده دوروب دِلده آه غصه لی قلبیله دیدیم، ای الاه
بو قلیل اعمالی به حقّ رسول بیزدن ایله اوز کَرَمینلن قبول
ایلیه هدایت بیزه ایت مرحمت تا سنی تاپماقدا تاپاق معرفت
ایله حقیقتلَه بِزی آشنا سالما بیزی کبر و هوس دامنا
ص: 100
شیطانی بیزدن اوزاق ایت یا کریم انَّکَ غَفّار، و أَنْتَ الرَّحیم
عفو ایله گر ایلَمِیشوخ معصیت قدرت خدمت بیزه ایت مرحمت
ملت اسلامی ایلَه سرفراز لطفیله ایت «رهبر» ین عمرین دراز
دشمن اسلامی ایله مضمحل کافره یول ویرمه بیزه تاپسون ال
کبر و نفاقی آرامیزدان آپار ملته ویر صبر و ثبات و قرار
بیزلره ویر سیرت آزادگی ایلمیاخ غیرِ سَنَه، بندگی
ایندی‌کی ایراندا اولوب انقلاب کاخ ستم پایه دَن اولموش خراب
خانه طاغوتی ییخوب دست عدل دولت اسلامی ایدیب حق، بَذل
قصر ستم خاکیله یکسان اولوب عالَمَه اسلام نمایان اولوب
ویر بیزه توفیق که وحدت تاپاق دشمنه بو عرصه ده نصرت تاپاق
فتنه‌نی ایراندان ایله ریشه‌کَن تا تاپا آسایش و راحت، وطن
که بُعد سیاسیِ نیازها و حاجت‌های اجتماعی و دعا به رهبر و دفع شرّ دشمنان سلطه‌جو و آزادی امت‌های مسلمان از بردگی جباران، در مضامین آن نهفته است.
ترسیمِ قبرستان بقیع، اشگ‌ها و ناله‌های شیعیان و اذن دخول برای ورود به آن بقعه منور و زیارت قبور بی‌سایه‌بان و غم‌های بزرگ شیعه و جفای مخالفان در حق اهل‌بیت و زیارت مشتاقان از پشت نرده‌ها و یادی از قبور امامان معصومِ آن مدفنِ غریب و عباس عموی پیامبر و فاطمه بنت اسد و امّ‌البنین، دختران پیامبر و عمه‌های حضرت رسول و یادی از مزار امام غریب در خراسان و اشاره به این‌که غریب واقعی این عزیزانند، از نکته‌های دیگر این اثر منظوم است، (ص 54):
او عظمت صاحبینه ای عجیب بی‌سبب ایراندا دییولر غریب
اصل غریب ایستو یه سیز، اوردا دی اولدوغی توپراقدا چکیلمیر آدی
شهر مدینه آرا غربتده دی گیت گَلی یوخ، گوشه عُزلت دَه دی
نه واریدی قبّه سی، نه بارگاه نه ویریلور گلدیغی زوّاره راه
آنگاه از آثار با عظمت یثرب می‌گوید، که هر کدام یادگار و نشانه حادثه‌ای و خاطره‌ای است؛ از مسجد قبا، مسجد سلمان، مسجد فاطمه، مسجد علی، مساجد سَبعه، ذو قبلتین،
ص: 101
بیت‌الأحزان، کوی بنی‌هاشم، مسجد غَمامه، مسجد مباهله و ... و هنگام یاد از احد و شهدای آن نبردِ بزرگ و شهادت حمزه و ترک آن تپه حساس و شکست مسلمانان به خاطر نافرمانی، گریزی به مسأله «حفظ سنگر وحدت» زده و با عبرت‌گیری از آن حادثه در جنگ احد، حساسیت وضع مسلمانان و توطئه‌های دشمنان و منافقان را یاد می‌کند و چنین می‌سراید (ص 59):
ایمدی بو ایّام دَه اول صحنه‌لَر مدّ نظردَه اولُوری جلوه‌گر
دور و بَری خیل منافق آلوب امت اسلام کمک سیز قالوب
بیر پارا اسلام نمای دَغَل آتش فتنه ایلوری مشتعل
پس از سپری شدن ایّام مدینه، عزیمت به مکه و احرام در مسجد شجره و حرکت به سوی مکه و پذیرایی در میان راه و بالاخره رسیدن به آن شهر مقدس و ترسیم نگاه اول زائران به کعبه و اشگ‌هایی که جاری می‌شود، از صحنه‌های شورانگیز این اثر است (ص 66):
اولدی نمایان حَرمِ کبریا کعبه مقصود و حریم خدا
گورسَنوب اولْ لحظه دَه کوی وصال اوز ویروب عُشّاقه او دَم اوزگَه حال
شوقه گَلوب ذکر جلی باشلادیخ شکر حقِ لَمْ یَزلی باشلادیخ
تلبیه تکرار اولوب یکسره نعره تکبیر گِدوب گُویْلَرَه
گورجاق او احوالی ایدیب خلق ذوق توکْدُولَه رُخساره تمام اشگ شوق
پس از ساعتی به هتل محل اقامت می‌رسند. با طبیعی‌ترین وصف، صحنه پیاده کردنِ بارها و چمدان‌ها و شلوغی آسان‌بر (آسانسور)، عرق‌ریزانِ تلاش، مسائل کرایه کردن ماشین برای رفت و آمد به حرم و قول و قرارها و وعده‌های عمل نشده و ریال‌هایی که به عنوان کرایه داده شد و ... بالاخره عزیمت به حرم برای انجام اعمال عمره مفرده، در این اشعار دیده می‌شود. نمازهای پرشکوه، صف‌های دایره‌وار نماز جماعت، برابری شاه و گدا در پیشگاه خدا و راهپیمایی عظیم و پنجاه هزار نفری ایرانیان به سوی مسجد الحرام در 5 ذی‌حجه در برابر چشمان مأمورین سعودی و زوار کشورهای دیگر، که همه نشان دهنده وحدت و انسجام ملت و مدیریت شایسته زائران و تبعیت کامل از رهبری است، از جلوه‌های دیگر این سفرنامه
ص: 102
منظوم است. در این مورد چنین می‌سراید (ص 87):
ویردی نشان عالَمه ایرانلی‌لار جامعه‌دَه یک دِل و یک جانلی‌لار
مرد و زن و پیر و جوان، یکسره جمله‌سی همبسته‌دی بیر رهبَرَه
قدرت ملت که بو شدّت دَه دور عامل و انگیزه‌سی وحدت دَه دور
گورمه‌لی اولموشدی اوگون اول محل دور دی تماشایه تمامِ ملل
باری باخان اوردا بو سنخیّتَه آفرین ایلوردی بیزیم ملَّتَه
کم کم فصل عزیمت به عرفات فرا می‌رسد و زائران به آن سرزمین مقدس و عرفانی می‌روند. ترسیم عرفات و دعای عرفه، حرکت به سوی مشعر، شب با معنویت مزدلفه، جمع کردن ریگ‌ها برای رمی جمرات و ... البته وضع نامناسب بهداشتی و نظافت در آن شب پر ازدحام و عدم امکانات دستشویی و کمبود آب و ... بحق، شاعر را به ستوه آورده و زبانش را به گِله گشوده است.
آنگاه حرکت پیاده در صبح روز دهم از مشعر به سوی منا، خستگی گرما، سرگردانی در آن صحرا برای یافتن چادرهای کاروانِ خود، تشنگیِ مردم، کمبود آب و یخ، گم‌شدنِ افراد زیادی از کاروان و باقی ماندن فقط ده- پانزده نفر از افراد کاروان، همراه روحانی، با زبانی فصیح ترسیم شده است (ص 106):
عِدَّه میزه سالدیم او ساعت نظر گوردوم اولاردان قالیر اون بِش نفر
مابَقی یولّلاردا ایتیب بیر بَه بیر بَللی دگُل هاردا اولوب‌لار اسیر
بیر الِمیز دَه پتو، بیر الدَه ساک آز قالیر ایتسین بیزی گرما هلاک
و معاون راه می‌افتد تا چادر را پیدا کند و همه از گرما بی‌تاب می‌شوند و زمان می‌گذرد و فرصت‌ها می‌سوزد و بالأخره یافتن چادر و استقرار در آن، سپس تصمیم به رفتن برای رمی جمرات. ترسیم شاعر از رمی جمرات و دشواری سنگ زدن به شیطان بزرگ، با بیانی لطیف و اشاراتی زیبا به جلوه‌ها و رمزهای معنوی این مناسک این‌گونه ادامه می‌یابد (ص 109):
یِدِّی داش آلدیم الَه بی وَسوسه غیضیله پرتاب ایلَدِیم ابلیسه
دیوِ هواییله جَدَل باشلادیم سنگ ملامتله اونی داشلادیم
ص: 103
ازدیم او نوعیله هَوَس باشینی توکدوم اتَکْدَن یِرَه غم داشینی
دیده امّاره‌نی کور ایلَدِیم قووْدُوم اوزِیمدَن اونی، دور ایلَدیم
ایلَه که پرتاب ایلَدیم داشلاری باشیما ییغدیم گَنَه یولْداشلاری
صویلَدِیم اولْدُوخ بو عَمل دَن رَها ایمدی گیداخ یاخچیدی قربانگاها
و عزم رفتن به قربانگاه و ذبح قربانی می‌کنند و دشواری‌های مسلخ پیش می‌آید. در اینجا شاعر به سازندگی‌های این رنج و مشقت و ثواب‌های اعمال دشوار حج و عهدی که با خدا می‌بندند و شرط عاشقی و مسأله بلا و ابتلا در وادی محبت اشاره می‌کند و چه زیبا می‌سراید (ص 113):
عشق طریقیندَه هزاران هزار محنت و اندوه و غم و غصّه وار
عاشق اگر مایلِ هجران دگُل شربت وصل ایچماقی آسان دگُل
عشقدَه عاشق دِل و جانْدان گِچَر سهل‌ایدی جان، هر دو جهاندان گِچَر
گر دل عاشقدَه اولا عشق یار هیچ‌زادی ایتمز اوزینه اختیار
عاشق او دور آتش عِشقَه یانا محنت هجرانی چکیب قاتدانا
جانِنَه هر درد و غَمی نوش ایدَه راحتِ ایّامی فراموش ایدَه
قلبینی اندوه و محن داغلیا غیرَه شکایت قاپوسین باغلیا
عشق یولوندا چکه مین جور جفا صبریدی عاشقده نشان وفا
اولمیا شالی غم ایام‌دَن اگمیه بِل، محنت و آلام‌دَن
عشق طریقینده که گوتدون قدم منتظر اول، رنج و غَمَه دم به‌دم
هر نه چیخور اوغرووا، باس باغریوا یاددان آپار هر زادی یاردان سوا
ناله و فریاد ایلَمَز عاشقان قلبیده فریادِنِی ایلَر نهان
عشق طریقین کیم ایده اختیار اولمویا منظوری گَرَک جز نگار
معرکه عشقدَه فانی اولا اسمی آتا، محو معانی اولا
آلمویا منظوره اوز آسایشین خاطر معشوق ایده هر ایشین
اولماسا هر کیم بیله، عاشق دگُل مرحله‌ؤ عشقدَه صادق دگُل
اشاره به هدر رفتن گوشت‌های قربانی و افسوس و دریغ بر نبودن برنامه‌ای برای استفاده
ص: 104
بهینه از این گوشت‌ها، آن هم در زمانی که این همه گرسنه و فقیر در جهان وجود دارد، از نکات دیگر است (ص 121):
اولسا بو مورد دَه اگر قاعده خلق بو ایشدَن آپارا فایده
ایمدی بو دوراندا تاپیلمور غذا ات دَن اوتور خلق دوتوبدور عزا
بیر پارا یِرلَردَه قالوب خلق آج مین بو قدر ات لَرَه وار احتیاج
چوخلاری تاپمور سالا ات آشینا بوردا بیاباندا قالیب باشینا
شاعر از حلق موی سر در روز عید قربان، به عنوان نماد تسلیم و آمادگی برای سر باختن در راه جانان یاد می‌کند و این‌که برای عاشق، حتی جان هم مانع دیدار معشوق نیست (ص 122):
الْده دوتوب هر حاجی بیر خود تراش نیّت تسلیمیله قیرخیر دِی باش
یعنی که عاشق، ره جانانیده سهلیدی باش وقف ایلویر، جانیده
عشق یولوندا سر و سامان نَدِی؟ عاشقه بو مرحله دَه جان نَدِی؟
ساحت عشق ایلَسَه گر اقتضا عاشق ایدَر جانینی آسان فدا
مرحله عشقه چاتان فانی دور عاشقی آواره قویان جانی دور
در رمی جمرات، اشاره به فلسفه این سه جمره می‌کند و چنین می‌سراید (ص 124):
شرع بو اعمالی که قویموش قرار هر عملین اصل دَه بیر سرّی وار
اوچ یره داش وورماق اولوب شرط اگر هر بیرینین رمزی وار، ای با هنر
جنگ اوچ ابلیسله منظور دِی بو اوچی تزویر و زر و زوردِی
اوندا که حاجی گیریرِی میدانا اوّل ایدیر حمله بویوک شیطانا
چون یِکَه شیطان بد و نااهل دِی وقتی بویوک گیتدی، کیچیک سهل دِی
راحت ایدندن صورا افکاریوِی باشلا کیچیک خصمیله پیکاریوِی
خصم ضعیف اولدی، یوگور باش داشا خیردا بویوک، هر اوچی وور، قوی آشا
واجب اولوب یِدّی سی حتماً دَگَه تا کمرِ دشمنی بیر یول اگَه
قربانی را، رمزی از ذبح نفس اماره و دیو هوی و هوس می‌داند و به فایده فقرزدایی آن از محرومان و گرسنگان اشاره می‌کند و این‌که اگر درک این مفاهیم و فلسفه‌ها از اعمال حج نباشد، از سنگ روی سنگ انداختن، یا خوابیدن در صحرای مشعر چه فایده؟ (ص 129):
هر عَمَلین فلسفه سی وار غرض تااولا ماهیت انسان عوض
گرنه قوری چولده گیجه یاتماقین یا داشی داش اوسته دوروب آتماقین
وجهی ندور، اولماسا خاصیتی؟ پس بولارین واردی یقین حکمتی
و این اشارات، یادآور شعرهای ناصر خسرو است و حدیث امام سجاد علیه السلام با شِبلی که رمزوار تک تک اعمال و مناسک را یاد آورد می‌شود.
سپس بازگشت به مکه و انجام بقیه اعمال است و بیرون آمدن کامل از احرام و محرّمات.
آنگاه انجام عمره مفرده در روزهای بعد، به نیت پدر و بقیه ایام تا پایان سفر. در پایان، دعاهای فراوان به درگاه خدای متعال و حاجت‌خواهی از آستان دوست؛ حاجت‌های مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، حتی خواستن گشایش و فرج برای جهان اسلام و امت عرب و نابودی اسرائیل و ابرقدرت شرق و غرب و اکنون ابیاتی از این بخش پایانی (ص 146):
محو ایله روسیه و آمریکانی غصب ایلیوب بو ایکی‌سی دنیانی
دولت اسرائیلی نابود ایله سلطه یولون اونالارا مسدود ایله
ملّت اعرابه ویر آزادگی ایتمیه بیگانه‌لَرَه بندگی
وحدت اسلام ده ایجاد ایله اونلاری جمعیته ارشاد ایله
حاکم اعرابی اویات خواب‌دَن اولمیا غافل غم اعراب‌دَن
سدّ ایله حکّامه خیانت یولون عاجز و بیچاره‌لَرِین آچ قولون
وعده‌وَه ایت بار خدایا وفا ایت ضعفانی هم وغم دَن رها
ایله ایا صاحب عرش و تراب لطفله بو ادعیه‌نی مستجاب