موضوع شناسی احکام فقهی

مقدّمه
در شرع مقدّس، هر موضوعی حکمی دارد و هر حکمی موضوعی، بنابراین، هر مسأله ای از مسائل شرعی، دارای دو عنوان است:
الف) موضوع ب) حکم
به عنوان مثال، در مسألة «وجوب روزه» بر مکلّف؛ «وجوب» حکم است و «روزه» موضوع آن.
بسیاری از موضوعات احکام در معرض تغییر و تبدیل اند؛ لذا شناخت دقیق و همه جانبة موضوعاتِ احکام، ضرورتی است انکار ناپذیر که گاهی در دستیابی فقیه به حکم آن و گاه در عمل مکلّف به آن حکم و گاهی هم در هر دو جهت تأثیر دارد و اساساً شناخت موضوع حکم بر شناخت حکم مقدّم است.
بسیاری از موضوعات به گونه ای است که اگر تصور روشن و درستی از آن‌ها وجود نداشته باشد، استنباط حکم آن‌ها مقدور نیست؛ مانند بسیاری از معاملات بانکی و تجارت اینترنتی، حقیقت پول اعتباری و بیمه و بورس و شبیه سازی و لقاح مصنوعی و ده ها نمونۀ دیگر.
برخی دیگر، موضوعاتی است که هرچند تأثیری در استنباط حکم ندارد امّا در عملِ مکلّف به احکام، دارای نقش اساسی است؛ مثلاً مقلّدی که اندازه و قیمت درهم را نمی داند، در بسیاری از احکام شرعی که در آن اندازه یا قیمت درهم، موضوع حکم قرار گرفته، معطل می ماند و همچنین اگر از قیمت مهر السنه آگاه نیست، نمی داند چگونه باید به استحباب باب مهریه عمل کند؟
دسته سوّم، موضوعاتی است که داشتن تصور دقیق و روشن از آن‌ها، هم به فقیه در امر استنباط حکم کمک ‌می‍کند و هم به مقلّد در عمل به آن حکم؛ مانند موضوع غِنا و موسیقی که رفع ابهام از آن دو، هم به عمل مقلّد و هم به استنباط مفتی کمک می‌کند.
باید گفت: امروزه بسیاری از موضوعات نوپیدا و جدید؛ مانند: بیلیارد، رؤیت هلال با چشم مسلّح، برخی از معاملات بانکی و اینترنتی و مسابقات و بازی های رایانه‌ای و مسائل هنری و پزشکی و پاره ای از موضوعات مربوط به تلویزیون و سینما، مورد ابتلا است که اگر آشنایی درست و دقیقی از آن‌ها صورت نگیرد، استنباط حکم هر یک دشوار خواهد شد و به همین سبب بسیاری از مکلّفان که با این موضوعات سروکار دارند، در عمل به وظیفه سرگردان و متحیّر خواهند بود و به همین سبب است که سؤال از حکم حلّیت یا حرمت کوسه ماهی، یا ذبح حیوان با استیل و مانند این‌ها، ماه ها بی پاسخ می ماند و سرانجام با «اگر» پاسخ داده می شود؛ مانند: اگر فلس دار باشد حلال وگرنه حرام است و اگر به آن آهن بگویند مانعی ندارد! و...
پس نباید توقع داشت که مقلّدان و مکلّفان، به دنبال تشخیص این گونه موضوعات بروند تا بتوانند به احکام آن‌ها عمل کنند.
یادآوری چند نکتۀ دیگر نیز بجا و شایسته است:
ـ امروزه برخی از موضوعات فقهی، نوپیدا و جدید است؛ یعنی یا در سابق نبوده و یا در زندگی افراد جامعه جایگاهی نداشته است، امّا اکنون در زندگی بسیاری از افراد جامعه و گاه تمام آنان، مطرح و مورد ابتلا است.
ـ شماری از موضوعات نیز با معیارهای پیشین بیان شده اند که برای مکلّفان امروزی قابل فهم نیست.
ـ تعدادی از موضوعات، تغییر یافته و دگرگون شده اند.
ـ برخی از موضوعات نیز بلاتکلیف مانده اند که تشخیص آن‌ها در قدیم دشوار بود ولی اکنون آسان است. بدون شک نباید انتظار داشت که فقیه، وقت خود را در این راه صرف کند و به تمام این مسائل احاطه داشته باشد و همه را در رسالۀ عملیۀ خود، برای راهگشایی مکلّفان و مقلّدان بیاورد و از سوی دیگر، انتظار داشتن از عموم مردم یا متخصّصان، بدون نظارت عالمان دین و حوزه های علمیه، برای مشخص نمودن آن‌ها، به جا و صحیح نیست؛ از این رو، تأسیس «مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی» در حوزۀ علمیه، با نظارت فقها و همکاری متخصصان دانشگاهی می تواند گام مؤثری باشد برای برآوردن این مقصود.
ضرورت‌ها
ایجاد مؤسسه موضوع شناسی احکام فقهی برای تحقیق در موضوعات فقهی و شناسایی و مشاوره به فقها و حوزه های علمیه و مراکز تحقیقاتی و مکلّفان، به چند دلیل ضروری است:
1. تأثیر به سزای «فهم موضوع»، در «فهم حکم».
2. پیشرفت علوم و فن آوری و تبدیل و تغییر موضوعات و پدید آمدن موضوعات جدید.
3. سردرگمی مردم در شناخت صحیح موضوعات و عدم فرصت کافی برای تحقیق در مورد آن‌ها و در نتیجه عدم عمل صحیح به تکلیف.
4. تعبیرهای متفاوت از موضوع واحد و تفاوت در عمل به آن‌ها و در نتیجه سست شدن اعتماد و اعتقاد مردم به فتاوای مراجع و گاه به احکام شرعی و گاه به اصلِ دین.
5 . برخی از تفاوت فتاوای مراجع عظام تقلید به سبب ناشناخته بودن بعضی از موضوعات فقهی پدید آمده است.
6 . توقع مردم از حوزه های علمیه و نظام اسلامی برای تعیین موضوعات احکام فقهی، (بارها از سوی مردم مطرح می شود که اگر نظام اسلامی؛ مثلاً فلان حیوان دریایی را مشخص نکند که جزو ماهیان فلس دار است یا نه، چه کسی باید این کار را انجام دهد؟!)
7. تأخیر در پاسخگویی بسیاری از پرسش ها و استفتائات مردم به دلیل روشن نبودنِ موضوع آن برای پاسخگویان یا پاسخ دادن بسیاری از استفتائات از سوی پاسخگویان با «امّا» و «اگر»، که معمولاً چنین پاسخ هایی برای مکلّف راهگشا و کارساز نیست.
8 . ناشناخته ماندن و عدم استفادۀ درست از تلاش های علمی محقّقان در موضوعات احکام فقهی (از گذشته تاکنون).
9. از بین رفتن بسیاری از اسناد و ابزار موضوع شناسی احکام فقهی، در گذر زمان.
10. عدم اهتمام هیچ یک از مراکز علمی و تحقیقی حوزه های علمیه به این امر، به صورت منسجم، دقیق، وسیع و کارآمد.
11. جلوگیری از صرف وقت و هزینه بسیار. چنانچه قرار باشد هر مرکز و شخصیت علمی و فقهی رأساً اقدام به این کار نماید صرف وقت و هزینه بسیار خواهد بود.
12. استفاده از افراد محقّق و صاحب نظر در امر موضوع شناسی نیازمند سازوکار مناسب وفیلتر‌های مختلفی است تا افراد مفید و موثق برای این امر به کار گرفته شود و این هدف جز با تأسیس یک مؤسسة کارآمد تحقّق پذیر نیست.
اهداف
بی شک چنین طرح عظیم و گسترده ای، اهداف بلند و مفیدی را در پی‌ خواهد داشت که رسیدن به آن اهداف، آثار و برکات زیادی نیز به دنبال دارد و امّا اهداف این طرح به طور فشرده:
1. ایجاد مرکزی که مورد عنایت و اطمینان فقها، مراکز علمی و فرهنگی باشد و حتّی عموم مردم بتوانند دسترسی سریع و شناخت صحیح به موضوعات پیدا کنند.
2. تسهیل کار فقیهان در شناخت موضوعات فقهی؛ اعم از مستنبطه و غیر آن و کاستن از صرف وقت زیاد برای این امور، که وقت ایشان بیشتر باید صرف استنباط فروع فقهی؛ به ویژه مسائل جدید و مورد ابتلا شود.
3. جلوگیری از صرف وقت افراد مختلف و موازی کاری برخی از اشخاص و مراکز تحقیقاتی که گاهی پژوهش در بخشی از موضوعات فقهی را در دستور کار خود، آن هم به طور ناقص قرار داده اند.
4. تقریب نظر متخصصان وجلوگیری از پراکنده‌کاری و پراکنده‌گویی در مورد موضوعات فقهی.
5 . جمع آوری حاصل تلاش عالمان و پژوهشگران در طول تاریخ، در شناخت موضوعات فقهی و ساماندهی آن‌ها و پرهیز از دوباره کاری.
6 . تسریع و تسهیل در امر پاسخگویی به پرسش های شرعی مردم، برای علما و مراکز پاسخگو.
7 . حفظ و نگهداری ابزار و وسایلی که موضوع برخی از احکام فقهی است یا در راستای شناخت موضوعات فقهی کاربرد دارد.
8 . حفظ و نگهداری اسناد و مدارک فقهی که به شناخت موضوعات کمک می‌کند.
9. سرویس دهی به مراجع معظم تقلید و طلاب و فضلای حوزه های علمیه و دانشجویان و اساتید و محققان برای شناخت بهتر موضوعات فقهی و فهم بهتر دروس یا به سامان رساندن تحقیق خود.
10. شناساندن فرهنگ غنی فقهی و تلاش عالمان دینی در زمینه‌های مختلف موضوع‌شناسی در طول تاریخ.
11. همکاری بیشتر عالمان حوزه و متخصّصان دانشگاه.
ارکان
ارکان اصلی پیشنهادی عبارت اند از:
الف) هیأت مؤسس
ب) هیأت امنا
ج) مدیر
الف) هیأت مؤسس، مرکب از سه یا پنج نفر از پژوهشگران حوزة علمیه خواهند بود که دو تن از این افراد مدیر مؤسسه و معاون پژوهشی وی هستند، سه عضو علی البدل نیز خواهند داشت.
ب) هیأت امنا مرکب از هفت یا نُه تن از اندیشمندان و محقّقان فاضل و مورد اعتماد و خوشنام حوزة علمیه و دانشگاه که توسط هیأت مؤسس انتخاب خواهند شد که سه یا پنج عضو علی البدل نیز خواهند داشت.
ج) مدیر مؤسسه، شخصیتی مدیر و مدبّر و آشنا به امور تحقیقاتی و علوم اسلامی خواهد بود که از سوی هیأت مؤسس انتخاب می شود.
ساختار اجمالی:
این مرکز در سه بخش پژوهشی (علمی)، نمایشگاهی (موزه)، اطلاع رسانی فعالیت خواهد داشت:
بخش نخست: پژوهش در موضوعات فقهی:
در این بخش گروه های علمیِ متخصّص، متشکّل از افراد فاضل حوزۀ علمیه و متخصصان دانشگاهی، تحقیقات خود را در موضوعات خاص فقهی انجام می دهند و حاصل آن را، پس از تصویب نهایی، برای استفاده ارائه می‌کنند.
موضوعات مورد تحقیق به دو دستۀ «ثابت» و «متغیر»، تقسیم می‌شوند:
دسته اوّل؛ به یک بار تلاش علمی و پژوهش موضوعی نیاز دارد و گذر زمان آن را تغییر نمی دهد. برای نمونه، اگر نوعی از ماهیان دریایی؛ مانند کوسه ماهی، مورد تحقیق قرار گرفت و معلوم شد فلس دار یا بدون فلس است، یا معلوم شد استیل نوعی آهن است، نتیجۀ این تحقیق، با ادّلة آن به ثبت خواهد رسید و نیازی به تحقیق مجدّد ندارد؛ مانند:
1. حیوان‌های خون جهنده دار؛ مانند مرغ، گوسفند و شتر.
2. حیوان‌هایی که خون جهنده ندارند؛ مانند ماهی، مار، پشه.
3. تعیین فقاع مسکر و سایر مسکرات مایع.
4. الکل های مسکر و غیر مسکر و بسیاری از فرآورده های غذایی و دارویی که حاوی الکل است.
5 . تعیین اندازة پرتاب یک تیر قدیمی (غلوه) به متر، جهت جستجوی آب برای وضو و غسل.
تعیین دقیق هشت فرسخ شرعی (مسافت قصر صلاة) به کیلومتر.
6 . حیوان های حلال گوشت و حرام گوشت.
7. پرندگان حلال گوشت و حرام گوشت.
8 . آبزیان حلال گوشت و حرام گوشت.
9. تعیین اعضای حرام از حیوان‌ های حلال گوشت با نام های امروزی آن‌ها.
10. نمونه هایی از آهن که ذبح با آن‌ها صحیح است.
11. بررسی وضعیت مسعای جدید.
12. بررسی وضعیت طواف در طبقة دوم مسجدالحرام.
13. نمونه هایی از اموالی که می توان وقف کرد و نمونه هایی که نمی توان وقف کرد؛ مانند وقف پول و اراضی ملّی و انفال.
14. بررسی مرگ مغزی و تطبیق آن با مرگ فقهی.
15. برخی از کالاهایی که به جهاتی خرید و فروش آن‌ها حرام است.
16. مصادیق امور حسبه.
17. تعیین کِسوه برای تعیین برخی از دیات.
18. تعیین حُلّه برای تعیین دیه...
19. تعیین محدودۀ مساجد قدیم شجره، مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) و مسجد الحرام.
20. تعیین حدود مکّه قدیم و حرم مکّی با اسامی امروزی آن‌ها و تهیۀ نقشة جامع آن‌ها.
21. تعیین حدود عرفات، مزدلفه و منا و تهیۀ نقشة جامع آن‌ها.
22. بررسی وضعیت طبقات زیرین و فوقانی جمرات.
23. بررسی جمرۀ عقبۀ توسعه یافته و تعیین نهایت منا.
24. تعیین محاذات مواقیت و تهیه نقشۀ جامع آن‌ها.
و...
دسته دوم؛ موضوعات متغیری که با گذر زمان، نیاز به تحقیق جدید و مستمر دارد؛ مانند تعیین قیمت درهم و دینار به پول رایج، یا قیمت دیۀ سقط جنین و جنایات دیگر، که در این گونه موضوعات گروه های فعّالی باید همانند قیمت طلا که در بازار جهانی روزانه مشخص می شود، نتیجۀ تحقیق خود را متناسب با نیاز در زمان‌های مختلف ـ روزانه، هفتگی، ماهانه یا سالیانه ـ به اطلاع علاقه مندان برسانند.
در این نوشتار به چند نمونه از موضوعاتی که باید مورد تحقیق قرار گیرد اشاره می کنیم. البته این موارد تنها برای نمونه است و بی شک چندین برابر آن، هم اکنون وجود دارد و با گذشت زمان نیز موضوعات جدیدی پیدا خواهد شد.
1. تعیین ابتدا و انتهای اوقات نمازهای واجب و مستحب و وقت فضیلت و نیز زمان‌های مختص و مشترک نمازها هر چند به صورت تقریبی.
2. اندازۀ درهم از نظر مساحت و قیمت به پول رایج.
3. محدودۀ شهرها و در صورت امکان انتهای شهر، حدّ ترخص و سرِ چهار فرسخ با تابلوی راهنمایی و با رنگ ویژه مشخص شود و هرگاه شهر توسعه یافت تابلو نیز تغییر یابد.
4. نمونه هایی از آزمایش های پزشکی که مبطل روزه است و نمونه‌هایی که مبطل نیست.
5 . نمونه های مختلف اسپری های تنگی نفس که مبطل روزه است و آن‌ها که مبطل نیست.
6 . وزن «مُدّ» و قیمت آن به پول رایج.
7. وزن «صاع» و قیمت آن به پول رایج.
تعیین نصاب زکات غلات به اوزان امروزی و قیمت هر سال آن؛ مانند آنچه برای زکات فطره اعلام می‌شود.
تعیین مصادیق مختلف سبیل الله، ابن سبیل و مؤلفة قلوبهم.
8 . تعیین آلات مختص لهو و لعب و آلات مشترک.
9. تعیین نمونه هایی از ابزار مختصّ و مشترک و قمار.
10. تعیین مدت زمان نطفه، مضغه، علقه و... برای مشخص شدن مقدار دیۀ آن.
11. وضع فقهی قراردادهای متداول؛ مانند اوراق مشارکت، بورس، بیمه و سرقفلی.
12. بررسی سریع موضوعات نوپیدا در صحنة اقتصاد جامعه؛ مانند تجارت الکترونیک و شرکت‎های هرمی.
13. نمونه هایی از انفال و اراضی مفتوح العنوه و چنانچه نقشة جامعی بر این اساس ترسیم شود، کار شایسته ای است.
14. مشخص کردن اراضی موقوفۀ کشور و تهیۀ نقشة جامع آن و اطلس موقوفات شهرها.
15. اشیایی که تیمّم بر آن‌ها صحیح است و نمونه هایی از چیزهایی که صحیح نیست؛ چون اکنون در فتاوای فقها نسبت به برخی از اشیا مانند گچ، آهک، سیمان و آجر اختلاف نظر وجود دارد.
16. اشیایی که سجده بر آن‌ها صحیح است و نمونه هایی از اشیا که صحیح نیست و مشخص کردن احجار کریمه و کاغذی که سجده بر آن صحیح است؛ در بین انواع و اقسام کاغذهای متداول امروزی.
17. مشخص کردن بلاد اسلامی و غیر اسلامی و ترسیم نقشۀ جامع و اطلس آن.
18. مشخص کردن نمونه هایی از حجاب کامل، از نظر رنگ، دوخت و اندازه و شکل و برخی نمونه های لباس شهرت.
19. مشخص کردن کالاهایی که متعلق به دشمنان است و خرید و فروش آن‌هایی که کمک به دشمن محسوب می‌شود.
20. مشخص کردن معادنی که مشمول خمس است.
21. مصادیق گنج در عصر حاضر.
22. نمونه هایی از اعیان نجس که منفعت محلّله دارد و قابل خرید و فروش است.
23. کالاهایی که از نظر قوانین و مقرّرات نظام اسلامی ممنوع و قاچاق محسوب می شود.
24. اشیای مکیل و موزون که موضوع معامله ربوی است و نمونه هایی از ربای معاملی در عصر حاضر.
25. نمونه هایی از غش در معامله در عصر کنونی.
26. تعیین قیمت دیة قتل، جنایات و جراحات به پول رایج.
27. مصادیق حقوق قابل انتقال و غیر قابل انتقال.
28. تعیین حدود قیمت برخی از حیوانات برای ادای کفارات و دیات و زکات.
29. نمونه هایی از تدلیس با ابزار و وسایل کنونی؛ نسبت به عروس و...
30. مصادیق حقوق معنوی؛ مانند حق التألیف، حق کشف و ثبت.
31. نمونه هایی از سحر و جادو و ملحقات آن.

هیئت علمی:
برای حسن اجرای امرِ پژوهش، مجموعه‌ای از محقّقان برجسته و صاحب‌نظر از حوزه و دانشگاه، به عنوان هیئت علمی یا شورای عالی پژوهش انتخاب خواهند شد که تعیین و تصویب موضوعات پژوهشی و تشکیل گروه‌ها و شیوة تحقیق در موضوعات با هدایت و نظارت آن ها صورت می‌پذیرد.

گروه‌های پژوهشی:
برای پژوهش در موضوعات فقهی، شش گروه متشکل از محققان حوزوی و دانشگاهی تشکیل خواهد شد که با نظارت هیئت علمی فعّالیت خواهند کرد. هرگروه پژوهشی حداقل از سه نفر محقّق صاحب نظریه به عنوان شورای گروه و تعدادی نیروی پژوهشگر تشکیل خواهد شد. مسؤول گروه از بین افراد شورا، با رأی و پیشنهاد اعضا و حکم مدیر مؤسسه انتخاب خواهد شد و در صورت نیاز گروه‌های پژوهشی دیگری نیز از جمله گروه پژوهشی مسائل ویژۀ بانوان تشکیل خواهد شد.

مراحل کار پژوهش
پژوهش در موضوعات فقهی، در مراحل مختلفی صورت می‌پذیرد و نتیجه آن‌ها در نهایت ثبت و نگهداری و اطلاع رسانی می‌شود. مراحل پژوهش به طور اجمال در نمودار زیر آمده است:

بخش دوّم: نمایشگاه یا موزه موضوعات فقهی
«آب» از موضوعات فقهی است. درکشور ما چند موزۀ آب وجود دارد که در آنجا ابزار و وسایل قدیم و جدید آبرسانی و مرتبط با آن و اطلاعاتی در مورد آب، نگهداری می شود در حالی که برای موضوعات فقهی با این همه گستردگی و فراوانی و اهمیت، یک موزة چندمتری هم وجود ندارد تا اسناد، مدارک، ابزار، وسایل و اشیایی که موضوع حکمی از احکام شرعی است در آنجا نگهداری شود و برای محققان و دانش پژوهان فقه و سایر علاقه مندان مورد مراجعه و استفاده باشد.
آری، اگر در حوزة علمیه مکانی وجود داشته باشد که طالبان علوم دینی، هنگام آموختنِ کتاب حج، نماد (ماکت) اماکن حج را در آنجا ببینند و در ذهنشان عینیت پیدا کند و نیز پس از خواندن کتاب «اطعمه و اشربه» در جایی انواع و اقسام غذاهای حلال و حرام و حیوان‌های حلال گوشت و حرام گوشت را مشاهده کنند یا تصاویر و فیلم آن‌ها را ببینند و مطالب درس در ذهن ایشان حک شود و فراموش نکنند، بسیاری از مشکلاتی که اکنون در بیان احکام و پاسخگویی به مسائل فقهی وجود دارد، برطرف خواهد شد.
از همین رو، در این طرح و در مرکز موضوع شناسی فقهی، بخشی برای این امر در نظر گرفته شده که به طور اجمال به قسمت‌های مختلف آن و مطالب و چیزهایی که باید در آنجا نگهداری شود، اشاره می گردد:
* این بخش نیز دارای دو قسمت است؛ در یک قسمت، اشیا و اسناد موزه ای و ماکت های اماکن مقدس ـ که موضوع احکام فقهی است ـ نگهداری می شود و در قسمت دیگر آبزیان، حشرات و خزندگان، در دریاچه و آبزیدان (آکواریوم) و قفس‌های مخصوص نگهداری خواهد شد.
یادآوری می شود، حیوان هایی که امکان نگهداری آن ها نباشد یا مستلزم هزینه و مشکلات زیاد باشد، به صورت خشک شده یا انیمیشن ساخته خواهد شد.
و در قسمت دیگر نیز موجودات غیر زنده در غرفه های پنج‌گانه به روش علمی و قابل مشاهده نگهداری می شود.
نمایشگاه و موزه

* غرفه اشیا

در این غرفه، چیزهایی که خود موضوع حکمی از احکام فقهی یا وسیله ای برای فهم موضوعات فقهی است، نگه داری می شود؛ مانند:
1. شاخص ظهر ـ ابزاری که در سابق به عنوان شاخص استفاده می کردند (ساعت آفتابی).
2. درهم و دینار و برخی پول های قدیمی که موضوع برخی از احکام بوده است.
3. وسایل اندازه گیری، مُد، صاع، قیراط، دانق، مثقال، کیلو و...
4. الکل ها؛ مسکر و غیر مسکر.
5 . شراب (خمر)، آبجو (فُقّاع).
6 . ابزار شست و شو (گذشته و حال) مرکن (تشت)، ماشین لباس شویی و ظرف شویی.
7. چیزهایی که تیمم برآن‌ها صحیح است و نمونه‌هایی از چیزهایی که تیمم بر آن‌ها صحیح نیست.
8 . چیزهایی که سجده برآن‌ها صحیح است و نمونه هایی از چیزها که سجده بر آن ها صحیح نیست و نمونه هایی از مُهرها.
9. پارچه یا لباس زربفت.
10. وسایل تعیین قبله و جهت یابی (جدید و قدیم) قبله نماها و...
11. نماد کره زمین و تعیین کعبه و جهت قبلۀ بلاد بر روی کره.
12. نماد کرة زمین و بلاد متعارف و غیر متعارف (مناطقی که شب و روز طولانی دارند) بر روی آن.
13. وسایل راهنمای رکعات نماز؛ مثل مُهر امین و... .
14. وسایلی که افراد معلول به کمک آن نماز می خوانند.
15. ابزار و وسایل نجومی قدیم و جدید؛ زیج ها، دوربین ها، تلسکوپ ها.
16. چیزهایی که زکات آن‌ها واجب است؛ غلات اربع و نقدین.
17. نمونه‌هایی از معادن؛ نمک، سنگ، گل سرشور، خاک سرخ و...
18. احجار کریمه؛ عقیق، فیروزه، درّ، لعل و...
19. لباس احرام؛ همیان و دمپایی.
20. اسپری‌هایی که برای تنگی نفس استفاده می‌شود؛ آن‌هاکه مبطل روزه هست یا مبطل نیست.
21. ابزار قمار و وسایل مسابقه.
22. اشیایی که به عنوان کفاّرۀ روزه پرداخت می‌شود؛ مانندگندم، جو، خرما، برنج، نان و ماکارونی.
23. اشیایی که به عنوان دیۀ برخی گناهان پرداخته می‌شود؛ مانند کسوه، حلّه، درهم و دینار.
24. نمونه‌هایی از چیزهای مکیل و موزون در معاملۀ ربوی.
25. نمونه‌هایی از اشیای همجنس در معاملۀ ربوی؛
26. نمونه‌هایی از غنایم جنگی.
و...

* غرفة تصاویر
در غرفه تصاویر، چیزهایی که نگهداری اصل آن‌ها مشکل و یا دارای محذور است ولی تهیه و نگهداری تصاویر آن‌ها منع شرعی ندارد، همراه با توضیحات لازم و کاربردهای فقهی آن، وجود خواهد داشت؛ مانند:
1. آب ها؛ باران، چشمه، چاه، جوی، رودخانه و دریا.
2. ساختمان، زمین، درخت و گیاه.
3. نماز؛ حالت های مختلف آن از تکبیر تا سلام.
4. نماز جماعت و جمعه.
5 . نماز عید.
6 . نماز میت.
7. نماز آیات.
8 . نماز طلب باران (استسقاء).
9. مزارع گندم و جو.
10. باغ خرما و انگور.
11. حیوان هایی که زکات دارند (شتر، گاو و گوسفند).
12. صحنه‌های مختلف حج (تصاویر عمومی).
13. اعمال عمره و حج از احرام تا رمی جمرات (تصاویر ویژه).
14. نمونه‌های کتابت اسماء جلاله و قرآن.
15. برخی از موارد مصرف زکات؛ مانند مسجد، مدرسه، کتابخانه، پل و راه.
16. جبهه و رزمندگان.
17. مساجد معروف جهان اسلام.
18. مساجد اعتکاف.
19. اماکن تخییر.
20. اماکن عمره وحج؛ میقات، مکّه، مسجدالحرام،کعبه، مقام ابراهیم، حجر اسماعیل، حجرالاسود، مسعی، عرفات، مشعر الحرام، منا، مسلخ ها، جمرات.
21. فقهای نامدار.
22. مدارس فقه؛ مدارس علمیة معروف جهان اسلام.
و...
* غرفة فیلم
در این قسمت برخی از موضوعات فقهی  ـ که فیلم آن‌ها موجود است یا امکان تهیۀ آن وجود دارد و دارای منع شرعی نیست ـ همراه با توضیحات لازم آن‌ها نگهداری می‌شود و برای مراجعه کنندگان امکان استفاده از آن‌ها نیز فراهم خواهد شد؛ مانند فیلم:
1. طلوع فجر کاذب و صادق.
2. طلوع و غروب آفتاب.
3. زوال و مغرب.
4. تطهیر اشیای نجس، ظروف، لباس و فرش، بدن، در و دیوار، زمین و... به صورت عملی.
5 . وضو، غسل، تیمّم، کامل و هر عمل به طور جداگانه.
6 . وضوی جبیره ای؛ غسل جبیره‌ای؛ تیمم جبیره‌ای.
7. نماز؛ اعمال نماز، از تکبیرة الاحرام تا سلام، و هر عمل به طور جداگانه.
8 . جهر و اخفات در نماز.
9. اغلاط نماز؛ اقوال و اعمال.
10. نماز جماعت، تصویر عمومی و کامل و اقتدا در رکعت دوم یا سوم یا چهارم.
11. اقتدا در تشهّد رکعت آخر برای درک ثواب نماز جماعت.
12. نماز جمعه؛ صحنه‌های عمومی و آموزشی.
13. نماز میت.
14. نماز آیات.
15. نماز عید و برخی از نمازهای مستحب دیگر؛ مثل نماز شب.
16. نماز استسقا (طلب باران).
17. اعمال عمرۀ تمتّع از احرام تا تقصیر و اعمال عمرۀ مفرده از احرام تا طواف نساء.
18. اعمال حج از احرام تا رمی جمرات؛ صحنه های عمومی و جداگانه به صورت آموزشی.
19. برخی از شک های نماز.
20. قضای سجده و تشهّد فراموش شده.
21. سجدۀ سهو و سجدۀ تلاوت.
22. نماز احتیاط.
23. تورّک و تجافی و تکتّف در نماز.
24. تجهیز میت، حالت احتضار، غسل، حنوط، کفن و دفن میت.
و...
* غرفة ماکت ها
در غرفة ماکت ها، اماکنی که محلّ به جا آوردن برخی از اعمال واجب یا مستحب و موضوعی از موضوعات فقهی است، ساخته و نگهداری می‌شود. مشابه آنچه برای سدها و دریاچه ها و منطقۀ عملیاتی رزمندگان اسلام ساخته شده است:
1. حرم مکّه با تعیین حدود آن.
2. شهر مکّه با تعیین محدودة قدیم آن.
3. مسجد الحرام و کعبه، مقام ابراهیم7 ، حجر اسماعیل7 .
4. عرفات، مشعر الحرام، منا و مسلخ‌ها.
5 . میقات ها و تعیین محاذی آن‌ها؛
محدودۀ مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) ، روضه، مسجد قدیم عصر پیامبر(صلی الله علیه و آله) .
اماکن تخییر، مسجد کوفه، حرم امام حسین7 .
6 . حدود حرم ها (مشاهد مشرفه).
7. حدّ ترخص و مسافت شرعی.
8 . حدود شهر یا روستا (دارای حصار و بدون حصار).
9. حدود معرکه، جبهه یا ابزار جنگی آن.
10. مساجد اعتکاف.
11. منطقة غزوة بدر، اُحد، خندق و...
و ... .
* غرفة اسناد
الف) غرفه قراردادهای مکتوب و رُقعه ها
بخشی از میراث فقهی و آثار فقها و علمای گذشته (بجز کتاب ها)، ورقه نوشته هایی بوده که عنوان سند قابل اعتماد و مورد توجه و ملاک و مستند عمل قرار می گرفته که مع الأسف بسیاری از آن‌ها به علت بی‌توجهی و عدم وجود مکانی برای نگهداری آن‌ها در شرف اضمحلال یا آسیب دیدن است که در این قسمت به طرز شایسته ای از آن‌ها نگهداری و در معرض دید و استفادة علاقه مندان قرار می گیرد؛ مانند:
1. عقدنامه.
2. طلاق نامه.
3. وقف نامه.
4. وصیت نامه.
5 . قولنامه.
6 . مبایعه نامه.
7. قرارداد اجاره.
8 . قرارداد مضاربه.
9. قرارداد مزارعه.
10. قرارداد مساقات.
11. وکالت نامه.
12. نیابت نامه.
13. صلح نامه.
14. و نیز در این غرفه از اوراق و دست نوشته های قدیمی در موضوعات مختلف که جنبۀ فقهی دارد؛ مانند: دعا نوشته ها، حرزها، طلسم ها، سحر و جادو نگهداری می‌شود.
و... .
ب) اجازات
از سنّت های پسندیده و رایج در گذشته و حال، در میان علمای اعلام و فقهای عظام، اجازۀ برخی از اعمال به افراد موثق و دارای شرایط است که مع الاسف نمونه‌هایی از آن‌ها یکجا جمع آوری نشده که در این غرفه این کار صورت می گیرد؛ مانند:
1. اجازۀ اجتهاد.
2. اجازۀ نقل حدیث.
3. اجازۀ محاسبه و دستگردان و امهال.
4. اجازۀ مصرف وجوه شرعی.
5 . اجازۀ امور حسبه.
6 . اجازۀ قرائت.
7. اجازۀ تدریس.
8 . اجازۀ امامت.
و...
ج) احکام
از نظر فقه اسلامی، صدور حکم و دستور العمل برای مکلّف، تنها از فقیه جامع الشرایط امکان پذیر است و برخی از این احکام صادره که از مهمترین اسناد فقه سیاسی ـ اجتماعی اسلام و اعمال ولایت فقیهان است، در این بخش نگهداری خواهد شد؛ مانند:
1. حکم جهاد.
2. حکم تحریم تنباکو.
3. حکم اجرای حدّ.
4. حکم اجرای تعزیر.
5 . حکم اعدام.
6 . حکم قصاص.
7. حکم پرداخت دیه و جریمۀ مالی.
8 . حکم حبس.
9. حکم نفی بلد (تبعید).
10. حکم نصب قاضی.
11. حکم نصب امام جمعه.
12. حکم امارت و ولایت.
و...
بخش سوم: آموزش و اطلاع رسانی
هدف اصلی از تأسیس چنین مرکزی، بعد از تحقیق در موضوعات مختلف فقهی، آموزش طلاب، دانشجویان و عموم علاقمندان و همچنین اطلاع رسانی درست به مراجع معظم تقلید، عالمان و محققان و مراکز پژوهشی است؛ لذا در این بخش به موارد ذیل پرداخته می شود:
1. برپایی کلاس ها و کارگاه های آموزشی برای طلاب و دانشجویان.
2. برپایی سخنرانی و نشست ها و همایش های علمی.
3. و توضیحات لازم برای دیدارکنندگان و اردوهای آموزشی.
در این بخش همچنین با استفاده از ابزار پیشرفته و شیوة نوین تبلیغاتی و اطلاع رسانی، حاصل تلاش های علمیِ گروه های مختلفِ تخصصی، در قالب لوح فشرده، بروشور، مقالۀ علمی، مجلّۀ تخصّصی، کتاب، سایت و پاسخگویی تماس های تلفنی و ایمیل و ... در اختیار مخاطبان و علاقه‌مندان قرار می گیرد. بدیهی است برای رسیدن به این هدف، واحدهای مختلفی در نظر گرفته خواهد شد.
* واحد نوار و سی دی (تولید و عرضه)
پیشرفت حرکت نرم افزاری در جهان و امکان استفاده از ابزار پیشرفته برای بالا بردن سطح فهم و فکر افراد جامعه سبب شده است که بسیاری از مسائل علمی با نوار یا لوح فشرده (سی دی) عرضه شود و بی‌شک این امکان وجود دارد که حجم عظیمی از مطالب در حجم کمی از وسایل ریخته و عرضه گردد که الحمد لله حوزه های علمیه نیز از غافله عقب نمانده و فعالیت‌های فاخر و در خور توجهی انجام داده است که برخی از آن‌ها فقهی یا مرتبط با فقه است که در این واحد این دست از نوارها و سی‌دی‌ها نگهداری و عرضه می‌شود:
1. آموزش نماز و مقدّمات آن.
2. آموزش مناسک عمره و حج.
3. آموزش احکام دین.
4. نمازها؛ مانند نماز آیات و شب.
5 . صیغ العقود.
6 . تعقیبات نماز.
7. اذان و اقامه.
8 . تجوید نماز و تصحیح قرائت.
9. احکام عملی.
10. رساله های مراجع.
11. فرهنگنامة فقه.
* واحد انتشارات
برخی از دانشمندان مسلمان در گذشته به موضوع شناسی پرداخته و کتبی را در موضوعات گوناگون نگاشته اند که امروزه برخی از آن کتاب ها نایاب یا کمیاب است. بنابراین، واحد انتشارات اقدام به تحقیق، چاپ و نشر آن ها خواهد کرد. در ضمن، در مورد برخی از موضوعات که به صورت کتاب یا پایان نامة حوزوی یا دانشگاهی کار شده، در صورت صلاحدید و تأیید شورای عالی پژوهش، اقدام به چاپ و نشر آن ها خواهد شد.
همچنین در صورت لزوم، اقدام به انتشار مجلّه تخصّصی موضوع شناسی احکام فقهی نموده و در فرض عدم لزوم انتشار مجلّه، مقالات تهیه شده، به مجلات تخصّصی فقه و حقوق و سایر مجلات وابسته به مراکز علمی ارائه خواهد شد.

در پایان یادآوری چند نکته ضروری است:
1. این نوشتار، به عنوان طرح تأسیس چنین مرکزی محسوب می‌شود که در صورت تصویب و تکمیل، باید نمودار تشکیلاتی آن ترسیم وموضوعات آن به صورت برنامۀ اجرایی وعملیاتی درآید.
2. ایجاد و راه اندازی مؤسسه به جهت گستردگی آن، به صورت مرحله ای انجام خواهد شد. در مرحله نخست، امر پژوهش موضوعات وجمع آوری برخی از آنهاکه دارای حجم کمتری است و در مکان محدود امکان نگهداری آن وجود دارد دریک ساختمان حدود300 متری در سه یا چهار طبقه آغاز خواهد شد و همزمان ساخت وساز مکان وسیع و اصلی مؤسسه شروع می شود تا پس از تکمیل به آنجا انتقال یابد و ماکت ها تهیه و موضوعات دیگر جمع آوری شود و تحقیقات ادامه یابد.
3. برای تحقّق اهداف مؤسسه، از تلاش محققان و سازمان ها و مؤسساتی که در برخی از موضوعات فعالیتی داشته اند وبه نتایجی رسیده‌اند ـ حتی شخصیت‌ها و مؤسسات دیگر کشورها استفاده خواهد شد و در ادامه کار نیز از محققان بیرون از مؤسسه و مراکز وسازمان هایی که توان تحقیق در موضوع خاص را داشته باشند کمک گرفته خواهد شد و بی‌شک بسیاری از تحقیقات مورد نظر، به ویژه در موضوعات تخصّصی با عقد قرارداد با مؤسسات و یا افراد یا بهره‌ گرفتن از متخصّصان در آن رشته به انجام خواهد رسید.
4. تحقیق در بسیاری از این موضوعات، می تواند به عنوان پایان نامة حوزویان و دانشگاهیان قرار گیرد.
5 . با توجه به رشد فن آوری اطلاعات و ارتباطات، در ایجاد موزه و نمایشگاه و اطلاع رسانی، از ابزارهای دیجیتالی و فضای مجازی استفاده خواهد شد. این کار سبب صرفه جویی فوق العاده ای در فضا و هزینه ها خواهد شد.
6 . درکنار نمایشگاه و موزه، سالن توجیه نیز طراحی خواهد شد،که جایگزین دیدار حضوری خواهد بود و نیاز به امکانات برای دیدار عریض و طویل را کاهش خواهد دادکه در این سالن همچون سالن آمفی تئاتر به کمک تصاویر سه بعدی برای آشنایی مخاطبان و توجیه آنان نسبت به احکام مرتبط با موضوعات استفاده خواهد کرد.
7. اشیا و اسنادی که عرضة آن ها برای مشاهدة عموم محذور شرعی دارد، در مکان هایی خاص و بدور از دید مراجعه کنندگان و تماشاچیان نگهداری خواهد شد.