نوع مقاله : تاریخ و رجال
نویسنده
رییس دانشگاه آزاد اسلامی خوی
چکیده
تازه های تحقیق
-
حمزه سیدّالشهدا و حرم شریف آن حضرت
یکى از شخصیتهاى بزرگ در تاریخ اسلام، که در راه قرآن و دفاع از اسلام فداکارى و ایثار را به حدّ اعلى رسانید و در شرایطى که توحید در مقابل شرک و خداپرستى در مقابل بتپرستى قرار گرفته بود و پیامبر اسلام به یاران صدیق و حامیان مخلص و دلسوز نیازمند بود، به یارىاش شتافت، جناب حمزةبن عبدالمطلب بود که مانند امیرمؤمنان، على علیه السلام در مقابل پرچم شرک، لواى توحید را برافراشت و تعهّد و ایمان خویش را در صحنههاى جنگ متجلّى ساخت. او در سختترین و خطرناکترین وضعیت جنگ، که حتى بعضى از یاران نزدیک پیامبر معرکه را ترک کرده، به قلّه کوهها و شیار درّهها پناه مىبردند، دلیرانه مقاومت نمود، نه با یک دست که با دو شمشیر و با هر دو دست از رسول خدا دفاع کرد و با سپر قرار دادن وجود خویش، حملات پیاپى دشمن را که متوجه جان آن حضرت بود، درهم شکست تا اینکه با فجیعترین وضع به مقام ارجمند شهادت نایل شد و در تاریخ به عنوان یکى از بزرگترین سرداران و مجاهدى مقاوم از مجاهدان شجاع و با اخلاص و از مدافعان و شهداى نامى اسلام و بهصورت عالیترین الگو و سرمشق متجلّى گردید.
حمزه در قرآن مجید و در احادیث و روایات، مورد تقدیر و تجلیل فراوان قرار گرفته و مدال پرافتخار «سید الشهدا» از سوى رسول خدا نصیب او گردید و لقب
میقات حج، ج28، ص: 49
زیباى «اسداللَّه» و «اسدالرسول» بر او داده شد.
و ائمه هدى علیهم السلام با شخصیت و فداکارى او، در مقابل مخالفان مناظره و احتجاج و در میان پیروانشان مباهات و افتخار نمودهاند و در اثر ترغیب و تشویق رسولخدا صلى الله علیه و آله بر زیارت قبر حضرت حمزه، قبر و حرم آن بزرگوار در طول تاریخ مورد توجه مسلمانان قرار گرفت و زیارت او را مانند زیارت رسولخدا صلى الله علیه و آله برخود لازم دانستند و در ساختن حرم و گنبد و بارگاه بر روى قبر او، مانند حرم پیامبر صلى الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام بههمدیگر سبقت مىجستند و از اینرو قبر شریف آن بزرگوار داراى مجموعهاى از حرم و رواق و گنبد و بارگاه بود که قدمت و پیشینه آن، به قرنهاى اول اسلام مىرسید ولى نزدیک به یکصد سال قبل، این حرم شریف مانند سایر بقاع و حرمها در مدینه و مکه، بهوسیله وهابیان تخریب گردید و اینک از این بقعه پاک، بجز یک قبر خاکى و ساده چیزى باقى نیست.
حذف فرهنگى:
شخصیت بارز حضرت حمزه سیدالشهدا، مجاهدت و فداکارى و حضور حماسى او در صحنههاى جنگ، حمایت و دفاع وى از مقام شامخ نبوت در سالهاى اول بعثت و پس از هجرت و شهادت مظلومانه و شجاعانهاش ایجاب مىکرد که یاد او و ذکر فضایل و معرفى شخصیت او، به صورت بزرگترین و زیباترین الگو و سرمشق در منابع اسلامى منعکس و در رأس بیان فضایل سایر شخصیتهاى اسلامى؛ از اقوام و عشیره و صحابه رسول خدا قرار گیرد. لیکن مراجعه به منابع حدیثى و مجموعههاى اوّلیه اهل سنت نشانگر این است که متأسفانه همان سعى و تلاش که از سوى خلفاى اموى در کم رنگ کردن شخصیت امیرمؤمنان علیه السلام و تحقیر ابوطالب و عقیل بکار گرفته شده به علل و انگیزههاى خاصى، درباره حضرت حمزه عمیقتر و در حذف شخصیت او قوىتر گردیده است.
بهطورىکه در بخش آخر این بحث ملاحظه خواهید کرد، پس از گذشت چهل سال از جنگ احُد و در دوران خلافت معاویه و طبق دستور وى، تصمیم گرفته شد به بهانه حفر قنات در احد قبر حضرت حمزه را نبش و پیکر او را به نقطه دیگر منتقل نمایند و یاد و اثر او را به تدریج به فراموشى بسپارند ولى چون این تصمیم با شکست مواجه گردید، راه دیگرى را
میقات حج، ج28، ص: 50
برگزیدند؛ یعنى مصمّم به حذف فرهنگى آن بزرگوار از طریقِ به فراموشى سپردن فضایل او شدند و بدینوسیله هدف خویش را تأمین نمودند و بدینگونه، شخصیت آن بزرگوار در هالهاى از ابهام و در پشت ابرهاى تاریخ و حدیث قرار گرفت.
این حرکت را در منابع دست اول و در مجموعههاى حدیثى که محصول همان سیاستها است و در عین حال صحیحترین منابع تلقّى مىشود، مىتوان به وضوح مشاهده کرد و با مراجعه به صحاح و مسانید به این حقیقت تلخ پى برد:
براى نمونه دو کتاب مهم حدیثى «صحیح بخارى» و «صحیح مسلم» را، که در رأس همه منابع حدیثى قرار گرفتهاند، مطرح مىکنیم:
بخشى از این دو کتاب را «کتاب الفضائل» و نقل مناقب اقوام و عشیره و اصحاب و یاران رسول خدا صلى الله علیه و آله به خود اختصاص داده و براى ذکر فضایل تکتک آنان باب مستقلى عنوان گردیده است:
در باب فضایل اقوام پیامبر صلى الله علیه و آله فضایل «عباسبن عبدالمطلب»، «جعفربن ابىطالب»، «عبداللَّهبن جعفر» و فضایل «زبیر» پسر عمه رسول خدا صلى الله علیه و آله و «ابوالعاص» داماد آن حضرت که در جنگ بدر به اسارت مسلمانان درآمد و پس از آزادى اسلام را (شاید هم براى دستیابى به همسرش زینب) پذیرفت، آمده است و باز در این بخش فضایل «سعدبن ابى وقّاص» به عنوان اینکه او از قبیله «آمنه» مادر رسول خدا صلى الله علیه و آله و از اخوال و دایىهاى «قبیلهاى» پیامبر محسوب است، ذکر گردیده ولى از حضرت «حمزه» محبوبترین عموى رسولاللَّه اسمى بهمیان نیامده است! و در بخش فضایل اصحاب براى بیان فضایل «عبداللَّهبن سلام»، «عبداللَّهبن عمر»، «ابوهریره»، «ابوموسى اشعرى» و بالأخره براى بیان فضایل «ابوسفیان» و «معاویه» باب مستقلى عنوان گردیده ولى از بزرگترین صحابه پیامبر، مهاجر الىاللَّه و مجاهد فى سبیلاللَّه «حمزه سید الشهدا» یاد نشده است، گویى پیامبر اسلام نه عمویى به نام «حمزه» داشته و نه صحابهاى به نام «ابو عماره»!
و سایر صحاح و سنن نیز از این رویه پیروى کرده و در این مسیر حرکت نمودهاند و هلمّ جرّا ...!
و بدینگونه با یکى دیگر از مظلومان تاریخ و حدیث آشنا مىشویم که نه تنها
میقات حج، ج28، ص: 51
شخصیت او در حدّ شخصیت دشمنان درجه یک اسلام، سردمداران کفر والحاد و سلسلهجنبانان بدر و احد معرفى نگردیده، بلکه براى موهون و مشوّه ساختن او، مطالب ناروا و نابجایى، که دون شأن و مقام آن بزرگوار است، به ساحت مقدّسش نسبت داده شده که متأسفانه گهگاهى به تألیفات خودىها نیز راه یافته است.
این نوع بینش و حقکشى براى ما، هم تکلیفآور است و هم مشکلزا!
تکلیفآور از آن جهت که این عملکرد ما را موظف مىسازد براى دفاع از مظلومى بپا خیزیم و در کنار زدن پردههاى تعصب و زدودن غبارهاى ضخیم، که قرنها بر آن گذشته است، تلاش کنیم و آن چهره تابناک و مظلوم را از پشت ابرهاى تیره و تار به جامعه اسلامىمان بنمایانیم.
و اما مشکلزا است؛ زیرا که این حرکت موجب شده است که حقایق فراوانى در معرفى شخصیت آن حضرت از دسترس خارج و در لابلاى حوادث تاریخى دفن شود و طبعاً در بدست آوردن بقایاى ناچیز هم با مشکل مواجه گردیم و در نیل به مطلبى بهجاى مراجعه به مظان و جایگاه خود، به منابع دیگر و فصول مختلف مراجعه کنیم.
ولى در عین حال مىتوان با مراجعه به متون تفسیرى و حدیثى و تاریخى، به مطالب ارزشمند و بجاى مانده درباره آن حضرت دست یافت که خوانندگان ارجمند را با بخشى از فضایل آن بزرگوار آشنا و راه را براى کسانى که فرصت پیگیرى و تحقیق بیشترى در این زمینه دارند هموار مىسازد.
با این مقدمه لازم است در این مختصر چهار موضوع به ترتیب زیر بحث و بررسى شود:
1- حضرت حمزه از دیدگاه قرآن
2- حضرت حمزه در کلام رسول خدا صلى الله علیه و آله و ائمه هدى علیهم السلام
3- حضرت حمزه در جنگها
4- حرم حضرت حمزه در بستر تاریخ
نگاهى کوتاه به دوران زندگى حضرت حمزه علیه السلام
حمزةبن عبدالمطلب ملقّب به «سیدالشهدا»، «اسداللَّه» و «اسدالرسول» کنیه او ابوعماره و ابویعلى است. مادرش هاله دختر «وهیب» و دختر عموى «آمنه» بنت وهب، مادر رسولخدا صلى الله علیه و آله است.
حضرت حمزه عموى پیامبر اسلام و برادر رضاعى او است؛ زیرا هر دو از پستان مادرى بنام ثُوَیْبه شیر خوردهاند.
میقات حج، ج28، ص: 52
حضرت حمزه، بنابر نظر مشهور دو سال از رسول خدا بزرگتر بود و بنا به گفته مشهور مورّخان، او در سال دوم بعثت، اسلام را پذیرفته است.
بنا به نقل ابن اثیر و گروهى از مورّخان، چون حمزه سیدالشهدا ایمان خویش را اظهار کرد، سردمداران قریش فهمیدند که پیامبر از این پس نیرومند شده و اسلام داراى مدافع قوى گردیده است و با گرویدن وى به اسلام، از طرحها و نقشههاى زیادىکه بر علیه اسلام و مسلمین ترسیم کرده بودند منصرف شدند.
حضرت حمزه همزمان با هجرت رسول خدا صلى الله علیه و آله به مدینه، هجرت نمود و در صف مهاجرینِ اوّلین قرار گرفت. او اولین فرمانده و پرچمدار اسلام است که از سوى رسول خدا در رأس گروهى از مسلمانان براى پاسخگویى به حمله مشرکان، به محلّى بنام «سیف البحر» اعزام گردید.
در جنگهاى متعدد دیگر مانند بدر و احد شرکت نمود و در بدر امتحان سختى را از سرگذراند و از سران قریش چند نفر، از جمله شیبةبن ربیعه و طُعَیمةبن عدى را به دست خود هلاک ساخت و در قتل یکى دیگر از مشرکان نامى؛ یعنى «عتبةبن ربیعه» با امیرمؤمنان علیه السلام شرکت جست.
شجاعت حضرت حمزه در جنگها زبانرد خاص و عام و مورد تأیید دوست و دشمن است ولذا در جنگ بدر و احُد وى با هر دو دست و با دو شمشیر مىجنگید.
حضرت حمزه در میدان جنگ با نصب کردن «پرِ شترمرغى» به سینهاش از دیگر فرماندهان و جنگجویان مشخص و برجسته بود و به همین جهت در جنگ بدر یکى از سران دشمن پس از آنکه به اسارت مسلمانان در آمد و چشمش به حمزه افتاد، پرسید: این کیست؟ گفتند: حمزةبن عبدالمطلب. وى با تعجب گفت «ذلِکَ فَعَلَ بِنا الأفاعِیل» او بود که صفوف ما را تار و مار کرد و ما را به روز سیاه نشاند!
حضرت حمزه در سال سوم هجرت در جنگ احد پس از کشتن سى و یک تن از سران دشمن به مقام ارجمند شهادت نایل گردید.
نگاهى از افق دیگر
خداوند متعال مجد و شرف نسب، توأم با عزّت ایمان و دفاع از حریم اسلام را براى حمزه سید الشهدا برگزیده است؛ زیرا او فرزند بزرگترین شخصیت جزیرة العرب و رییس مکّه و قریش؛ یعنى عبدالمطلب[1] بن هاشم بن عبد مناف بن قصى است و
______________________________
(1)- عبدالمطلب ملقّب به شیبة الحمد، مردى عظیم و رفیع متصف به اوصاف حمیده و افعال پسندیده نصیحو ینبع بود قوم قریش او را قبول و با وجودش مباهات نمودند او کلیددارى خانه کعبه و پردهدارى کعبه را هر دو که بزرگترین سمت در اسلام و قبل از اسلام به شمار مىآورند بوده داشته، پاسخ صریح عبدالمطلب به فرمانده لشکر ابرهه به هنگام تهاجم به مکّه و نذر او در قربانى کردن یکى از فرزندانش همانند حضرت ابراهیم و کشف چاه زمزم و ... بیانگر عظمت روح و ارتباط وى با عالم معنویات در سطحى فوق العاده و خارج از متعارف است.
میقات حج، ج28، ص: 53
نسب حمزه نسب خاتم پیامبران است.
حمزه سیدالشهدا هم شریف است هم شرافت و کرامت را از پدر و اجداد خویش به ارث برده است. مادر حمزه، دختر عموى «آمنه» مادر رسول خدا است و او از طرف مادر نیز داراى نسبى است والا و شریف که پیامبر خاتم نشأت گرفته از نسب والا و خاندان اصیل است.
شرافتى دیگر: او هم عموى رسول اللَّه صلى الله علیه و آله است هم برادر رضاعى او و پیامبر در میان او و زید بن حارثه[2] پیمان اخوّت بست.
و حمزه سید الشهدا از جهات متعدد بر دیگران تفوّق یافت و صفات عالیه و اخلاق حسنه را از آن شجره اصیل و خاندان شریف به ارث برد.
و از جهت ایمان، او جزو سابقین در اسلام است و آنگاه به رسول خدا ایمان آورده است که فقط یکسال و اندى از بعثت آن حضرت مىگذشت و تعداد مسلمانان از سى و نه مرد و بیست و سه زن تجاوز نمىکرد و آن روز اسلام داراى هیچ نفع مادى و دنیوى نبود. هر چه در باره اسلام پیشبینى مىشد فشار و شکنجه بود و تحمل استهزا و آزار مشرکان، ولى براى حمزه در مقابل این آزارها و شکنجهها جز براى حق و دفاع از حریم اسلام نمىاندیشید. ... یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللَّهِ وَ رِضْواناً ...[3].
وقبل از اسلام: حمزه از دوران کودکى براى پیامبر اسلام علاوه بر قرابت نزدیک و اینکه رسول خدا فرزند برادر حمزه بود، با آن حضرت صمیمى و رفیق شفیق و برادرى دلسوز و مهربان به شمار مىآمد؛ زیرا پیامبر خدا متولّد گردید، عبدالمطلب بانویى به نام «ثویبه» را احضار کرد و بدو دستور داد همانگونه که به حمزه شیر داده است به محمّد نیز شیر دهد و بدینگونه آن دو، با هم برادر رضاعى شدند.
حمزه و محمّد دوران طفولیت را در خانه شیبة الحمد، عبدالمطلب سپرى کردند و در میان این دو طفل الفت و صمیمیّت عمیق حاکم گردید و محمّد صلى الله علیه و آله در این دوران و دورانهاى بعد به حمزه، نه تنها به عنوان عمو و عضوى از اعضاى خانواده عبدالمطلب، بلکه به عنوان برادرى که از یک پدر و مادر متولّد شدهاند مىنگریست؛ زیرا پیامبر که در دوران جنینى پدر را از دست داده بود و همانند حمزه تحت کفالت و قیمومیّت عبدالمطلب قرار گرفت و از این پس محمّد و حمزه در زیر یک سقف و در کنار یک سفره و به صورت دو عضد و دو
______________________________
(1)- زید بن حارثه از نزدکیترین و صمیمىترین اصحاب پیامبر است که او را به پسرخواندگى خویشپذیرفت و در جنگ موته فرماندهى لشکر را به او محول نمود و او در بین جنگ به شهادت رسید.
(2)- حشر: 8
میقات حج، ج28، ص: 54
برادر در یک خانواده زندگى را ادامه دادند، اخوّت رضاعى، قرابت ذاتى، هم سن بودن، در کنار هم زیستن و از عواطف عبدالمطلب یکسان برخوردار بودن و ... عواملى بود که علاقه و الفت آنها را نسبت به هم، روز به روز عمیقتر و صمیمیت متقابل در میان آنها را براى همیشه پىریزى کرد.
در ازدواج رسول خدا: پیامبر صلى الله علیه و آله وقتى قدم به بیست و پنج سالگى گذاشت، تصمیم گرفت با «خدیجه بنت خویلد» آن بانوى عاقله ازدواج کند، اینجا است که حمزه به همراه برادرش ابوطالب[4] به سوى خانه «خویلد» حرکت مىکند و در این وصلت مبارک و ازدواج تاریخى جهان بشریت، نقش خواستگارى را به عهده مىگیرد و در ایجاد شجره طیّبهاىکه حاصل ازدواج رسول خدا با خدیجه است، قدمهاى اوّلیه را برمىدارد.
این بود دورنمایى از بخشى ارتباط که در میان حمزه و رسول خدا بود و در قسم سوم این بحث، با بخش دیگرى از ارتباط و علاقه در میان آنان آشنا خواهیم شد.
حضرت حمزه از دیدگاه قرآن:
در قرآن مجید چون به آیاتى مانند آیه شریفه وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ الَّذِینَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ[5] مىرسیم، حمزة بن عبدالمطلب را در رأس این مؤمنان حقیقى مشاهده مىکنیم:
ایمان آوردن در وضعیت سخت، یارى کردن و پناه دادن به رسول خدا در مقابل دشمنان، آنگاه که همه مشرکان و دشمنان بر علیه او بسیج شده بودند.
و باز چون به آیه شریفه لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا ...[6] مىرسیم حضرت حمزه را در اوّل این صف از مؤمنان مىبینیم که قبل از فتح، جان خویش را در طبق اخلاص گذاشت و با دشمنان به قتال و جهاد پرداخت و به خیل اوّلین شهداى اسلام پیوست؛ قتال و شهادتى که با مثله و قطعه قطعه شدن اعضاى بدنش توأم گشت و علفهاى بیابان بر پیکر خونینش کفن گردید.
و آیات متعدد دیگرى که سیدالشهدا، حمزه علیه السلام مصداق روشن و نمودار بارزى از این آیات است.
ولى در قرآن مجید آیات متعدد دیگرى وجود دارد که طبق نظر مفسران و محدثان و بر اساس مضمون روایات از
______________________________
(1)- بر خلاف طبقات ابن سعد و کامل ابن اثیر و طبرى فقط حمزه را به عنوان خواستگار معرفى مىکندولى با توجه به اینکه همه مورخان نوشتهاند که خطبه عقد به وسیله ابوطالب ایراد گردیده و متن خطبه نیز در منابع منعکس شده است. معلوم مىگردد او نیز به همراه حمزه در امر ازدواج پیامبر دخیل بوده است.
(2)- «وآنان که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقىاند، براى آنها آموزش «رحمت خدا» و روزى شایستهاى است.» انفال: 74
(3)- «کسانى که قبل از پیروزى انفاق کردند و جنگیدند با کسانى که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند، یکسان نیستند، آنها بلند مقامتر از کسانى هستند که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند.» حدید: 10
میقات حج، ج28، ص: 55
ائمه هدى علیهم السلام بخصوص درباره حضرت حمزه سیدالشهدا نازل شده و خداوند سبحان در این سند آسمانى و از طریق وحى بر ایمان و پایدارى او در دفاع از اسلام مهر تأیید زده و استقبال او از شهادت در راه خدا را ستوده است که در این زمینه به نقل شش آیه بسنده مىکنیم:
1- هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ فَالَّذِینَ کَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِیابٌ مِنْ نارٍ یُصَبُّ مِنْ فَوْقِ رُؤُسِهِمُ الْحَمِیمُ[7]
«اینان دو گروهند که در باره پروردگارشان به مخاصمه و جدال پرداختند، کسانى که کافر شدند، لباسهایى از آتش براى آنها بریده شده و مایع سوزان و جوشان بر سرشان ریخته مىشود.»
در صحیح بخارى[8] و صحیح مسلم[9] و سنن ترمذى[10] و ابن ماجه[11] و منابع دیگر از اهل سنت و شیعه[12] آمده که حضرت ابوذر رحمه الله فرموده است: این آیه در باره دو گروه؛ گروهى حامى و مدافع سرسخت اسلام و گروه دیگر دشمن کینهتوز و سرسخت اسلام نازل گردیده است. گروه اوّل امیرمؤمنان و حمزه و عبیده[13] و گروه دوم ولید، عتبه و شیبه از سران قریش مىباشند که در جنگ بدر مقابل هم قرار گرفتند.
در تفسیر فرات کوفى نزول آیه شریفه را از طریق سُدىّ از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل و اضافه مىکند که رسول خدا پس از نزول این آیه فرموده است:
«هؤلاء الثلاثة یوم القیامة کواسطة القلادة فی المؤمنین و هؤلاء الثلاثة کواسطة القلادة فی الکفّار.»[14]
«در روز قیامت این سه تن در میان مؤمنان همانند مهره درشت گردنبند خواهند درخشید، همانگونه که این سه تن دیگر در میان کفّار و مشرکین مانند مهره درشت گردنبند خواهند بود.»
2- مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا.[15]
«در میان مؤمنان مردانى هستندکه بر عهدىکه با خدا بستهاند، صادقانه ایستادهاند؛ بعضى پیمان خود را به آخر بردند (و در راه او شربت شهادت نوشیدند) و گروهى دیگر در انتظارند و هرگز تغییر و تبدیلى در عهد و پیمان خود ندادند.»
______________________________
(1)- حجّ: 19
(2)- ج 4، تفسیر سوره حج
(3)- به تفسیر الدر المنثور و المیزان، تفسیر سوره حج مراجعه شود.
(4)- همان.
(5)- همان.
(6)- همان.
(7)- عبیدةبن حرث بن عبدالمطلب، پسر عموى رسول خدا است. او از شجاعان عرب و از مدافعان اسلامبود که در جنگ بدر به شهادت رسید.
(8)- تفسیر فرات کوفى، ص 271
(9)- احزاب: 23
میقات حج، ج28، ص: 56
در تفسیر قمى ابن ابىالجارود از امام باقر علیه السلام نقل مىکند که این آیه در باره حمزه و جعفر و على علیهم السلام نازل گردیده است. منظور از «مَنْ قَضَى نَحْبَهُ» حمزه و جعفر و منظور از «مَنْ یَنْتَظِر» علىبن ابىطالب است.[16]
ابن حجر مکى نقل مىکند امیرمؤمنان علیه السلام در کوفه بر فراز منبر بود که از ایشان درباره این آیه پرسیدند. حضرت فرمود: «أللّهمَّ غُفْراً» این آیه در باره من و عمویم حمزه و پسر عمویم عُبیده نازل شده است که عبیده در بدر و حمزه در احد به شهادت رسیدند و اما من منتظر شقىترین این امّتم تا محاسنم را از خون سرم خضاب کند. این پیمانى است که حبیبم ابوالقاسم صلى الله علیه و آله از آن خبر داده است.[17]
3- أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجَّارِ.[18]
«آیا کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته انجام دادهاند، همچون مفسدان در زمین قرار دهیم یا پرهیزکاران را همچون کافران؟!»
در تفسیر فرات کوفى از ابن عباس نقل مىکند که این آیه در باره سه تن از مؤمنان متقى که عمل صالح انجام داده بودند؛ علىبن ابىطالب و حمزه و عبیده و سه نفر مشرک مفسد؛ عتبه و شیبه و ولیدبن عتبه نازل گردیده است. ابن عباس اضافه مىکند این دو گروه بودند که در جنگ بدر با هم به مبارزه برخاستند؛ على علیه السلام ولید را کشت، حمزه عتبه را و عبیده شیبه را.[19]
4- یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ[20]
«اى کسانى که ایمان آوردهاید، از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.»
مرحوم طبرسى در باره مصداق «صادقین» که در پایان آیه شریفه آمده است، چند احتمال ذکر نموده و مىگوید: و گفته شده است که منظور از صادقین در این آیه همان افرادى است که خداوند در آیه دیگر از آنها یاد کرده و فرموده است: رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى نَحْبَهُ ... یعنى حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابىطالب و «وَ مِنْهُم مَنْ یَنْتَظِرُ» یعنى علىبن ابىطالب علیه السلام.[21]
5- وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ
______________________________
(1)- تفسیر قمى، ج 2، ص 188
(2)- صوائق محرقه، ص 80
(3)- ص: 28
(4)- تفسیر فرات کوفى، ص 359، چاپ سال 1410 ه. تهران.
(5)- توبه: 119
(6)- مجمع البیان، ج 3، ص 81، چاپ صیدا.
میقات حج، ج28، ص: 57
وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً.[22]
«و کسى که خدا و پیامبر را اطاعت کند (در روز رستاخیز) همنشین کسانى خواهد بود که خدا نعمت خود را بر آنان تمام کرده؛ از پیامبران و صدّیقان و شهدا و صالحان، و آنها رفیقهاى خوبى هستند.»
شیخ طوسى از انسبن مالک نقل مىکند که روزى با رسول خدا صلى الله علیه و آله نماز صبح را بجاى آوردیم، آن حضرت پس از نماز رو به ما نشست، من عرض کردم: اى فرستاده خدا، اگر صلاح بدانید تفسیر این آیه وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ ... را بیان کنید. پیامبر فرمود: مصداق «نبِیِّینَ» من هستم و مصداق «صِدِّیقِینَ» برادرم على است و مصداق «شهداء» عمویم حمزه و اما مصداق «صالحان» دخترم فاطمه و دو فرزندش حسن و حسین مىباشند.[23]
6- مَنْ کانَ یَرْجُوا لِقاءَ اللَّهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَّهِ لَآتٍ وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ* وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ ....[24]
«کسانى که امید به دیدار و لقاى پروردگار و رستاخیز دارند، (در اطاعت او مىکوشند) زیرا سر آمدىکه خدا تعیین کرده، فرا مىرسد. و کسى که (در راه خدا) جهاد و تلاش مىکند براى خود جهاد مىکند.»
حسینبن سعید از ابن عباس نقل مىکند که این آیه در باره بنىهاشم نازل گردیده که از آنها است حمزةبن عبدالمطلب و عبیدة بن حارث. ابن عباس مىافزاید: درباره آنها این آیه نیز نازل گردیده است؛ وَ مَنْ جاهَدَ فَإِنَّما یُجاهِدُ لِنَفْسِهِ ...[25]
حضرت حمزه در حدیث رسول خدا صلى الله علیه و آله
اینک به بیان بخشى از فضایل حضرت حمزه مىپردازیم که از زبان رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل شده و به دست ما رسیده است، و با بخشى دیگر، در صفحات آینده و به مناسبتهاى مختلف آشنا خواهیم شد.
1- حمزه، سیّد همه شهدا، جز انبیا و اوصیا است:
شیخ المحدّثین صدوق رحمه الله در ضمن حدیث مفصّلى، با اسناد به حضرت سلمان، نقل مىکند:
«در ایام مریضى رسول خدا صلى الله علیه و آله که به ارتحال آن بزرگوار منتهى گردید، در کنار بستر آن حضرت بودم که فاطمه زهرا علیها السلام
______________________________
(1)- نساء: 69
(2)- کنزالفوائد، به نقل بحارالأنوار، ج 24، ص 31
(3)- عنکبوت: 5 و 6
(4)- تفسیر فرات کوفى.
میقات حج، ج28، ص: 58
وارد شد، وقتى ضعف شدید را در پدر بزرگوارش دید، اشک به صورتش جارى گردید. رسول خدا براى تسلّى و آرامش دخترش، از عنایات و برکات خداوند بر اهلبیت سخن گفت و بخشى از نعمتهاى خدا را، که بر این خاندان ارزانى داشته است، بر شمرد تا بدینجا رسید که: ... دخترم! ما اهل بیتى هستیم که خداوند شش صفت و ویژگى را بر ما عطا کرده است که بر هیچیک از گذشتگان و آیندگان عطا ننموده است؛ زیرا پیامبر ما سیّد انبیا و مرسلین است و آن پدر تو است و وصىّ ما سید اوصیا است و آن همسر تو است و شهید ما سیدالشهدا است و آن حمزة بن عبدالمطلب عموى پدر تو است.
فاطمه علیها السلام گفت: اى فرستاده خدا، آیا او فقط سید شهیدانى است که با وى به شهادت رسیدهاند؟
پیامبر فرمود: نه، بلکه او سید شهداى اوّلین و آخرین، بجز انبیا و اوصیا است.»[26]
با توجه به مضمون این حدیث، معلوم مىشود که هم حضرت حمزه و هم حضرت حسینبن على علیهما السلام براى همیشه، از افتخار «سید الشهدا» بودن برخوردارند. و این لقب براى همیشه به آن دو بزرگوار اطلاق مىگردد؛ با این تفاوت که حسین بن على حتى نسبت به حضرت حمزه هم سید و سرور است ولى حضرت حمزه سید است نسبت به سایر شهدا.
2- حضرت حمزه از سروران اهل بهشت است:
شیخ صدوق همچنین از انسبن مالک نقل مىکند که: رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمود: ما فرزندان عبدالمطلب، سروران اهل بهشتیم. رسولاللَّه، حمزه سید الشهدا، جعفر ذوالجناحین، على، فاطمه، حسن، حسین و مهدى علیهم السلام.[27]
3- حضرت حمزه، محبوبترین عموى رسول خدا صلى الله علیه و آله:
صدوق رحمه الله از امام صادق علیه السلام وآن بزرگوار از جدّش رسول خدا نقل مىکند که فرمود:
«احَبّ اخوانی الَىَّ علّىبن أبیطالب و أحَبّ أعْمامی الىَّ حَمْزَة».[28]
«محبوبترین برادرانم علىبن ابىطالب و محبوبترینِ عموهایم حمزه است.»
4- حمزه محبوبترین نامها در نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله:
کلینى رحمه الله از امام صادق علیه السلام نقل کرده
______________________________
(1)- «قالت یا رسولاللَّه صلى الله علیه و آله هو سیّد الشهداء الذین قُتِلوا معه؟ قال بل سید شهداء الأوّلین و الآخرین، ما خلا الأنبیاء و الأوصیاء». مشروح و متن این حدیث را در اکمالالدین، ج 1، صص 264- 263، چاپ دارالکتب الاسلامیه ملاحظه کنید.
(2)- «نحن بنو عبدالمطلب سادة أهل الجنة، رسولاللَّه و حمزة سیدالشهداء ...». امالى صدوق، مجلس هفتاد و دوم.
(3)- امالى صدوق، مجلس هشتاد و دوّم، عمده ابن عقدة 281
میقات حج، ج28، ص: 59
است که:
«جاءَ رَجلٌ الَى النّبىّ صلى الله علیه و آله فقال یا رَسُولاللَّه وُلِدَ لی غلامٌ فماذا اسَمّیه؟ قال: سَمِّهِبأحَبِّ الأسماء الىّ؛ حَمْزة».[29]
«شخصى محضر رسول خدا صلى الله علیه و آله آمد و عرض کرد: اى فرستاده خدا، فرزند ذکورى برایم متولّد شده است، چه نامى بر وى نهم؟ فرمود: او را «حمزه» نام بگذار که محبوبترین نامها در نزد من است.»
5- حمزه یکى از چهار راکب در قیامت:
مرحوم صدوق رحمه الله در ضمن حدیثى از رسول خدا صلى الله علیه و آله چنین نقل مىکند:
«و ما فی القیامة راکبٌ غَیرنا وَ نَحنُ أربعةٌ فَقام الَیه العَبّاسبن عبدالمطلب، فَقال: مَنْ هُم یا رسولاللَّه؟ فقال: امّا أَنا فَعَلى البراق ... و عَمّی حمزةبن عبدالمطلب اسداللَّه و اسد رسوله سید الشهداء عَلى ناقتی الغضباء ... و أخی علیّ، عَلى ناقة من نوق الجنّة».[30]
«در قیامت همه پیاده هستند بجز ما چهار تن. عباسبن عبدالمطلب عرض کرد: اى رسول خدا، آن چهار تن کدامند؟ فرمود: اما من سوار بر براق خواهم بود ... و عمویم حمزةبن عبدالمطلب اسداللَّه و اسد رسول و سید شهدا بر شتر غضباى من سوار خواهد شد. و برادرم على بر شترى از شتران بهشتى.»
6- حضرت حمزه انجام دهنده نیکىها و بجا آورنده صله رحم:
ابن حجر عسقلانى نقل مىکند که: رسول خدا چون در کنار جسد مُثله شده عمویش حمزه نشست، خطاب به وى چنین فرمود:
«رَحِمکَاللَّه أی عمّ، لَقَدْ کُنتَ وَصُولًا لِلرَّحِمِ فَعُولًا لِلْخیرات».[31]
«اى عمو! خداى رحمت کند تو را، که در صله رحم و انجام دادن کارهاى نیک فعّال و کوشا بودى.»
و این توصیف از زبان رسول خدا و معرفى حضرت حمزه به عنوان «وَصُول رَحِم» و «فَعول خیرات» امتیازى است که اختصاص به آن حضرت دارد.
7- حضرت حمزه شفیع در روز قیامت:
در حدیث مفصّلى که امیر مؤمنان علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل نموده، آن حضرت،
______________________________
(1)- کافى کتاب العقیقة باب الأسما و الکنى.
(2)- خصال باب الأربعة.
(3)- اصابة، ج 1، ص 354
میقات حج، ج28، ص: 60
درباره حضرت حمزه مىفرماید:
«اما انّ حمزة عمّی یُنَحّی جهنّم مِن مُحِبِّیه».[32]
«همانا در قیامت عمویم حمزه جهنم را از دوستدارانش دور خواهد کرد.»
8- در پایه عرش نوشته شده است: «حمزه اسداللَّه» و ...
در بصائرالدرجات در حدیثى از امام باقر علیه السلام از رسول خدا صلى الله علیه و آله نقل کرده که آن حضرت در باره تعداد انبیا و تعداد اولوالعزم از آنان و اینکه هر پیامبرى داراى وصى بوده، سخن گفته و آنگاه به خصوصیات خود و خاندانش اشاره مىکند و در ضمن آن مىفرماید:
«وَعَلى قائمة العرش مکتوبٌ: حمزة اسداللَّه و اسد رسوله و سیّد الشهداء».[33]
9- حضرت حمزه در دعاى رسول خدا صلى الله علیه و آله:
ابن ابى الحدید نقل مىکند[34] که در جنگ خندق چون امیرمؤمنان علیه السلام با عمروبن عبدوَدّ مواجه شدند و مبارزه آنان آغاز گردید، پیامبر صلى الله علیه و آله رو به آسمان کرد و دستانش را بالا گرفت و این دعا را مکرّر خواند:
«أللّهمّ انّکَ اخَذْتَ مِنّی عُبیدة یومَ بَدر وَ حمزة یَوْمَ احُد فَاحْفَظ عَلَىَّ الیومَ علیّاً
... رَبِّ لا تَذَرْنِی فَرْداً وَ أَنْتَ خَیْرُ الْوارِثِینَ[35]».
«خدایا! پسر عمویم عبیده را در جنگ بدر و عمویم حمزه را در جنگ احد از من گرفتى پس امروز على را برایم نگهدار! خدایا! مرا تنها نگذار، وَ انْتَ خَیْرالْوارثین.»
10- حضرت حمزه افضل شهدا است:
شیخ مفید از ابو ایّوب انصارى نقل مىکند که رسول خدا صلى الله علیه و آله خطاب به حضرت فاطمه علیها السلام چنین فرمود:
«شهیدنا أفضل الشهداء و هو عمّک وَ مِنّا مَنْ جَعَلاللَّه لَهُ جِناحَین یطیرُ بِهِما مَعَ الملائکة وَ هُوَ ابنُ عَمّکَ».[36]
«شهید ما أفضل شهدا است و آن عموى تو و از خاندان ما است؛ کسى که خداوند بر وى دو بال عنایت فرموده که در میان فرشتگان پرواز مىکند و آن پسر عموى تو است.»
______________________________
(1)- تفسیر امام حسن عسکرى، ص 176، چاپ 1314
(2)- بصائر الدرجات، ص 34؛ بحارالأنوار، ج 27، ص 7
(3)- شرح نهج البلاغه، ج 19، ص 61
(4)- انبیاء: 49
(5)- امالى شیخ، به نقل از بحارالأنوار، ج 22، ص 273
میقات حج، ج28، ص: 61
حضرت حمزه در گفتار ائمه علیهم السلام
اینک به نقل و بیان گفتار ائمه هدى علیهم السلام در این زمینه مىپردازیم و سخن آن بزرگواران را که همانند حدیث پیامبر صلى الله علیه و آله در بیان شخصیت حضرت حمزه به عنوان یکى از افتخارات از خاندان نبوت و در کنار شخصیت وجود مقدس رسولاللَّه و امیرمؤمنان و حسنین و حضرت مهدى علیهم السلام عنوان گردیده است، در اختیار خواننده ارجمند قرار مىدهیم:
حضرت حمزه در گفتار و احتجاج امیرمؤمنان علیه السلام
1- حمیرى[37] در قرب الإسناد آورده است که امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:
«منّا سبعةٌ خَلَقَهماللَّه عزّ و جلّ لم یخلق فی الأرض مثلهم؛ مِنّا رسولاللَّه صلى الله علیه و آله سیّد الأوّلین و الآخرین، خاتم النّبیّین و وصیّه خیر الوصیّین و سبطاه خیر الأسباط؛ حَسَناً و حُسَیناً و سیّد الشهداء حمزة عمّه و من قد کان مع الملائکة جعفر و القائم عجّ».[38]
«خداوند در میان خاندان ما هفت نفر خلق کرد که در روى زمین مانند آنها را نیافریده است. آنگاه در معرفى این هفت تن چنین فرمود: از ما است رسول خدا که سیّد اوّلین و آخرین و خاتم پیامبران است. و از ما است وصىّ او که بهترین اوصیا است و دو سبطش حسن و حسین که بهترین اسباطند و عمویش سید الشهدا و جعفر که به همراه فرشتگان پرواز مىکند و قائم عجّ.»
2- حضرت حمزه در احتجاج امیرمؤمنان در شوراى شش نفرى:
عمربن خطاب هنگام مرگش خلافت را به شوراى شش نفرى، متشکّل از امیرمؤمنان، عثمانبن عفّان، طلحه، زبیر، عبدالرحمان عوف و سعدبن ابى وقّاص محوّل نمود و دستور داد پس از مرگ وى این شش نفر در خانهاى براى تعیین خلیفه جمع شوند و با وى بیعت کنند، به طورىکه اگر چهار نفر با یکى از آنان بیعت کرد و تنها یک نفر امتناع ورزید، گردن او را بزنند و اگر دو نفر امتناع کرد گردن آن دو نفر را بزنند و زمینه را طورى فراهم نمود که با عثمانبن عفان بیعت نمودند. در این جلسه امیرمؤمنان سخنانى ایراد کرد و خصوصیات خانوادهاش را براى اتمام حجّت برشمرد تا
______________________________
(1)- وى از اصحاب امام حسن عسکرى است. و کتابش، قرب الاسناد، از منابع حدیثى شیعه مىباشد.
(2)- قرب الإسناد، چاپ کوشانفر، ص 39
میقات حج، ج28، ص: 62
اینکه فرمود: «شما را به خدا سوگند مىدهم آیا در میان شما بجز من کسى هست که عمویش سید الشهدا باشد؟ گفتند: نه. (نشدتکم باللَّه هَلْ فیکُم احَدٌ عَمُّهُ سیّد الشهداء غیری؟! قالوا: لا).[39]
3- حضرت حمزه در احتجاج امیرمؤمنان در بصره:
مرحوم کلینى[40] از اصبغبن نباته نقل مىکند: روزىکه در بصره امیرمؤمنان علیه السلام بر لشگر طلحه و زبیر پیروز گردید، در حالىکه به شتر مخصوص رسولخدا صلى الله علیه و آله سوار بود در معرفى خود و خاندانش خطاب به مردم چنین فرمود:
«آیا مىخواهید بهترین خلق در قیامت را براى شما معرفى کنم؟ ابوایوب انصارى گفت: آرى، اى امیر مؤمنان معرفى کن، زیرا تو همیشه شاهد و حاضر بودى و ما غایب. امیر مؤمنان علیه السلام فرمود: بهترین مردم در روز قیامت هفت نفر از فرزندان عبدالمطلب خواهند بود که انکار نمىکند فضیلت آنها را مگر کافر. در اینجا عمّار عرض کرد: اى امیرمؤمنان، آنها را بنام معرفى کن، فرمود: روزىکه خدا مردم را در یک وادى جمع مىکند، بهترین آنها پیامبرانند و افضل پیامبران محمد صلى الله علیه و آله است و بهترین هر امّت پس از پیامبرشان وصىّ آن پیامبر است تا پیامبر دیگرى مبعوث شود، پس بهترین همه اوصیا وصىّ محمد است (علیه و آله السلام). آنگاه فرمود: آگاه باشید که افضل خلق بعد از اوصیا، شهدا هستند و افضل همه شهدا حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابىطالب است که داراى دو بال رنگین است. و این دو بال از این امت به کسى جز وى داده نشد و خداوند به وسیله او به محمد کرامت و شرافت بخشید و دیگر دو سبط پیامبر حسن و حسین و دیگرى مهدى است که او را از خاندان ما انتخاب مىکند. آنگاه این آیه را خواند: وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً* ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفى بِاللَّهِ عَلِیماً.[41]
امیر مؤمنان علیه السلام در این بیان، حضرت حمزه را در فضیلت و منزلت در روز قیامت در ردیف پیامبر و امیر مؤمنان و حسنین و حضرت مهدى (عجّ) قرار داده و با خواندن آیه شریفه «وَ مَنْ یُطِعْ اللَّهَ ...» او را از مصادیق شهدایى که قرآن مجید از آنان یاد نموده، معرفى کرده است.[42]
______________________________
(1)- مشروح این سخنرانى در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 188- 210 آمده است.
(2)- کافى، ج 1، ص 450
(3)- نساء: 70- 69
(4)- عن الأصبغبن نباتة قال رأیت امیرالمؤمنین یوم افتتح البصرة و رکب بَغْلَةَ رسولاللَّه (ثم) قال ایّها النّاس الا اخبرکم بخیر الخلق یوم یجمعهم اللَّه؟ فقام الیه ابو ایّوب الأنصارى فقال یا امیر المؤمنین، حدّ ثنا فانّک کنت تشهد و نغیب فقال انّ خیر الخلق یوم یجمعهماللَّه، سبعة مِنْ وُلْدِ عبدالمطلب لا ینکر فَضلَهُم الّا کافر و لا یجحد به الّا جاحد، فقام عمّاربن یاسر رحمه الله فقال یا امیرالمؤمنین، سِمْهم لنا لنعرفهم، فقال: انّ خیر الخلق یوم یجمعهماللَّه الرسل و انّ افضل الرّسل محمد صلى الله علیه و آله و ان افضل کلّ أحد بعد نبیّها وصىّ نبیّها حتّى یدرکه نبىّ الا وَ انّ أفضل الأوصیاء وصىّ محمد صلى الله علیه و آله الا و انّ أفضل الخلق بعد الأوصیاء الشهداء، الا و انّ افضل الشهداء حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابىطالب لَه جناحان خضیبان یطیر بهما فى الجنّة لم یُنْحَل احَدٌ من هذه الأمّة جناحان غیره شىء، کرّماللَّه به محمداً و شرّفه و السبطان الحسن و الحسین و المهدى یجعلهاللَّه من شاء منّا اهْل البیت ثمّ تَلا هذه الآیة وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً* ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفى بِاللَّهِ عَلِیماً
میقات حج، ج28، ص: 63
4- حضرت حمزه در احتجاج امیر مؤمنان علیه السلام با معاویه:
امیر مؤمنان علیه السلام در پاسخ نامهاى که معاویه به آن حضرت نوشته بود، در معرفى خاندان خود و بیان نقاط ضعف خاندان معاویه، به نکاتى اشاره مىکند و حضرت حمزه را همانند حسنین، «سیّدَى شباب اهْل الجنّة»، از امتیازات این خاندان مىشمارد و مىفرماید:
«أَلا تَرَى غَیْرَ مُخْبِرٍ لَکَ، وَلکنْ بِنِعْمَةِ اللَّهِ أُحَدِّثُ أَنَّ قَوْماً اسْتُشْهِدوا فی سَبیلِ اللَّهِ تَعَالَى مِنَ المُهَاجِرِینَ وَ الأَنْصَارِ، وَلِکُلِّ فَضْلٌ، حَتَّى إِذَا اسْتُشْهِدَ شَهِیدُنَا قیلَ: سَیِّدُ الشُّهَدَاءِ، وَ خصَّهُ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله علیه و آله بِسَبْعینَ تَکْبیرَةً عِنْدَ صَلاتِهِ عَلَیْهِ ... وَ أَنَّى یَکُونُ ذلکَ وَمِنَّا النَّبِىُّ وَ مِنْکُمُ الْمُکَذَّبُ، وَمِنَّا أَسَدُاللَّهِ وَمِنْکُمْ أَسَدُ الإَحْلافِ، وَمِنَّا سَیِّدَا شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ، وَمِنْکُمْ صِبْیَةُ النَّارِ وَمِنَّا خَیْرُ نِسَاءِ الْعَالَمینِ، وَمِنْکُمْ حَمَّالَةُ الْحَطَبِ ...»[43]
«مگر نمىبینى- نه اینکه بخواهم خبرت دهم بلکه به عنوان شکر و سپاسگزارى نعمت خداوند مىگویم- جمعیتى از مهاجران و انصار در راه خدا شربت شهادت نوشیدند و همه آنان مشمول فضل خداوند مىباشند، امّا هنگامىکه شهید ما (حمزه) شربت شهادت نوشید به او گفته شد «سیدالشهدا» و رسولاللَّه هنگام نماز بر وى (بجاى پنج تکبیر) هفتاد تکبیر گفت ... چگونه این دو خاندان با هم برابر است در حالىکه پیامبر (محمّد) از ما است و تکذیب کننده او (ابوجهل) از شما.
اسداللَّه (حمزه) از ما است و اسدالأحلاف؛ یعنى ابوسفیان سرکرده و سامان دهنده احزاب براى جنگ با پیامبر از شما. دو سیّد و اقاى جوانان بهشت (حسن و حسین) از مایند و کودکان آتش (فرزندان مروان یا عقبةبن ابى معیط) از شما. بهترین زنان جهان (فاطمه) از ما است و حمالة الحطب (همسر ابولهب) از شما ...»
5- حضرت حمزه در احتجاج امیرمؤمنان علیه السلام با دانشمند یهودى:
در روایت مشروحى که حضرت موسىبن جعفر علیه السلام از پدران خود از حضرت حسینبن على علیهما السلام نقل کرده، چنین آمده است:
یکى از دانشمندان یهود، پس از رسول خدا صلى الله علیه و آله در مدینه در جلسهاى که گروهى از صحابه؛ از جمله امیرمؤمنان علیه السلام
______________________________
(1)- نهجالبلاغة، نامه 28
میقات حج، ج28، ص: 64
حضور داشتند، شرکت نمود و در تفضیل حضرت ابراهیم علیه السلام و بعضى انبیاى گذشته بر پیامبر اسلام، به صورت مناظره دلایلى ذکر کرد و امیر مؤمنان علیه السلام به یکایک دلایل او پاسخ گفت؛ از جمله مسائلى که آن دانشمند مطرح نمود این بود که:
«فانّ هذا ابراهیم قد اضجع وَلَدَهُ و تلّه للجبین ...»
«این ابراهیم بود که فرزند خود اسماعیل را براى اجراى امر خداوند بر زمین انداخت و صورت دلبندش را به روى خاک گذاشت و آماده ذبح او گردید، ولى در پیامبر شما چنین حرکتى وجود نداشته است.»
امیر مؤمنان علیه السلام در پاسخ وى فرموده:
«لَقَدْ کانَ کَذلکَ وَ لَقَدْ اعْطىِ ابْراهیم بعد الأضجاع الفداء و محمد اصیب بأفجع منه فجیعة انّه وقف عَلى عَمِّه حمزة اسداللَّه و اسدالرسول و ناصر دینه و قد فرّق بین روحه و جسده فلم یبیّن علیه حرقةً و لم یفضِ علیه عبرةً و لم ینظر الى موضعه من قلبه و قلوب اهل بیته لیرضىاللَّه عزّوجلّ بعبده و یَسْتَلِم لأمره فی جمیع الفعال و قال: لولا أن تحزن صفیّة لترکته حتّى یحشر من بطون السِّباع و حواصل الطّیر لولا أن یکون سنةً بعدی لفعلت ذلک».
«این مطلب را که در باره حضرت ابراهیم گفتى صحیح است، ولى خداوند براى جبران این ناراحتى، بلافاصله فدیه و عوض (گوسفند بهشتى) را بر وى فرو فرستاد. اما محمد صلى الله علیه و آله بر مصیبتى بالاتر از آن مبتلا گردید؛ زیرا در کنار جسد بىروح و مثله شده عمویش و ناصر و یاور دینش، حمزه اسداللَّهو اسدالرسول قرار گرفت ولى براى جلب رضاى خداوند و تسلیم امر او صبر و شکیبایى را در پیش گرفت، نه اظهار ناراحتى کرد و نه اشکى جارى ساخت و نه به جایگاه و محبوبیت حمزه که در دل پیامبر و خاندانش از آن برخورداربود، توجّه نمود و چنین فرمود: اگرنبود حزن و اندوه صفیه و اینکه پس از من مردم از این روش پیروى کنند، پیکر حمزه را دفن نمىکردم تا از شکم درندگان و پرندگان محشور شود.»[44]
حضرت حمزه در احتجاج امام حسن مجتبى علیه السلام:
شیخ طوسى رحمه الله از امام صادق از پدر ارجمندش امام باقر و او از امام سجّاد علیهم السلام
______________________________
(1)- مشروح این مناظره در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 335- 318؛ بحار، ج 10 صص 17، 49، 51 و 298- 273
میقات حج، ج28، ص: 65
نقل مىکند که: امام حسن مجتبى علیه السلام در یک محاجّه و مناظره با معاویه چنین فرمود:
«... قال الحسنبن علی فیما احتجّ على معاویة: و کان مِمَّن استجاب الرسول اللَّه صلى الله علیه و آله عمّه حمزة و ابن عمّه جعفر فقتلا شهیدین رضىاللَّه عنهما فی قتلى کثیرة معهما من اصحاب رسولاللَّه صلى الله علیه و آله فجعل اللَّه تعالى حمزة سید الشهداء من بینهم و جعل لجعفر جناحین یطیر بهما مع الملائکة کیف یشاء من بینهم و ذلک لمکانهما من رسولاللَّه صلى الله علیه و آله و منزلتهما و قرابتهما عند رسولاللَّه وصلّى عَلى حمزة سبعین صلاةً من بین الشهداء الذین استشهدوا معه».
«و از کسانىکه دعوت رسول خدا را اجابت کردند، عمویش حمزه و پسر عمویش جعفر بود که هر دو به همراه گروهى از اصحاب پیامبر شربت شهادت نوشیدند اما خداوند از میان همه آنان حمزه را به عنوان «سیدالشهدا» معرفى کرد و براى جعفر دو بال عنایت فرمود که آزادانه در میان فرشتگان پرواز مىکند و این دو امتیاز براى این دو شهید به جهت موقعیت «معنوى» و قرابت آنها نسبت به رسول خدا بود و باز رسول خدا از میان همه شهدا که با حمزه به شهادت رسیده بودند، تنها بر پیکر او هفتاد بار نماز خواند.»[45]
حضرت حمزه در احتجاج حسینبن على علیهما السلام:
حسینبن على علیهما السلام در صبح عاشورا، پس از تنظیم صفوف لشکر خویش، بر اسب سوار شد و در برابر دشمن قرار گرفت و با صداى بلند و رسا، خطاب به افراد لشگر عمر سعد، سخنان مفصّلى ایراد کرد و با آنان اتمام حجّت نمود و در ضمن این بیانات، چنین گفت:
«أیّها الناس أنسبونی من انا ثمّ ارجعوا إلى انفسکم و عاتبوها و انظروا هل یحلّ لکم قتلی و انتهاک حرمتی؟! الَستُ ابن بنت نبیّکم و ابن وصیّه و ابن عمّه و اوّل المؤمنین باللَّه و المصدّق لرسوله بما جاء من عند ربّه؟ أوَلَیس حمزة سید الشهداء عمَّ أَبی أوَلَیس حعفر الطیّار عمّی أوَلَم یبلغکم قول رسول اللَّه لی ولِأخی هذان شباب اهل الجنّة ...».[46]
«مردم! بگویید من چه کسى هستم، سپس به خود آیید و خویشتن را ملامت
______________________________
(1)- مجالس طوسى به نقل بحارالأنوار، ج 22، ص 283
(2)- این سخنرانى با مختصر اختلاف در متن آن، در تاریخ طبرى، ج 7، ص 328؛ کامل ابن اثیر ج 3، ص 287؛ ارشاد مفید، ص 234؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 253 و طبقات ابن سعد آمده است.
میقات حج، ج28، ص: 66
کنید و ببینید آیا قتل من و شکستن حرمتم براى شما جایز است؟ آیا من فرزند دختر پیامبر شما نیستم؟ آیا من فرزند وصىّ و پسر عموى پیامبر شما نیستم؟ مگر من فرزند کسى نیستم که پیش از همه به خدا ایمان آورد و پیش از همه رسالت پیامبر را تصدیق کرد؟
آنگاه فرمود: آیا حمزه سید الشهدا عموى پدر من نیست؟ آیا جعفر طیّار عموى من نیست؟ آیا شما سخن پیامبر را در حق من و برادرم نشنیدهاید که فرمود: این دو، سروران جوانان بهشت هستند؟ ...»
حضرت حمزه در گفتار و احتجاج علىبن الحسین علیهما السلام:
1- صدوق رحمه الله از ثابتبن ابى صفیه نقل مىکند:
«نَظر علىّبن الحسین سیّد العابدین علیهما السلام الى عبیداللَّهبن عبّاسبن علیّبن ابىطالب علیه السلام فاستعبر ثمّ قال: ما مِنْ یوم اشَدّ على رسولاللَّه مِنْ یوم احُد قُتِلَ فیه عمّه حمزةبن عبدالمطلب اسداللَّه و اسد رسوله و بعده یوم موته قتل فیه ابن عمّه جعفربن ابىطالب، ثمّ قال و لا یوم لیوم الحسین علیه السلام اذ دلف الیه ثلثون ألف رجل یزعمون انّهم من هذه الأمّة کلٌ یتقرّب الىاللَّه عزّ و جلّ بدمه ...»
«روزىعلىبنالحسین علیهما السلام عبیداللَّه فرزند عباسبن على را دید و اشک در چشم آن بزرگوار حلقه زد، آنگاه فرمود: براى پیامبر روزى سختتر از جنگ احد پیش نیامد؛ زیرا در آن روز بود که عمویش حمزةبن عبدالمطلب، اسداللَّه و اسدالرسول شربت شهادت نوشید و پس از احد سختترین روز براى آن حضرت جنگ موته بود که پسر عمویش جعفربن ابىطالب را شهید کردند. و سختتر از روز حسین علیه السلام پیش نیامده؛ زیرا سىهزار نفر آن بزرگوار را احاطه کرده بودند که همه آنها خود را جزو امّت پیامبر صلى الله علیه و آله تصور مىکردند و همه آنها با ریختن خون فرزند همان پیامبر به پیشگاه خدا تفرّب مىجستند ...»[47]
2- تعصّبیکه پاداش آن بهشت است:
کلینى رحمه الله از حبیببن ثابت نقل مىکند که امام سجاد علیه السلام فرمود:
«لم یدخل الجنّة حَمیّة غیر حمیّة حمزهبن عبدالمطلب و ذلک حین اسلم غضباً للنّبی فی حدیث السلا
______________________________
(1)- امالى صدوق، ص 277؛ بحارالأنوار، ج 22، ص 274 و ج 44، ص 298
میقات حج، ج28، ص: 67
الّذی القی على النبى صلى الله علیه و آله».[48]
«هیچ تعصبى صاحب خود را داخل بهشت نکرد، جز تعصب حمزةبن عبدالمطلب، آنگاه که بچهدان شترى به وسیله مشرکین مکه به سر و صورت پیامبر انداخته شد و حمزه براى دفاع ازآن حضرت و دفع شرّ دشمنان، اسلام را پذیرفت.»
مشروح این جریان در بخش آینده، از نظر خوانندگان خواهد گذشت.
3- حضرت حمزه در محاجّه امام سجاد علیه السلام:
یکى از خطبههاى تاریخى و مهیّج و انقلابى که به وسیله امام سجاد علیه السلام ایراد گردیده و در منابع تاریخى ثبت شده است، خطبهاى است که آن حضرت پس از حادثه عاشورا و به هنگام اسارت اهل بیت پیامبر صلى الله علیه و آله در شام و در مسجد جامع این شهر ایراد کرد؛ جلسهاى که انبوه شرکت کنندگان در نماز جمعه و از جمله شخص یزیدبن معاویه و درباریان وى، در آن شرکت داشتند.
در این مقاله، به نقل یک فراز از آن خطبه مهم، که محل شاهد ما است بسنده مىکنیم و آن را از مقتل خوارزمى (متوفاى 568) مىآوریم:
وى مىنویسد: در این مجلس حسّاس، پس از آنکه علىبن الحسین بر عرشه منبر قرار گرفت و حمد و ثناى پروردگار را بجاى آورد، چنین فرمود:
«أیّها الناس اعْطینا ستّاً و فضلنا بسبع، اعطینا العلم و الحلم و السماحة و الفصاحة و الشجاعة و المحبّة فی قلوب المؤمنین و فضّلنا بأن منّا النّبىّ المختار محمداً صلى الله علیه و آله و منّا الصدیق و منّا الطیّار و منّا اسداللَّه و اسدالرسول و منّا سیّدة نساء العالمین فاطمة البتول[49] و منّا سبطا هذه الأمّة و سیّدا شباب أهل الجنّة ...»[50]
حضرت حمزه در کلام امام صادق علیه السلام:
عیاشى از حسینبن حمزه نقل مىکند که گفت: از امام صادق علیه السلام شنیدم که مىفرمود: چون رسول خدا صلى الله علیه و آله در کنار جسد مثله شده حضرت حمزه قرار گرفت، چنین گفت:
«أللّهمّ لک الحمد و الیک المشتکى و أنت المستعان عَلى ما أرى».
سپس فرمود: اگر من هم پیروز شوم از مشرکان چند برابر مثله خواهم کرد! در
______________________________
(1)- کافى، ج 2، ص 308
(2)- در کامل بهایى، که نفس المهموم هم از وى نقل کرده است، به جاى «حضرت فاطمه» آمده است و «المهدى الّذی یقتل الدّجال».
(3)- مقتل خوارزمى، ج 2، ص 69
میقات حج، ج28، ص: 68
اینجا بود که این آیه شریفه نازل شد: وَ إِنْ عاقَبْتُمْ فَعاقِبُوا بِمِثْلِ ما عُوقِبْتُمْ بِهِ وَ لَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِلصَّابِرِینَ.[51]
امام صادق فرمود پیامبر صلى الله علیه و آله با نزول این آیه فرمود: «اصْبِرُ، اصْبرُ»؛ «من هم صبر خواهم کرد.»[52]
حضرت حمزه در احتجاج محمد حنفیه:
صدوق رحمه الله از زرّین نقل مىکند که از محمدبن حنفیه رضى الله عنه شنیدم که چنین مىگفت:
«فینا ستّ خصال، لم تکن فی أحد ممّن کان قبلنا و لا تکون فی أحدٍ بعدنا، مِنّا محمّد سیّد المرسلین و علىّ سیّد الوصیّین و حمزة سیّد الشهداء و الحسن و الحسین سیّدا شباب أهل الجنّة و جعفربن أبیطالب المزیّن بالجناحین یَطِیرُ بِهِما فی الجنّة حیث یشاء و مهدىّ هذه الأمّة الّذی یصلّی خَلْفَه عیسىبن مریم».[53]
حضرت حمزه در احتجاج شیخ مفید رحمه الله
شیخ مفید رحمه الله مىگوید: گروهى از جوانان شیعه براى تعلّم و فرا گیرى مطالب کلامى، در پاى درس من حاضر مىشدند، روزى یکى از آنها گفت: حضرت استاد! روز گذشته در جلسهاى بودم که طبرانى، دانشمند زیدى مذهب نیز حضور داشت. او در چند مطلب بر ما شیعه اشکال و اعتراض کرد که من پاسخ قانع کنندهاى نداشتم؛ از جمله اشکالات وى این بود که: شما شیعیان به بعضى از عقاید و اعمالىکه سنّىهاى حنبلى مذهب دارند انتقاد و اعتراض مىکنید، در حالىکه در موارد متعدد با آنان هم عقیده بوده و مانند آنان عمل مىکنید. و چند مورد را اینگونه برشمرد: زیارت قبور اولیا، عبادت کردن در نزد آن قبور و ....
شیخ مفید مىفرماید: به آن شاگرد گفتم: نزد طبرانى برو و پاسخ پرسشهاى او را همانگونه که من توضیح مىدهم با او درمیان بگذار.
شیخ مفید به یکایک پرسشهاى طبرانى پاسخ مشروح داد تا به پرسش در باره زیارت قبور اولیا رسید و گفت:
به طبرانى بگو که رسول خدا صلى الله علیه و آله در حال حیات خویش، هم به مسلمانان دستور داد که قبر حضرت حمزه را زیارت کنند و هم خود به زیارت قبر عمویش و سایر شهدا مىپرداخت و همچنین دخترش فاطمه زهرا علیها السلام نیز مکرّر به زیارت قبر عمویش
______________________________
(1)- نحل: 125
(2)- تفسیر عیاشى، ج 2، ص 274
(3)- خصال، ابواب السّتة
میقات حج، ج28، ص: 69
حمزه مىرفتند. پس از رحلت پیامبر صلى الله علیه و آله و طبق روش آن حضرت مسلمانان هم به زیارت قبر او مىرفتند و در کنار این قبر به زیارت و عبادت مىپرداختند.
بنابراین اگر عمل شیعه در باره زیارت مشاهد ائمه و پیشوایان، دور از عقل و عملى حنبلى! باشد پس این، اسلام و رسول خدا است که راه خلاف عقل را پیش پاى مسلمانان قرار داده و آنان را بکار ناروایى واداشته است. مسلم است که چنین گفتارى ناشى از ضعف ایمان و عدم بصیرت در دین است.[54]
این بود، از گفتار معصومان و بزرگان دین درباره عظمت و شخصیت حضرت حمزه که ما به دست آوردیم.
______________________________
(1)- الفصول المختاره، ج 1، ص 84 و بحارالأنوار، ج 10، ص 442
[1] - عبدالمطلب ملقّب به شیبة الحمد، مردى عظیم و رفیع متصف به اوصاف حمیده و افعال پسندیده نصیحو ینبع بود قوم قریش او را قبول و با وجودش مباهات نمودند او کلیددارى خانه کعبه و پردهدارى کعبه را هر دو که بزرگترین سمت در اسلام و قبل از اسلام به شمار مىآورند بوده داشته، پاسخ صریح عبدالمطلب به فرمانده لشکر ابرهه به هنگام تهاجم به مکّه و نذر او در قربانى کردن یکى از فرزندانش همانند حضرت ابراهیم و کشف چاه زمزم و ... بیانگر عظمت روح و ارتباط وى با عالم معنویات در سطحى فوق العاده و خارج از متعارف است.
[2] - زید بن حارثه از نزدکیترین و صمیمىترین اصحاب پیامبر است که او را به پسرخواندگى خویشپذیرفت و در جنگ موته فرماندهى لشکر را به او محول نمود و او در بین جنگ به شهادت رسید.
[3] - حشر: 8
[4] - بر خلاف طبقات ابن سعد و کامل ابن اثیر و طبرى فقط حمزه را به عنوان خواستگار معرفى مىکندولى با توجه به اینکه همه مورخان نوشتهاند که خطبه عقد به وسیله ابوطالب ایراد گردیده و متن خطبه نیز در منابع منعکس شده است. معلوم مىگردد او نیز به همراه حمزه در امر ازدواج پیامبر دخیل بوده است.
[5] -« وآنان که ایمان آوردند و هجرت نمودند و در راه خدا جهاد کردند و آنها که پناه دادند و یارى نمودند، آنان مؤمنان حقیقىاند، براى آنها آموزش« رحمت خدا» و روزى شایستهاى است.» انفال: 74
[6] -« کسانى که قبل از پیروزى انفاق کردند و جنگیدند با کسانى که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند، یکسان نیستند، آنها بلند مقامتر از کسانى هستند که بعد از فتح انفاق نمودند و جهاد کردند.» حدید: 10
[7] - حجّ: 19
[8] - ج 4، تفسیر سوره حج
[9] - به تفسیر الدر المنثور و المیزان، تفسیر سوره حج مراجعه شود.
[10] - همان.
[11] - همان.
[12] - همان.
[13] - عبیدةبن حرث بن عبدالمطلب، پسر عموى رسول خدا است. او از شجاعان عرب و از مدافعان اسلامبود که در جنگ بدر به شهادت رسید.
[14] - تفسیر فرات کوفى، ص 271
[15] - احزاب: 23
[16] - تفسیر قمى، ج 2، ص 188
[17] - صوائق محرقه، ص 80
[18] - ص: 28
[19] - تفسیر فرات کوفى، ص 359، چاپ سال 1410 ه. تهران.
[20] - توبه: 119
[21] - مجمع البیان، ج 3، ص 81، چاپ صیدا.
[22] - نساء: 69
[23] - کنزالفوائد، به نقل بحارالأنوار، ج 24، ص 31
[24] - عنکبوت: 5 و 6
[25] - تفسیر فرات کوفى.
[26] -« قالت یا رسولاللَّه صلى الله علیه و آله هو سیّد الشهداء الذین قُتِلوا معه؟ قال بل سید شهداء الأوّلین و الآخرین، ما خلا الأنبیاء و الأوصیاء». مشروح و متن این حدیث را در اکمالالدین، ج 1، صص 264- 263، چاپ دارالکتب الاسلامیه ملاحظه کنید.
[27] -« نحن بنو عبدالمطلب سادة أهل الجنة، رسولاللَّه و حمزة سیدالشهداء ...». امالى صدوق، مجلس هفتاد و دوم.
[28] - امالى صدوق، مجلس هشتاد و دوّم، عمده ابن عقدة 281
[29] - کافى کتاب العقیقة باب الأسما و الکنى.
[30] - خصال باب الأربعة.
[31] - اصابة، ج 1، ص 354
[32] - تفسیر امام حسن عسکرى، ص 176، چاپ 1314
[33] - بصائر الدرجات، ص 34؛ بحارالأنوار، ج 27، ص 7
[34] - شرح نهج البلاغه، ج 19، ص 61
[35] - انبیاء: 49
[36] - امالى شیخ، به نقل از بحارالأنوار، ج 22، ص 273
[37] - وى از اصحاب امام حسن عسکرى است. و کتابش، قرب الاسناد، از منابع حدیثى شیعه مىباشد.
[38] - قرب الإسناد، چاپ کوشانفر، ص 39
[39] - مشروح این سخنرانى در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 188- 210 آمده است.
[40] - کافى، ج 1، ص 450
[41] - نساء: 70- 69
[42] - عن الأصبغبن نباتة قال رأیت امیرالمؤمنین یوم افتتح البصرة و رکب بَغْلَةَ رسولاللَّه( ثم) قال ایّها النّاس الا اخبرکم بخیر الخلق یوم یجمعهم اللَّه؟ فقام الیه ابو ایّوب الأنصارى فقال یا امیر المؤمنین، حدّ ثنا فانّک کنت تشهد و نغیب فقال انّ خیر الخلق یوم یجمعهماللَّه، سبعة مِنْ وُلْدِ عبدالمطلب لا ینکر فَضلَهُم الّا کافر و لا یجحد به الّا جاحد، فقام عمّاربن یاسر رحمه الله فقال یا امیرالمؤمنین، سِمْهم لنا لنعرفهم، فقال: انّ خیر الخلق یوم یجمعهماللَّه الرسل و انّ افضل الرّسل محمد صلى الله علیه و آله و ان افضل کلّ أحد بعد نبیّها وصىّ نبیّها حتّى یدرکه نبىّ الا وَ انّ أفضل الأوصیاء وصىّ محمد صلى الله علیه و آله الا و انّ أفضل الخلق بعد الأوصیاء الشهداء، الا و انّ افضل الشهداء حمزةبن عبدالمطلب و جعفربن ابىطالب لَه جناحان خضیبان یطیر بهما فى الجنّة لم یُنْحَل احَدٌ من هذه الأمّة جناحان غیره شىء، کرّماللَّه به محمداً و شرّفه و السبطان الحسن و الحسین و المهدى یجعلهاللَّه من شاء منّا اهْل البیت ثمّ تَلا هذه الآیة وَ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِکَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَ الصِّدِّیقِینَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحِینَ وَ حَسُنَ أُولئِکَ رَفِیقاً* ذلِکَ الْفَضْلُ مِنَ اللَّهِ وَ کَفى بِاللَّهِ عَلِیماً
[43] - نهجالبلاغة، نامه 28
[44] - مشروح این مناظره در احتجاج طبرسى، ج 1، صص 335- 318؛ بحار، ج 10 صص 17، 49، 51 و 298- 273
[45] - مجالس طوسى به نقل بحارالأنوار، ج 22، ص 283
[46] - این سخنرانى با مختصر اختلاف در متن آن، در تاریخ طبرى، ج 7، ص 328؛ کامل ابن اثیر ج 3، ص 287؛ ارشاد مفید، ص 234؛ مقتل خوارزمى، ج 1، ص 253 و طبقات ابن سعد آمده است.
[47] - امالى صدوق، ص 277؛ بحارالأنوار، ج 22، ص 274 و ج 44، ص 298
[48] - کافى، ج 2، ص 308
[49] - در کامل بهایى، که نفس المهموم هم از وى نقل کرده است، به جاى« حضرت فاطمه» آمده است و« المهدى الّذی یقتل الدّجال».
[50] - مقتل خوارزمى، ج 2، ص 69
[51] - نحل: 125
[52] - تفسیر عیاشى، ج 2، ص 274
[53] - خصال، ابواب السّتة
[54] - الفصول المختاره، ج 1، ص 84 و بحارالأنوار، ج 10، ص 442