استاد از دشواریهای اجرایی و فرهنگی این موضوع به شمار میرود که بحمد اللَّه تجربه خوبی هم در این زمینه فراهم آمده است.
آقای رضایی: طبق روال سنوات اخیر، برای تأمین نظر همه اقشار جامعه، ساختمانها و هتلها بگونهای اجاره شده که هر یک نرخ خاص خود را داشته باشد. از طرفی زمان تشرّف نیز به دورههای سهگانه «ربیع و جمادی» «رجب و شعبان» و «رمضان» تقسیم شده و نرخ آنها هم متفاوت است. افزون بر این اقدامات، تعدادی سهمیه عمره با نرخ متوسط و در زمان نسبتاً مناسب در اختیار ادارات و همچنین اساتید و دانشجویان عزیز قرار گرفت تا وسیلهای برای ایجاد تحرّک و انگیزه کاری و تحوّل معنوی بین قشر شریف کارمند و دانشجو باشد.
از طرف دیگر، از نظر تدارکات غذایی و اسکان و پزشکی و حمل و نقل و سایر موارد رفاهی، مشکل حادّی در بین نیست. ضمن این که امسال سعی شده است قضیه آموزش قبل از سفر و حین سفرِ عمره با همکاری معاونت محترم آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری جلوه بیشتری داشته باشد و برای آموزشهای کاربردی هتلداری و زبان عربی اهمیت ویژهای قائل هستیم. ضمن این که ارزشیابی کارکرد مدیران ثابت و راهنما و عوامل آنها، در صدر برنامههای عمره قرار دارد که امیدواریم بازدهی قابل قبولی داشته باشد. ناگفته نماند که سال گذشته نارساییها و مشکلات و تنگناهای اجرایی عمره با استفاده از نظریات زائران و افراد مطلع در حج و عمره شناسایی و جمعبندی شد که پس از بررسی کارشناسی، در جهت رفع نقایص سال گذشته گام خواهیم برداشت.
آقای رضایی: درباره ثبت نام جدید حج تمتع، که انشاء اللَّه در سال 1378 انجام میپذیرد، باید بگویم که ما فعلًا در حال تلاش گسترده برای جمعآوری نقطه نظرات آگاهان و جمعبندی تجارب گذشته خودمان هستیم و نتیجه قطعی را به موقع اعلام خواهیم
ص: 136
کرد. تاکنون رایزنیهای مختلف چند نکته راهبردی را ارائه میدهد؛ مانند: ضرورت گفتگوی شفاف با مردم قبل از ثبت نام، ایجاد تعادل نسبی بین عرضه و تقاضا، دریافت وجهعلیالحساب، کسب نظرعلماومراجع عظام، در نظر داشتن وضعیت اقتصادی کشور در زمان ثبت نام و از همه مهمتر حذف یارانه و فرهنگسازی در مورد مفهوم استطاعت از همه ابعاد آن و ... که اینها به عنوان مبنای کار مطرح است.
به هر حال برایند نقطه نظرات رسیده، توأم با تجربههای سازمانی، وضعیت ثبت نام آتی را بزودی روشن خواهد ساخت.
: با افراد و گروههای غیر مجاز فعّال درباره سفر حج و عمره و دیگر سفرهای زیارتی چگونه برخورد میشود؟
آقای رضایی: در مورد افرادی که به صورت غیر مجاز و غیر قانونی، تحت عناوین و پوششهای مختلف فعالیت دارند، ترتیبی اتخاذ شده است تا با هماهنگی مقامات قضایی و انتظامی، بر اساس قانون با آنها رفتار شود و هر جا هم نقض قانونی مشاهده میشود، در پی ترمیم وضیعت فعلی و حصول وضعیت قانونی مناسب هستیم. به هر صورت، مدیران کاروانهای مجاز همواره سعی دارند با صداقت و درستی عمل کنند و در چارچوب مقررات و ضوابط نظام و سازمان حرکت نمایند. بدیهی است که در این صورت به ندرت مرتکب تخلف میشوند، اما مشکل در فعالیتهای غیر قانونی است که طبعاً جریان هماهنگ و منسجم و هدایت شده نظام در چارچوب قانون و مقررات برای برخورد با چنین کسانی را میطلبد.
در خصوص روشهای اعمال نظارت بر سفرهای سوریه چهار شیوه قابل ذکر است:
1- توسط روحانیون اعزامی همراه کاروانها.
2- از مجرای دفاتر حج و زیارت استانها که بر نحوه ثبت نام و اعزام زائران نظارت دارند.
3- از طریق نمایندگی سازمان در مرزهای زمینی و هوایی به هنگام ورود و خروج زائران.
4- توسط دفتر نمایندگی سازمان در سوریه که در طول مدت اقامت زائران با
ص: 137
همکاری برادران سفارت، نظارت فعال و مستمر میکنند.
البته در داخل کشور هم ارگانهای متعددی در زمینه سازماندهی فعالیتهای متفرق افراد و مؤسسات زیارتی سوریه، همکاری مستقیم و غیر مستقیم بسیار معینی دارند.
: آخرین اقدامات در مورد قطعی شدن سفر رسمی زائران ایرانی به عتبات عالیات چه بوده است؟
آقای رضایی: با وجود پیگیریهای مستمر به منظور دستیابی به یک قرارداد رسمی و حسابشده با طرف عراقی برای مبادله زائر بین دو کشور، به هر جهت تا این لحظه توافقنامه فیمابین عراق و ایران که متضمن عزّت و سلامت و امنیت همگانی زوار ما در خاک عراق باشد به مراحل بسیار خوب و قابل قبولی رسیده است. البته هنوز قطعی و نهایی نشده و همچنان منتظر پاسخ قطعی از سوی عراق هستیم. باید بگویم جمهوری اسلامی ایران آمادگی دارد تا آنچه تاکنون مورد توافق قرار گرفته، بدرستی و در زمان مشخصخود، شکل عملی واجرایی پیدا کند که این، همکاری مثبت و منطقی عراق را میطلبد. با توجه به مذاکرات و ملاقاتهای طولانی و مکرر در این زمینه که تا اینجا دنبال شده است، در بقیه مسیر هم مشکل حادّ و لاینحلی ملاحظه نمیشود.
: لطفاً کمی درباره فعالیت سازمان در زمینه نظارت بر سفرهای زمینی و هوایی به سوریه شرح دهید:
آقای رضایی: بر اساس شیوه نامهای که از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تنظیم و ابلاغ شده، مسؤولیت صدور مجوز و نظارت بر سفرهای زیارتی خارج از کشور؛ از جمله سوریه، به عهده سازمان حج و زیارت است. در این راستا تاکنون بیش از 500 مجوّز به مدیران دفاتر خدمات مسافرتی و جهانگردی دارای مجوز بند «ب» و به مدیران کاروانهای حج داده شده که در حال حاضر اقدام به اعزام زائر به سوریه به همراه روحانی کاروان مینمایند. در مدت- حدود- دو سال اخیر، بالغ بر 2200 روحانی به همراه زائران سوریه در قالب کاروانهای مزبور، اعزام شدهاند، در حالی که فعالیتهای غیر مجاز نیز به چشم میخورد. باید گفت که نظارت کاملتر و بارزتر دولت به عنوان
ص: 138
تأمین کننده عزّت مسلمان ایرانی و سلامت عمومی سفرهای زیارتی، همواره ضروری است که خوشبختانه زمینههای آن بیش از پیش و سیاست و امکانات و هماهنگی مردم و دولت هم روند مثبت و رو به جلو دارد گو این که موانع تحقق نظارت و کنترل دقیق نیز قابل انکار نیست. در صورتی که دستگاههای اجرایی، به ویژه مبادی خروجی کشور، همکاری بیشتری داشته باشند موانع موجود مرتفع خواهد شد، انشاء اللَّه.
: در حج امسال شاهد اجرای بخشی از طرح جدید عربستان در بهسازی چادرهای منا بودیم، لطفاً در مورد مراحل بعدی این طرح توضیحاتی ارائه فرمایید:
آقای رضایی: اجرای پروژه بزرگ نصب چادرهای جدید در سرزمین منا، از امسال آغاز شده است. افزون بر ترتیب و ردیفهای منظم چادرهای مورد نظر، خصوصیت ضدّ حریق چادرها و امتیاز کیفیت آن و نصب امکانات و تجهیزات جانبی؛ مانند کولر و سنگفرش راهروها و غیره بسیار جالب و قابل توجه است و آثار و برکات بسیار رفاهی برای زائر نیز بر آن مترتب میباشد. پیمانکار اصلی این پروژه یک شرکت آلمانی است و هزینهای بین 5/ 2 تا 3 میلیارد ریال سعودی در بردارد که در سه فاز اجرا میشود. و در فاز اول حدود 600 هزار زائر را پوشش میدهد. متولّی پروژه هم خودِ وزارت حج عربستان سعودی است. البته به لحاظ نیمه تمام بودن طرح و همچنین تغییراتی که در سیستم گذشته پدید میآورد، طبیعی است یک سلسله مشکلات دست و پا گیر اجرایی نیز در آن به چشم میخورد که زائران سال جاری، به دلیل نیمه تمام ماندن بخشی از کارهای پایانی فاز اول این طرح با آن مواجه بودند. برای مثال در سال جاری شاهد بودیم که: نحوه علامت گذاری تابلوهای راهنمای حجاج مناسب و اصولی نبود و عدم کدگذاری خیمهها و نبودن علائم بر سر در مکاتب، کاملًا مشهود بود. بعلاوه، معضل تأمین آبجوش کافی، با توجه به عدم اجازه استفاده از وسایل برقی هم وجود داشت. عدم جداسازی دستشویی خواهران از برادران و همچنین تأخیر در تحویل مکاتب منطبق بر وضعیت جدید هم در زمره مشکلات امسال محسوب میشد.
ص: 139
: با توجّه به این که در ماهیّت مدیریت حج، عامل بحران نهفته است، جناب عالی عوامل اصلی رفع بحران و اضطراب را در چه میدانید؟
آقای رضایی: آنچه مسلم است چون محدودیتهای حاکم در کار حج، فوق العاده زیاد است ومردم اینعملِواجب را در یک محیط دیگر و کشور دیگری به انجام میرسانند، بدیهی است عواملی همچون برنامهریزی دقیق و به موقع و مراقبت دائمی از صحّت روند برنامهها و همچنین کار گروهی و تشکیلاتی به اضافه آموزش همه جانبه افراد اداری و زائران و شنوایی انتقادها و فهم نقایص امور و شناخت راهکارهای مناسب در این مدیریت، از اهمیت ویژهای برخوردار است. البته عوامل مهم دیگری؛ مانند اعتماد سازی و تحکیم پیوند بین دو کشور و ایجاد هماهنگی بین سازمان و بعثه و سفارت و همدلی و اتفاق نظر بین کلّیه دستگاههای درگیر کار حجّ دو کشور واقعاً نقش بسزایی در این زمینه ایفا میکند. از همه اینها مهمتر به عقیده من، الگوی مدیریت حج کشورمان از نظر استفاده از نیروهای غیر دولتی است که میتوان اصطلاحاً مدیریت مشارکتی و ترکیبی بین دولت و بخش خصوصی؛ یعنی مدیران کاروانها به آن اطلاق نمود که باعث ایجاد رضایت نسبی مردم و نظام و بخش خصوصی شده است، با تعدادی اندک نیروی اداری به انجام یک امر عظیم و مهم مثل حج موفق شدهایم.
: اگر امکان دارد به بعضی از محدودیتها در بخش اجرایی حج تمتّع اشاره نمایید:
آقای رضایی: مدیریتحج در یک کلام، حرکت در مجموعهای از تضادهاست. بر شمردن یکایک عوامل متضاد، باعث اطاله بحث میشود. اما به عنوان نمونه؛ مثلًا میتوان به تضاد بین اهمیت برنامه ریزی دقیق و به موقع با اصل دیگری تحت عنوان انعطاف و آمادگی جهت عمل در وضعیت استثنایی و غیر مترقبه و غیر قابل پیش بینی اشاره کرد.
ایجاد انعطاف و سازگاری در سیستم، در حین رعایت برنامههای طراحی شده، از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا عوامل متغیر در برنامهریزیها متعدد و فراوان است.
توضیح این که: کار حج به عنوان یک امر شرعی و حیاتیِ مردم، دارای مناسکی است که باید به دقت و طبق مناسکی خاص و در زمانی معین و در مکانی مشخص انجام پذیرد. محلّ انجام این مناسک نیز در کشوری بیگانه است که وضعیت فکری و
ص: 140
اجتماعی و سیاسی و مدیریتی آن کشور میتواند روی عملیات اجرایی کشورِ اعزام کننده، اثر قطعی بگذارد. در داخل کشور هم میدانید که دستگاههای متنوعی به هر ترتیب در کار حج ایفای نقش میکنند. طبیعی است ایجاد همگرایی و توازن و همبستگی و سوق دادن گرایشات دستگاههای درگیر امر حج که ناگزیر تابع مقررات درونی خود و همچنین تابع شرایط کلّی سیاسی کشور هستند، بسیار ظریف و پیچیده است، لذا سازمان باید چرخهای از فعالیتهای تعداد قابل ذکری از دستگاههای اجرایی و سیاسی نظام را هماهنگ و همسو نماید به طوری که با چارچوبهای اساسی نظام و منویات مقام معظم رهبری و به طور کلی مفهوم والای حج ابراهیمی همساز و همخوان باشد که طبیعی است توجه همیشگی به نظریات شرعی و علمی مراجع بزرگوار و بهرهگیری از تأثیر کلام معزز در نظام اجرایی حج را میطلبد.
: میدانیم که درصد قابل توجهی از حاجیان ایرانی را افراد بیسواد و یا کم سواد تشکیل میدهند، برای انتقال مفاهیم و آموزشها به چنین افرادی چه تدابیری اندیشیدهاید؟
آقای رضایی: طبیعی است که وظیفه با سواد کردن جماعت حجاج، نه جزء وظایف ماست و نه اینکه با توجه به شرایط و مکان و زمان حج اساساً مقدور است. بنابر این ناچاریم روشهای آموزشی حجاج را با در نظر گرفتن این واقعیت مهم، تنظیم نماییم که بسیاری از زائران ما؛ به خصوص در حج تمتّع بیسواد هستند. در آموزشهای عمومی هم اولویت با آن دسته از مسائل مهم و فراگیر است که اثر فوری روی اعمال شرعی میگذارد و کم اطلاعی یا اطلاع ناقص و مبهم و یا احیاناً اشتباه در مسأله، موجب خدشهدار شدن عمل زائر و یا لطمه خوردن به شخصیت و سلامتی و یا کاهش رفاه نسبی و یا محرومیت زائر از امکانات و مقدوراتی میشود که حقّ اوست و ایران و عربستان برای راحتی و آسایش وی مهیا نمودهاند؛ به عنوان مثال در ایام تشویق هر قدر نسبت به آگاهیرسانی و کار کردن فکری و فرهنگی با زائر جدیت شود جا دارد. و اینجاست که حتی المقدور باید از امکانات و ابزار و علائم راهنمای فرهنگی و اشکال و تصاویر باید مدد جست که به همین ترتیب هم عمل میکنیم.