رفتن به عرفات و بجا آوردن اعمال عرفات و مشعر و اعمال سه گانه منا بجا آورد در حال اختیار.
27- سنت است که این طواف بعد از رمی به حلق یا تقصیر و قربانی انجام شود.
طبق مذهب حنفی، پیش از این سه عمل نیز میتوان طواف زیارت بجا آورد ولی در فقه شافعی این رخصت نیست و طواف زیارت حتماً باید بعد از اعمال فوق انجام شود.
*** 28- بعداز بجاآوردن طواف زیارت و نماز آن و سعی بین صفا و مروه، به تفصیلی که گذشت، حلال میشود بر او بوی خوش ولی زن بر او حرام است.
بعد از بجاآوردن طواف نساء و نماز آن ... حلال میشود بر او زن نیز.
28- بعد از انجام این طواف، از احرام خارج و کلّیه محرمات؛ از جمله مباشرت با همسر که بعد از تحلّل اول همچنان باقی بود بر حاجی حلال میگردد.
اول طواف حج است که آن را طواف زیارت میگویند.
دوم نماز طواف است.
سوم ..........
29*- طبق مذهب حنفی، بعد از کلّیه طوافها خواندن نماز طواف واجب و بر اساس نظر فقهای مذهب شافعی سنت میباشد.
30- واجب است بر حاجی که شب یازدهم ذی الحجه و شب دوازدهم را در منا بیتوته کند؛ یعنی در آنجا بماند از غروب آفتاب تا نصف شب.
30- تمام حجاج شب یازدهم و دوازدهم از غروب آفتاب تا اذان صبح را با قصد قربت در منا میگذرانند.
بیتوته در منا در فقه شافعی واجب و در فقه حنفی سنت مؤکد است.
31- وقت انداختن سنگ، از اول طلوعآفتاب تا غروب آفتاب روزی است که شب آن روز را بیتوته کرده است.
31- حاجی شبِ روز یازدهم و دوازدهم را در چادرها بگذراند و در این دو روز بعد از زوال، وقت رمی جمرات است.
ص: 42
32- پس از پایان اعمال روز دوازدهم به مکه بر میگردند و قبل از خروج از مکه انجام طواف وداع واجب است.
خواهرانی که موقع وداع حیض داشته باشند میتوانند از جلوی درِ مسجد وداع کنند و وارد نشوند و از بیرون کفایت میکند.
نماز در حجاز
1- به فتوای امام رحمه الله و مراجع در مکه و مدینه، در مسافرخانه و هتل نباید نماز را به جماعت بخوانند و میتوانند در جماعت سایر مسلمین در مساجد شرکت کنند و نماز را به جماعت بخوانند.
(1) 2- تبیین فضیلت نماز در مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله و استناد به روایاتی مانند:
الف: عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلی الله علیه و آله «صَلاةٌ فی مَسْجِدی هُنا تَعْدِلُ عِنْدَاللَّهِ عَشْرَةَ آلاف صَلاة فی غَیْرِهِ مِنَ الْمَساجِدِ».
(2) ب: عَنِ الإمام الْباقِرِ علیه السلام «صَلاةٌ فی الْمَسْجِدِالْحَرامِ أَفْضَلُ مِنْ مِائة أَلْف صَلاةٍ فی غَیْرِهِ مِنَ الْمَساجِدِ».
(3) 3- بهتراست نماز فرادا را نیز در مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله بخوانیم:
«سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ یُصَلِّی فِی جَمَاعَةٍ فِی مَنْزِلِهِ بِمَکَّةَ أَفْضَلُ أَوْ وَحْدَهُ فِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ، فَقَالَ: وَحْدَهُ».
(4) 4- به فتوای مراجع، نماز با عامه فضیلت و ثواب دارد، حتی اگر نیاز به اعاده داشته باشد. عباراتی مانند:
«مَنْ صَلَّی مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الأَوَّلِ کَانَ کَمَنْ صَلَّی خَلْفَ رَسُولِاللَّهِ صلی الله علیه و آله»
(5) یا «فَإِنَّ الْمُصَلِّیَ مَعَهُمْ فِی الصَّفِّ الأَوَّلِ کَالشَّاهِرِ سَیْفَهُ فِی سَبِیلِ اللَّهِ».
(6) یا روایت بسیار مهم زید شحّام از امام صادق علیه السلام که در وافی، ج 2، ص 182 نقل شده قابل استناد است.
5- به فتوای امام و مراجع «وقتی که در مسجد الحرام یا مسجد النبی نماز جماعت منعقد شد، مؤمنین نباید از آنجا خارج شوند و باید از جماعت تخلّف نکنند و با سایر مسلمین به جماعت نماز بخوانند.
(7) 6- هنگام برگزاری نماز، از تجمع در کنار بقیع یا ایستادن در کنار خیابان ها و مغازهها و یا حرکت برخلاف جهت نمازگزارانی که به سوی مسجد میروند، جدّاً پرهیز کنیم.
7- نماز خواندن در کنار بقیع و در داخل آن ممنوع است و نمازهای مستحبی؛ مانند نماز زیارت را میتوانیم در حرم یا هتل بخوانیم.
8- نماز تحیّت (احترام) مسجد در فقه شافعی و حنبلی (مذهب رایج حجاز) مورد تأکید است. هنگام ورود به مسجد از آن غفلت نکنیم.
9- در هنگام برگزاری نماز جماعت از نماز فرادا جداً خودداری کنیم.
10- به محض شنیدن «قد قامت الصلاة» برخیزیم و در صف جماعت بایستیم.
11- پیش از نماز صبح دو اذان و یک اقامه گفته میشود اولین اذان برای «نماز شب» است و حدود یک ساعت پیش از اذان صبح گفته میشود، اذان دوم نیز برای اعلام «طلوع فجر» و فرا رسیدن وقت نماز صبح است و بعد از حدود 20 دقیقه، اقامه نیز پیش
1- نک: مناسک محشی، 13152
2- وسائل الشیعه: ج 3، ص 536
3- ثواب الأعمال، ص 127
4- کافی، ج 4، ص 527
5- من لایحضر: باب الجماعة و وافی: ج 2، ص 182
6- وافی: ج 2، ص 182
7- نک: مناسک محشی، م 1313
ص: 43
از شروع نماز گفته میشود.
12- در همه نمازهای پنجگانه، میان اذان و اقامه چند دقیقه فاصله است تا نمازگزاران به مسجد برسند، کمترین فاصله بین اذان و اقامه نماز مغرب است که حدود 5 الی 7 دقیقه است.
13- اهل سنت اهمیت فراوانی به منظم بودن صف های نماز جماعت میدهند. امام جماعت قبل از گفتن تکبیرة الاحرام با جملات زیر نماز گزاران را به تسویه صفوف و منظم ایستادن در صفوف دعوت میکند: «سَوُّوا صُفُوفَکُم»، «اسْتَوُوا»، «أَتِمُّو الصَّفَّ الأَوَّل فَالْأَوَّل»، «سَدُّوا الْخِلَلَ» و ... اگر در صفهای جلو جای خالی وجود دارد، در صف بعد نایستید.
14- اهل سنت اتصال صفوف را در «مکان واحد» مانند مسجد النبی صلی الله علیه و آله یا مسجد الحرام لازم نمیدانند، ولی شیعیان سعی کنند جایی به نماز بایستند که اتصال برگزار باشد.
15- بلافاصله پس از امام، تکبیرةالاحرام بگویید و وارد نماز شوید.
16- در رفتن به رکوع و سجدهها و برخاستن از آنها، حتماً از امام تبعیّت کنید و تأخیر محسوس نداشته باشید.
17- از تکتّف و تأمین (دست بسته نماز خواندن و گفتن آمین پس از حمد) خودداری کنید که به فتوای فقهای شیعه مبطل نماز است، پس از حمد مستحب است «الْحَمْدُ للَّهِ رَبِّ الْعالَمِین» بگویید.
18- اهل سنت «بِسْمِاللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیم» را جزو سوره نمیدانند و در صورتی که آن را قرائت کنند نیز آهسته قرائت میکنند.
19- در نماز به طور معمول قنوت نمیخوانند ولی گاهی پس از رکوع بجا میآورند، توجه داشته باشید در این صورت پیش از امام به سجده نروید.
20- سجده بر فرش بر اساس بسیاری از فتاوای فقها مجزی است. از هنگام ورود به فرودگاه جده تا بازگشت به آن، رعایت کنیم و از گذاشتن مهر یا کاغذ یا دستمال کاغذی خود داری کنیم ولی در جایی که اهل سنت تردد ندارند و نیز در هتل حتماً باید سجده بر چیزی باشد که بر اساس فقه شیعه سجده بر آن صحیح است.
21- اهل سنت «جلسه استراحت» ندارند و پس از سجده بلافاصله بر میخیزند.
شما جلسه استراحت را رعایت کنید ولی زیاد طول ندهید.
22- بسیاری از مراجع نماز با اهل سنت را مجزی میدانند و نیاز به اعاده نیست و به فتوای برخی نیز مشروط به تلاوت اخفاتی حمد و سوره یا حدیث نفس آن است (آیة اللَّه خوئی، تبریزی، سیستانی) و فقط آیة اللَّه گلپایگانی مجزی نمیدانند و باید اعاده شود.
23- در نماز جماعت، مأمومین باید ذکرهای رکوع، سجده، تشهد و تکبیرها و ... را اخفاتاً بگویند.
34- اهل سنت در رکعت سوم و چهارم همواره سوره حمد میخوانند ما نیز مخیّر بین تسبیحات اربعه و سوره حمد هستیم.
25- اهل سنت تجافی ندارند ما نیز به جهت تبعیت در جماعت آنان، تجافی نمیکنیم و به حال تشهد مینشینیم.
ص: 44
26- پس از نماز، گفتنِ «اللَّه اکبر» جزو نماز نیست بلکه اولین تعقیب نماز است. در هنگام گفتن تکبیرات، دست ها را بالا نیاورید و جملات تکبیر را کمی بلندتر بگویید تا بشنوند و برخی توهمات آنان زدوده شود.
27- در صورتی که نماز شکسته میخوانید دو نماز خود را با یک نماز اهل سنت اقتدا کنید و بین نماز به گونهای عمل کنید که شکسته بودن نماز معلوم نشود (پس از تشهد رکعت دوم به سلام آخر اکتفا کنید و بدون برگرداندن رو از قبله بایستید و هنگام رفتن امام به رکوع تکبیرة الاحرام نماز دوم را بگویید و به رکوع بروید).
28- نماز خواندن پس از جماعت صبح تا بر آمدن آفتاب و پس از نماز عصر تا هنگام مغرب مورد نهی فقه حنبلی است، حتی المقدور از آن خود داری کنید
29- حتیالمقدور در نماز جماعت عصر و عشای اهل سنت نیز شرکت کنید.
30- اگر پس از نمازهای واجب، نماز میّت برگزار شد، حتی الامکان نماز میت را بخوانید. نماز میت در مذهب حنبلی چهار تکبیر دارد.
31- نماز عصر حدود سه ساعت پس از نماز ظهر، و نماز عشاء حدود یک ساعت پس از نماز مغرب برگزار میگردد.
32- در نماز صبح روزهای جمعه امام غالباً پس از حمد آیات سجدهدار، قرآن را تلاوت میکند، باید هماهنگ با امام بین نماز سجده واجب را رعایت کنید.
33- هنگام اذان و اقامه نمازها و نیز هنگام خطبههای نماز جمعه از گفتگو با یکدیگر و نماز خواندن و تلاوت قرآن خودداری کنید.
34- از محل سجده نمازگزاران عبور نکنید؛ زیرا برخی از اهل سنت از این کار منع میکنند.
35- در مسجد الحرام در مسیر طوافِ طواف کنندگان به نماز نایستید.
36- در صورتی که پلیس حرم از نماز خواندن در نزدیک مقام ابراهیم منع میکند، حتماً مراعات کنید.
37- نماز طواف مستحبی در همه جای مسجدالحرام صحیح است، از خواندن نماز طواف مستحبی یا سایر نمازها در پشت مقام ابراهیم خودداری کنید و آنجا را برای کسانی که نماز طواف واجب دارند، خالی بگذارید.
38- احکام مربوط به نماز استدارهایی در مسجدالحرام و اختلاف فتاوای مراجع را برای زائران تبیین کنید.
39- محل ایستادن امام جماعت در مسجد الحرام:
صبح، مغرب و عشاء: نزدیک مقام ابراهیم.
ظهر: زیر بالکن، مقابل حد فاصل بین رکن یمانی و رکن حَجَر.
عصر: بین حِجْر اسماعیل و درِ کعبه.
در نماز جمعه: نزدیک مقام ابراهیم.
هرگاه صفوف جماعت دور تا دور کعبه تشکیل شده باشد امام جلو یا پشت مقام ابراهیم علیه السلام ایستاده و اگر در صفوف شکاف وجود دارد مقابل شکاف است.
40- حکم نماز قصر و اتمام در مکه و مدینه: مسافر میتواند در چهار مکان نماز را تمام بخواند (تخییر): مسجد النبی صلی الله علیه و آله، مسجد الحرام، مسجد کوفه و حائر حسینی علیه السلام.
تبیین اختلاف فتاوا:
ص: 45
الف: برخی مراجع این تخییر را نمیپذیرند (شبیری زنجانی).
ب: برخی تخییر را در محدوده مسجد قدیم میپذیرند (بهجت).
ج: برخی در تمام بخش های مسجد میپذیرند (امام، اراکی).
د: برخی آن را به محدوده مدینه و مکه قدیم توسعه میدهند (خوئی، تبریزی).
ه: برخی آن را به همه شهر توسعه میدهند (خامنهای، مکارم، فاضل لنکرانی، صافی، سیستانی، نوری همدانی، گلپایگانی، صانعی).
مختصری از تفاوت های نماز اهل سنت مکه و مدینه با مذهب اهل بیت علیهم السلام
(1)قرائت
1- در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیّه، انسان باید اول حمد و بعد از آن یک سوره تمام بخواند.
1- پس از حمد هر مقدار که بتواند قرآن بخواند.
(2)***
ذکر رکوع
2- انسان هر ذکری در رکوع بگوید کافی است ولی احتیاط واجب آن است که به قدر سه مرتبه «سُبْحانَ اللَّهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رَبِیَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» کمتر نباشد.
2- پس از قرائت به رکوع میرود در حالی که میگوید: «اللَّه اکبر» و دستها را بر زانو میگذارد و میگوید:
«سُبْحانَ رَبِیَ الْعَظِیمِ» و تکرار آن تا سه مرتبه یا بیشتر سنت است.
قیام پس از رکوع
3- مستحب است بعد از آنکه از رکوع برخاست و راست ایستاد، در حال آرامی بدن بگوید: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ»
3- اگر نماز گزار منفرد یا امام جماعت است، هنگام برخاستن از رکوع میگوید: «سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ» و هنگامی که کاملًا ایستاد میگوید: «رَبَّنا وَلَکَ الْحَمْدُ حَمْداً کَثِیراً طَیِّباً مُبارَکاً فِیه مِلْءُ السَّموات وَمِلْءُ ما بَیْنَهُما وَمِلْءُ ما شِئْتَ مِنْ شَیْء بَعْد».
ولیاگر نمازگزار مأموماست، هنگام برخاستن از رکوع بگوید: «رَبَّناوَلَکَ الْحَمْدُ» و پس از ایستادن آنچه ذکر شد بگوید.
ذکر سجده
4- در سجده هر ذکری بگوید کافی است ولی احتیاط واجب آن است که مقدار ذکر از سه مرتبه «سُبْحانَ اللَّهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَرَبِّیَاْلَاعْلی وَ بِحَمْدِهِ» کمتر نباشد و مستحب است: «سُبْحانَ رَبِّیَ اْلَاعْلی وَبِحَمْدِهِ» را سه مرتبه یا پنج یا هفت مرتبه بگوید.
4- در حالی که به سجده میرود بگوید: «اللَّهُ اکْبر» و در سجده سه بار یا بیشتر بگوید: «سُبْحانَ رَبِّی اْلَاعْلی» و هرچه خواست دعا بخواند.
1- برگرفته از رساله توضیح المسائل امام خمینی قدس سره و رساله «تعلیم الصلاة» عبداللَّه بن احمد ابن علی الزید، هدیه وزارت الشؤون الإسلامیه و الأوقاف والدعوة و الإرشاد بالملکة العربیة السعودیه.
2- از آنجا که «بسم اللَّه» را جزو سوره نمیدانند، اگر سورهای خوانده شود لازم نیست «بسم اللَّه» نیز خوانده شود.
ص: 46
تشهد و سلام
5- در رکعت دوم تمام نمازهای واجب و رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم نماز ظهر وعصر و عشاء باید انسان بعد از سجده دوم بنشیند ودر حال آرام بودن بدن تشهد بخواند؛ یعنی بگوید: «اشْهَدُ انْ لاالَهَالَّااللّهُ وَحْدَهُ لا شَریکَ لَهُ وَ اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ»
بعد از تشهد رکعت آخر نماز مستحب است در حالی که نشسته و بدن آرام است بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُاللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ» و بعد از آن باید بگوید: «السَّلامُ عَلَیْکُمْ» و احوط استحبابی آن است که «وَ رَحْمَةُاللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ» را اضافه نماید یا بگوید: «السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلَی عِبادِاللَّه الصّالِحِینَ».
5- التحیّات للَّهِ والصّلوات والطیّبات.
«السَّلامُ عَلَیْکَ ایُّهَا النَّبِیُّ وَ رَحْمَةُاللَّهِ وَ بَرَکاتُهُ».
«السَّلامُ عَلَیْنا وَ عَلَی عِبادِاللَّه الصّالِحِینَ».
«اشْهَدُ انْ لاالَهَ الَّا اللّهُ وَ اشْهَدُ انَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ»
اگر نمازی که میخواند دو رکعتی باشد مثل نماز صبح و نماز جمعه، نشستن را طول دهد و بگوید: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ عَلی آلِ مُحَمَّدٍ کَما صَلَّیتَ عَلی ابْراهِیمَ وَعَلی آلِ ابْراهِیم، انَّکَ حَمِیدٌ مَجِیدٌ وَبارِکْ عَلی مُحَمَّد وَعَلی آلِ مُحَمَّدٍ، کَما بارَکْتَ عَلی ابْراهِیمَ وَعَلی آلِ ابْراهِیمَ انَّکَ حَمِیدٌ مَجِید».
سپس میگوید: الّلهُمَّ انّی اعُوذُ بِکَ مِنْ عَذابِ جَهَنَّم وَمِنْ عَذابِ الْقَبْر وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَحْیا وَالْمَماتِ وَمِنْ فِتْنَةِ الْمَسیحِ الدَّجّال» و سپس هر چه بخواهد دعا کند، و در پایان هر نماز رو به طرف راست کند و بگوید «السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُاللَّهِ» و بعد از آن به طرف چپ رو کند وبگوید:
«السَّلامُ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَةُاللَّهِ».