الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ ... (بقره: 197)
2. وقوف به عرفات
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ... ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199- 198)
کوچ از عرفات که در آیه آمده، فرع بر وقوف به آن است.
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ .... (بقره: 199)
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199)
3. وقوف به مشعرالحرام
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198)
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198)
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ .... (بقره: 198 (
4. قربانی:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ... (بقره: 196)
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)
ص: 11
سهل و میسور بودن، حد وجوب قربانی در حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ .... (بقره: 196
انجام تکلیف قربانی حج، موقوف به زمانی خاص و معین (دهم تا سیزدهم ذیحجه):
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)
«أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ» در برخی روایات به روز عید و سه روز بعد آن (ایام تشریق) تفسیر شده است. (مجمع البیان، ذیل آیه).
ضرروت ذبح قربانی حج در محل و مکان خاص (منا):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ .... (بقره: 196)
لزوم ذکر نام خدا به هنگام ذبح و نحر قربانی در حج:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ ... (حج: 31)
جواز قربانی کردن هر یک از شتر، گاو و گوسفند در حج:
وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28)
«انعام» در اصل به معنای شتر است و به گاو و گوسفندی که در ضمنشان شتر باشد نیز انعام گفته میشود.
یک گوسفند اقلّ قربانی در حج:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ... (بقره: 196)
امام رضا علیه السلام فرمود: «فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ» یعنی یک گوسفند»
(عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 120، ح 1)
مطلوبتر بودن گزینش شتران درشت و چاق برای قربانی در حج:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... (حج: 31)
«البدن» در اینجا به معنای شتر درشت و چاق است (نک: مجمع البیان، ذیل آیه).
ص: 12
جواز استفاده از قسمتی از گوشت قربانی برای حجگزاران:
... وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها .... (حج: 31)
«مِنْها» بیانگر این است که فقط بخشی از گوشت قربانی سهم حجگزار قربانی کننده است. شایان ذکر است که «فَکُلُوا» فرمان وجوبی نیست.
لزوم اطعام مستمندان از گوشت قربانی حج:
... وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ .... (حج: 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ .... (حج: 31)
جواز استفاده از دامهای قربانی تا هنگام ذبح و نحر آن:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ* کُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ. (حج: 33- 32)
این برداشت بنابراین احتمال است که مقصود از «شعائر» در آیه پیشین خصوص دامهای قربانی باشد.
انواع قربانیهای حج
قربانیهای حج، دارای دو نوع؛ نشاندار و بینشان:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرامَ وَالْهَدْیَ وَالْقَلائِدَ .... (مائده: 97)
«هدی» قربانی عادی و بینشانه و «قلائد» قربانی نشاندار است.
بدل قربانی حج
ده روز روزه- سه روز در موسم حج و هفت روز در وطن پس از باز گشت از حج- بدل قربانی، در صورت ناتوانی حجگزار متمتع از تهیه قربانی:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ .... (بقره: 196)
ص: 13
فلسفه قربانی در حج
ذکر و یاد نام خدا و شکر و سپاسگزاری در برابر نعمتهای او، از فلسفههای وجوب قربانی بر حجگزار:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... وَیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... (حج: 28- 27)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها ... کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ. (حج: 37- 36)
رسیدن به روح تقوا از حکمتهای واجب شدن ذبح و نحر قربانی در حج:
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ .... (حج: 37- 36)
رفع فقر و کمک به نیازمندان از فلسفههای لزوم قربانی در حج:
وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ .... (حج: 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ .... (حج: 31)
قداست دامهای قربانی حج
دامهای قربانی (دامهایی که حاجیان برای قربانی کردن در حج به همراه میبرند) از شعائر الهی و دارای حرمت و قداست در پیشگاه خداوند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ .... (حج: 31)
بزرگداشت دامهای قربانی و حرمت نهادن به آنها، نشانه تقوای دل و خداترسی:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ .... (حج: 32)
مطلوب بودن نشانهگزاری دامهای مورد نظر برای قربانی در حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ .... (مائده: 2)
قربانی ارزشمند
قربانی برخاسته از روح تقوا ارزشمند و مورد عنایت خداوند:
ص: 14
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ ... لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ .... (حج: 37- 36)
قربانی درعصرجاهلیت
حرام پنداشتنِ خوردن از گوشت قربانیِ حج توسط حجگزاران عصر جاهلیت:
... وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها .... (حج: 28)
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها .... (حج: 31)
«فَکُلُوا» فرمان وجوبی نیست بلکه امری است که جایز بودن خوردن از گوشت قربانی حج را اعلان می دارد؛ زیرا مردم روزگار جاهلی خوردن آن را حرام میپنداشتند.
(مجمع البیان، ج 7 و 8، ص 137).
ممنوع بودن استفاده از دامهای قربانی قبل از ذبح، در پندار مردم روزگار جاهلیت:
لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ .... (مائده: 36- 33)
قربانی از جنس انسان
فرمان خداوند به ابراهیم علیه السلام در عالم رؤیا مبنی بر ذبح فرزندش اسماعیل علیه السلام:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ. (صافات: 102)
اطاعت و شکیبایی ستودنی اسماعیل علیه السلام در برابر فرمان ذبح:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ. (صافات: 102)
اخلاص و تسلیم ستایش برانگیز ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام در برابر فرمان ذبح:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ* وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ. (صافات: 105- 102)
قرار دادن جبین اسماعیل علیه السلام بر روی خاک جهت ذبح او در راه خدا توسط
ص: 15
ابراهیم علیه السلام و فرا رسیدن ندای الهی به آن حضرت، مبنی بر آزمایشی بودن این فرمان:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ* وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ. (صافات: 106- 102)
فرمان ذبح اسماعیل علیه السلام فرمانی آزمایشی جهت عینیت بخشیدن به مقام اخلاص و تسلیم ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام در برابر اراده و امر خداوند:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ* وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ. (صافات: 106- 102)
جایگزین شدن ذبح عظیم (قوچی از عالم غیب) به جای ذبح اسماعیل علیه السلام:
فَلَمَّا بَلَغَ مَعَهُ السَّعْیَ قالَ یا بُنَیَّ إِنِّی أَری فِی الْمَنامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانْظُرْ ما ذا تَری قالَ یا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ* فَلَمَّا أَسْلَما وَ تَلَّهُ لِلْجَبِینِ* وَ نادَیْناهُ أَنْ یا إِبْراهِیمُ* قَدْ صَدَّقْتَ الرُّؤْیا إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ* إِنَّ هذا لَهُوَ الْبَلاءُ الْمُبِینُ* وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظِیمٍ. (صافات: 107- 102)
ماهیت قربانی حج
دامهای قربانی هدیه حجگزار (برای نیازمندان):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... (بقره: 196)
از اینکه از دامهای اختصاص داده شده برای قربانی در حج تعبیر به «هدی» شده، میتوان نکته یاد شده را استفاده کرد.
5. رمی جمره
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 27، 28 و 29)
از امیر مؤمنان علیه السلام نقل شده است که درباره سخن خدای عزّوجلّ؛ «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» فرمود: «تفث» رمی و حلق است ... (بحار، ج 96، ص 312، ح 39)
ص: 16
6. حلق و تقصیر
لزوم حلق یا تقصیر و خروج از احرام پس از انجام مراسم قربانی:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 27، 28 و 29)
افزون بر روایت یاد شده، شماری از مفسّران «قضاء تفث» (به معنای برطرف کردن آلودگیها) را کنایه از خروج از احرام (با انجام حلق یا تقصیر) دانستهاند.
(نک: مجمعالبیان؛ المیزان، ذیل آیه)
جواز تأخیر حلق یا تقصیر پس از قربانی:
... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 29)
«ثُمَّ» بیانگر جواز تأخیر است.
7. طواف
وجوب طواف خانه خدا (طواف زیارت) پس از حلق و تقصیر:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ ... وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ. (حج: 29)
در مجمعالبیان، از بعضی مفسران نقل شده که گفتهاند مقصود از طواف در آیه فوق، طواف زیارت است؛ (طوافی که پس از باز گشت از منا واجب میباشد).
طواف در عصر جاهلیت
طواف خانه خدا بدون هیچ لباس و پوشش، توسط مردان و زنان مشرک در روزگار جاهلیت:
وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءَنا وَ اللَّهُ أَمَرَنا. (اعراف: 28)
جمعی از مفسران گفتهاند: این سخن خدا (وَ إِذا فَعَلُوا فاحِشَةً) اشاره است به رسم مردم جاهلیت که با حالت برهنه طواف میکردند و میگفتند: ما همانگونه که از مادرانمان متولّد شدیم، طواف میکنیم و در لباسهایی که در آن مرتکب گناه شدهایم طواف نمیکنیم
(المیزان، ذیل آیه)
8. نماز طواف
نماز طواف از واجبات و مناسک حج:
... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی .... (بقره: 125)
طبق روایت نقل شده از امام صادق علیه السلام، مقصود از «وَ اتَّخِذُوا» نماز طواف است (مجمع البیان، ذیل آیه)
ص: 17
مقام ابراهیم، محل نماز طواف:
... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی .... (بقره: 125)
9. سعی میان صفا و مروه
سعی میان صفا و مروه از مناسک حج و عمره:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)
صفا، مبدأ سعی:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)
نکته یاد شده، از تقدّم ذکری «الصَّفا» استفاده میشود. از امام صادق علیه السلام نقل شده که رسولاللَّه صلی الله علیه و آله فرمود: سعی را از جایی که خدا شروع کرده، آغاز کنید آنگاه (پیامبر) به صفا آمد و سعی را از صفا آغاز کرد. (نورالثقلین، ج 1، ص 147، ح 465)
سعی صفا و مروه از اعمال نیک و مورد پاداش خداوند:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما وَ مَنْ تَطَوَّعَ خَیْراً فَإِنَّ اللَّهَ شاکِرٌ عَلِیمٌ. (بقره: 158)
آمیختگی سعی میان صفا و مروه به مظاهر شرک و بتپرستی در روزگار جاهلیت:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)
ناخشنودی مسلمانان صدر اسلام از سعی میان صفا و مروه به سبب آمیخگی آن به مظاهر شرک و بتپرستی در عصر جاهلیت:
إِنَّ الصَّفا وَ الْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَیْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلا جُناحَ عَلَیْهِ أَنْ یَطَّوَّفَ بِهِما .... (بقره: 158)
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: مسلمانان (صدر اسلام) فکر میکردند که صفا و مروه از بدعتهای مردم عصر جاهلیت است و (در رد این پندارشان) آیه فوق نازل شد. (مجمع البیان، ذیل آیه).
سبب این بر داشتِ آنان این بوده است که مردم عصر جاهلی بتی به نام «اساف» بر روی صفا و بتی دیگر به نام «نائله» بر روی مروه نهاده بودند و در سعی میان صفا و مروه آن دو را مسح میکردند و لذا مسلمانان از سعی میان صفا و مروه کراهت داشتند و «فَلا جُناحَ» به معنای «منعی ندارد»
ص: 18
(با اینکه سعی واجب است) در نفی چنین توهّمی میباشد. (نک: همان)
اهمیت صفا و مروه
صفا و مروه (دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام) از علایم و شعائر الهی:
إِنَّ الصَّفا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعائِرِ .... (بقره: 158)
10. ماندن در منا
ماندن در منا در ایام تشریق (یازدهم تا سیزدهم ذیحجه) و ذکر و یاد خدا در این روزها (و بیتوته در آن، در شبهای این روزها) از مناسک حج:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ .... (بقره: 203)
مخیّر بودن حجگزار میان ماندن روز سیزدهم ذیحجه در منا و کوچ کردن از آن در روز دوازدهم در صورت ترک همه محرّمات احرام:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی .... (بقره: 203)
شعار ایام تشریق
مطلوب بودن یاد خدا با ذکر: «اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُ اکْبَرُ، لا الهَ الَّا اللَّهُ وَ اللَّهُ اکْبَرُ، اللَّهُ اکْبَرُ وَلِلّهِ الْحَمْدُ، اللَّهُ اکْبَرُ عَلی ما هَدانا. اللَّهُ اکْبَرُ عَلی ما رَزَقَنا مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ ...» «در ایام تشریق در منا:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً ... وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ .... (بقره: 203- 200)
در روایات، ذکر مورد امر در آیات فوق به اذکار یاد شده، و «فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ» به ایام تشریق تفسیر شده است (مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 532)
11. طواف نسا
وجوب طواف نسا در حج:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ ... وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ. حج: 29
در اینکه «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» اشاره به کدام طواف است، میان مفسّران اختلاف است، عدّهای گفتهاند اشاره به مطلق طواف است و برخی آن را اشاره به طواف زیارت دانستهاند و شماری هم گفتهاند مقصود از آن، طواف نسا است و این قول مطابق روایات نقل شده از
ص: 19
اهلبیت علیهم السلام در باره این بخش از این آیه است. (نورالثقلین، ج 3، ص 493، ح 105- 104)
پایان مناسک حج
کعبه، نقطه پایان مناسک حج:
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ* لَکُمْ فِیها مَنافِعُ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ. (حج: 33- 32)
در اینکه مقصود از شعائراللَّه در آیه فوق چیست مفسّران سه احتمال ذکر کردهاند: «تمام معالم دین»، «خصوص مناسک حج» یا «خصوص دامهای قربانی».
(نک: مجمع البیان؛ المیزان، ذیل آیه)
نکته بالا بر اساس احتمال دوم است.
یادگیری مناسک حج
درخواست ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام از خداوند مبنی بر تعلیم مناسک حج به آنان، هنگام بنای کعبه:
وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ ... رَبَّنا ... وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیمُ ... (بقره: 128- 127)
* نذورات در حج
موسم حج، زمان مناسب برای وفا به نذرها و عهدها:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ. (حج: 29)
ص: 20
* نظافت در حج
لزوم تطهیر و برطرف ساختن آلودگیها (ی ایجاد شده در زمان احرام حج) پس از خروج از احرام:
ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ. (حج: 29)
«قضاء تفث» به معنای بر طرف کردن آلودگیها است. (مجمع البیان، ذیل آیه)
* همکاری در حج
لزوم تعاون و همکاری در حج و امور آن بر اساس نیکی و تقوا:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ ... وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. (مائده: 2)
* وجوب حج
حج، تکلیف الهی بر عهده عموم مردم:
... وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ ....
(آلعمران: 97)
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ .... (حج: 27)
گروهی از مفسران گفتهاند: «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ» خطاب به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله است.
(مجمع البیان، ذیل آیه).
بنابراین، آیه بالا، دالّ بر وجوب حج است، بدون هیچ شرط، که البته آیه 97 آلعمران آن را تفسیر و تقیید می کند. (زبدة البیان فی احکام القرآن، ص 224)
وجوب حج بر ثروتمندان، در هر سال:
وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا .... آل عمران: 97
امام کاظم علیه السلام فرمود: خداوند حج را بر توانمندان در هر سال واجب کرد.
(تهذیب الأحکام، ج 5، ص 16، ح 48، باب وجوب الحج)
مرحوم شیخ طوسی در شرح روایت فوق، فرموده است: معنای اینگونه روایات این است که بر توانمندان به نحو علیالبدل واجب است که هر سال حج انجام دهند (تاخانه خدا از حجگزار خالی نماند).
واجب بودن حج در آیین ابراهیم خلیل علیه السلام:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ....
(حج: 27)
برداشت بر اساس این احتمال است که
ص: 21
مخاطب «وَ أَذِّنْ» ابراهیم خلیل علیه السلام باشد، نه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و همین احتمال صحیحتر و مشهور است.
نیز نک: ترک حج
شرایط وجوب حج
استطاعت و توانایی (جسمی، مالی و ...) شرط وجوب حج:
وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا .... آل عمران: 97
واجب شدن حج بر انسان بهواسطه تلبیه، اشعار و تقلید:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ ... (بقره: 198)
معاویةبن عمار از امام صادق علیه السلام نقل کرده که حضرت در باره ... فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ ... فرمود: فرض و وجوب حج بهواسطه تلبیه و اشعار و تقلید است و هر یک از اینها (تلبیه، اشعار و تقلید) انجام گیرد، حج به صورت یک فریضه واجب خواهد شد.
(تفسیر عیاشی، ج 1، ص 113)
نیز نک: زمان حج، ماههای حج، امنیت در حج
* ویژگی های حج
1. جامعیت
حج، تکلیفی جامعِ سایر تکالیف الهی و خواص آنها:
الف- انفاق مال:
وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا .... (آل عمران: 97)
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... (بقره: 196)
ب- تبری:
وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .... (توبه: 3)
پ- تولّی:
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ .... (حج: 27)
این برداشت با توجه به خطاب «یَأْتُوکَ» است که این سخن امام باقر علیه السلام:
«تمامیت حج، ملاقات کردن با امام است» آن را تأیید میکند.
... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ .... (حج: 29)
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده
ص: 22
است که فرمود: «ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ» به معنای ملاقات با امام است. (نورالثقلین، ج 3، ص 492، ح 96)
ت- روزه:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَمْ یَجِدْ فَصِیامُ ثَلاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَ سَبْعَةٍ إِذا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کامِلَةٌ .... (بقره: 196)
ث- نماز:
... وَ اتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی .... (بقره: 125)
ج- هجرت و دوری از وطن:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ .... (حج: 27)
ح- همایش و حضور همگانی:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ ... ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... (بقره: 199- 198)
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَعَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ .... (حج: 27- 28)
حج، جامع منافع فردی، اجتماعی، دنیایی و آخرتی:
... فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ .... (حج: 27- 28)
جمع و مطلق بودن کلمه «مَنافِعَ» مفید نکته فوق است؛ ولذا از امام صادق علیه السلام سؤال شد که مقصود از «منافع» منافع دنیا است یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: همه آن مقصود است.
2. عمومیت
عموم مردم (ناس) مخاطب تکلیف حج نه خصوص مؤمنان:
... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ .... (آلعمران: 97)
وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ .... (حج: 27)
ارتباط تنگا تنگ عمومیت حج با جهانی بودن کعبه:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً .... (بقره: 125)
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ
ص: 23
مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ .... (آل عمران: 97- 96)
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ .... (آل عمران: 97- 96)
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ .... (مائده: 97)
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ .... (حج: 27)