بخشی از کارهای فرهنگی حج را سازمان دیانت و بخشی دیگر را برخی دانشگاهها انجام میدهند؛ در قالب رساله فوقلیسانس، رساله دکترا که در مجلههای دانشگاهی TTK وزارت فرهنگ، مؤسسه زبان ترک و مجلههای مشهور در ترکیه چاپ میشود. این کارها جدّی، سنگین و با ارزش هستند، البته در دایرةالمعارف اسلامی که از طرف سازمان دیانت چاپ میشود، مقالات زیادی درباره حج منتشر میگردد.
امروزه به کتابهای نوشته شده با حروف لاتین هم زبان ترکی اطلاق میشود. البته این کتابها را از کتابهایی که به زبان عثمانی نوشته شده، نمیتوانیم جدا کنیم. بیشتر این کتابها یا ترجمه و یا اقتباس از قدیم است؛ بعضی از آنها فقط به ترکی امروز نوشته شده، بعضی، هم عثمانی و هم ترکی چاپ شده است. از کتابهای مشهور دوره عثمانی، امروزه به زبان ترکی با حروف لاتین برگردان شده است؛ مانند مرآةالحرمین ایّوب صبری پاشا، سیاحتنامه جناب شهابالدین.
راهنماها، مناسک و آثار فقهی است، که با تلاش سازمان دیانت و مؤسسات دینی دیگر منتشر شده است. و گاهی نویسنده خود آن را به چاپ رسانده است.
چند اثر دیگر که ارزش تاریخی دارد، از سوی برخی دانشگاهها تحقیق و منتشر شده است؛ مانند دفاتر صرّه.
اسماعیل حقی اوزون چارشلی، منیر آتالار، سلیمان آتش، جوشگون مندرس، زکریا قورشون، گلدان ساری یلدوز، ثریا فاروقی و ...
میتوانیم بگوییم که از دوره عثمانی، آثار و کتابهای بسیاری بهجای مانده است؛ که بُعد دینی این کتابها کمرنگتر از بُعد تاریخی آنها است.
ص: 207
آثار منتشر شده در موضوع حج
- آلای صرّه و صرّه همایون در دولت عثمانی، پروفسور دکتر منیر آتالار، دیانت آنکارا.
- حج از نظر فرهنگی و اجتماعی در ترکیه، دکتر مصطفی بایییگیت، 2002، آنکارا.
- راه و منازل حج در دوره عثمانی، عبداللطیف ارمغان، دانشگاه استانبول، 1990
- سفر حج، سفری مقدس است، مصطفی ردنیان، مجله اسلام، سفرنامههای منظوم و منثور حج و تحفة الحرمین نابی، مندرس جوشقون، وزارت فرهنگ، 2002
- مصاحبه درباره حج لطفی دوغان، آنکارا، 1963، مجله اسلام.
- اهمیت جهانشمولی مؤسسات حج، ادیب اشرف، مجله سبیل الرشاد، 1949
- گذرگاه و خرج راه حج، منیر آتالار، آنکارا، 1993
- حج از نظر علوم اجتماعی، ظفر چیگیل، رساله فوقلیسانس، استانبول، 2003
- تاریخ حج، ضیاء شاکر، مجله تاریخ مصوّر.
- تطبیق حج و عمره، درسهای دینی و فرهنگ اسلامی، الهیات، دانشگاه بورسه، 2003
- خدمات ترکها به کعبه، مجله دانشگاهی آنکارا.
- کمکهای اقتصادی ترکها به کعبه، مجله دانشگاه آنکارا.
- چگونه به حج رویم و چه چیز ببریم؟ حاجی مراد، استانبول، مجله شکار.
- فرودگاه حج، ملک عبدالعزیز، آیلا گورسل، مجله بنا.
- برای قبول حج، ضیاءالدین گموشوی، مجله اسلام، 1965
- کتابخانههای حجاز، مصطفی فایدا، مجله دانشگاه الهیات، آنکارا.
- اهمیت نوشتههای عربی در سوریه و مصر و حجاز از نظر تاریخ عثمانی، مؤسسه تاریخ ترک، آنکارا.
- مبارزه پر ستیز عثمانی برای خلیج بصره و حجاز، جاهد بالتاژی، مجله الهیات، مرمره.
- راهآهن حجاز حمیدیه، ابراهیم نومان، مجله لاله.
- حج در جاهلیت و اسلام، جودت آق قایا، ازمیر، الهیات، فوق لیسانس، 1966
- حجاز چگونه از دست ما رفت؟ صلاحالدین گونگور، مجله مصور، 1954
- اوضاع حجاز امروز، شریف آدنان پاشا، مجله سبیل الرشاد، 1924
- ارتباطات میان ترکیه و حجاز، مجله اقتصاد، استانبول، 1966
ص: 208
- سفرنامه حجاز، سیلمه اوق لو سلیمان شفیق، پایاننامه فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
- علامت سؤال در حجاز و ترکهای سوریه، کوانچ قالب اور، آنکارا، مجله ترکیه، جدید 1997
- حج در اسلام، محمد حمیداللَّه، ترجمه محمد عاکف آیدن، 1964
- سخنرانی درباره حج، حج و معنای آن، حج و هشدار به مقامهای عالی عثمانی، مجله قارون جا.
- امرای حج و چند مسأله مربوط به آن، محمد ارکال، مجله دانشگاه سکاریا، 2001
- مناسک، عبدالرحمان هیبری، پایان نامه فوق لیسانس تاریخ، دانشگاه استانبول، سویم دینج.
- تاریخ کوتاه حج، مجله اسلام.
- اسرار حج، مجله اسلام.
- حج و رخدادها، مجله اسلام.
- راههای حج، شام و اردن در قرن 16 و 17 در دوره امپراتوری عثمانی، خاقان بدوی، فوق لیسانس در دانشگاه آنکارا.
- منازل حج، احمد الگول، دانشگاه استانبول، فوق لیسانس.
- مناسک مسالک، عبدالرحمان هیبری سویم ایل گولر، دانشگاه استانبول، فوق لیسانس.
- حج ایلیاز آتق، پایان نامه، دانشگاه الهیات، مرمره.
- حج در ماه رمضان و مساجد در قرون وسطی، علی مظاهری، مجله الهیات.
- خاطرات پزشک کارانتینا، خانیک و توسعه کلرا با راه حج در قرن 16، مؤسسه تاریخ ترک، 1993
- خاطرات راهآهن حجاز، مهندس ابوندرت نورجان سور تانیلی، مجله تحقیقات تاریخ.
- اوقاف حرمین واهمیتش در قرن 16 و 17، مصطفی گولر، دانشگاه الهیات مرمره، 1998
- لایحه راهآهن حجاز- استانبول، مؤسسه تاریخ ترک.
- راپورتی سالیانه، مؤسسه صحیه حجاز، قاسم عزتالدین، مؤسسه تاریخ ترک.
- سالنامه الهیات حجاز- مکه 1305- 1306- 1309 هجری، مؤسسه تاریخ ترک.
- بودجه راهآهن حجاز سال 1331، استانبول، مؤسسه تاریخ تر.
ص: 209
- اوصاف حرمین و جغرافیای تاریخ خط الحجازیه، حسن تحسین، 1297 ه. استانبول.
- اشکالات فقهی در حج، فوق لیسانس دانشگاه اولوداغ، 1995
- تاریخکامل کپجی، (قلم محاسبه حرمین)، آدنان بایکال، فوقلیسانس دانشگاهاستانبول.
- سالنامه حجاز، مرسل آرسلان، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
- ترکها و اوّلین مؤسسههای تعلیم مدرن درحجاز، فتح توتاوغلو، مجله فرهنگ ترک 1986
- کمکهای مادی انگلیسیها در شورش حجاز، متین خولاقو، مجله دانشگاه ارجییس 1995
- راهآهن حجاز و نکات مهم در منابع مالی آن، لطفاللَّه قرمان، مجله تاریخ عسکری 1991
- راهآهن حجاز برای آوردن فرهنگ (مدنیت)، ارخان کوراوغلو، استانبول، مجله تاریخ.
- قصه راهآهن حجاز، ویلیوم کارتر، ترجمه موریت عثمان، مجله راه آهن.
- جبهه حجاز ترک در جنگ جهانی اول، شکری ارکال، مجله تاریخ عسکری.
- راهآهن حجاز و نامههای آن، احمد جمال، مجله سبیل الرشاد.
- خدمات حرمین در دوره بحری مملوکیان، فاتح ایاز، فوقلیسانس، دانشگاه مرمره.
- تحقیق دفتر صرّه 688 هجری، پریخان اکین، فوقلیسانس، دانشگاه استانبول.
- دفتر صرّه، حسین آکجا قویون، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
- سیستم راه و تشکیلات منزل در امپراتوری عثمانی، یوسف خلج اوغلو، رساله دکترا، دانشگاه استانبول.
- مراحل توسعه مسجد نبوی از آغاز بنا تا امروز، ابراهیم آتش، مجله اوقاف.
- نوشتههای روضه مطهره، عبدالکریم عبدالقادر اوغلو، مجله فرهنگ ترک.
- اوصاف مسجد شریف، مجله زبان ترک، آنکارا.
- کعبه در شعر قدیم و زیارت آن، مژگان جوبور، دانشگاه مرمره.
- جشنهای ارسال صرّه همایون (که هر سال عادت شده است)، یاوزارجان، مجله تاریخ و مردم.
- حرکت امین صرّه و آلای صرّه در شهرهای مقدس حجاز، زینب من من جی اوق بلو،
ص: 210
مجله تاریخ و مردم.
- حج در دوره عثمانی، عبدالقادر اوزجان، دایرةالمعارف اسلام، جلد 14
- سیاحتنامههای حج، احمد اوزل دایرةالمعارف اسلام، جلد 14
- تشکیلات قرنطینه حجاز، گلدن ساری یولدوز، مؤسسه تاریخ ترک، رساله دکترا.
- تهفة الحرمین، سلامی توران، فوق لیسانس، الهیات ارجییس.
- اوصاف حرمین شریفین، مؤسسه تاریخ ترک.
- فضیلت مکه، مدینه و قدس شریف، محمد آی دن، فوق لیسانس دانشگاه قاضی.
- کتاب فضائل مکه و مدینه و بیتالمقدس (از اول تا قسمت دوم)، عبداللَّه چولاک، فوق لیسانس، دانشگا استانبول.
- (از باب ششم تا آخر) عثمان کمال قایا، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
- گفتگوهای بین المللی در مسجد النبی، محمد طالبی سمپوزیوم، گفتگو میان فرهنگها 1998، استانبول.
- منزلها و گذرگاههای حج در قرن 18، عبداللطیف ارمغان، مجله تحقیقات عثمانی.
- جده در حکومت عثمانی قرن 16، محمد نور، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
- ابو نومی وتأسیس حاکمیت عثمانی درحجاز، فریدون امجان، مجله دانشپژوهیتاریخ.
- فرستادن صرّه به حرمین از دریا، منیر آتالار، مجله دانشگاه آنکارا.
- ماجرای صرّه همایون در قرن 19، عبداللَّه اوجمان، مجله تحقیقهای علمی.
- راپورت حجاز 1885، عثمان نوری پاشا، سلجوق اکسین سومل، مجله تحقیقات تاریخ.
- فخرالدین پاشا مدافع مدینه در اسناد انگلیسی، دکتر صالحی سون یل، مجله برلتن مؤسسه تاریخ ترک.
- حجاز در دولت عثمانی (1919- 1517)، زکریا قوش اون، مجله ترکیه جدید.
- کمکهای اقتصادی ترکها به کعبه، منیر آتالار، مجله دانشگاه آنکارا.
- هدیهها و پولهایی که در دوره عثمانی به مکه و مدینه فرستاده شد، ابراهیم آتش، مجله وقفها.
- صرّهنامه 1335 هجری، منیر آتالار، مجله دانشگاه الهیات.
- اسناد مجادله با پورتکیسها در دریای سرخ و تأسیس حاکمیت عثمانی در حجاز،
ص: 211
یاکوپ موکل، مؤسسه تاریخ ترک.
- سیاحتنامه سیّاحان عرب مکی، که در قرن 16 از وطنمان دیدن کردند، اکرم کامل، مجله سمینار تاریخ استانبول.
- دفاتر صرّه سال 1049، آنام محمد عثمان الخبشی، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
- صرّه حج در دوره عثمانی، مجله خانواده و بانو.
- دولت عثمانی و شریف مکه، حسین سلیمان یاتاک، مجله فن و علم.
- تحفه عطاییه، اسماعیل حقی بورسوی و یسل آق قایا، فوق لیسانس، دانشگاه الهیات مرمره.
- یک داستان دو نکته در قرن 19 صرّه همایون، عبداللَّه اوچمان، مجله تحقیقات علمی.
- آینده خاکهای مقدس، احمد ساربای.
- فخرالدین پاشا و مرگ او در پنجاه سالگی، فاروق شریف اوغلو.
- میهمانپذیرِ عبدالحمید دوم که در مکه برای حجاج فقیر بنا کرد، گول دان ساری یولدوز، مجله پژوهشکده تاریخ (ویژه حج)، استانداردی استانبول، 2001
- مناسک الحج، مولانا سیان الخلیفه الرومی، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
- حاجیان سابان، گولو اوغلو، مجله اولوداغ.
- پژوهش در اشتباهات ما در حج، اکرام دوغان، مجله اسلام.
ص: 212
- مسکن و فولکلور حجاز در دوران پیامبر، در روایات پیامبر
- پیشگیری دولت عثمانی از مرضهای انتقالی در حجاز، گولدان ساری یولدوز، مجله تاریخ و مردم.
- تصویری از یک وکالتنامه حج، زرن تانون ده، مجله دنیای فن.
- حج و آلای صرّه، اکرم اوی کوجو، مجموعه تاریخ حیات.
- ماهیت مناسک حج و حضرت ابراهیم، تالات قوچ ییگیت، مجله دیانت.
- بازی حجاج در بوسنی و هرزگوین، ژارکو ایلیچ، مجله تحقیقهای فولکلوری ترک.
- احادیثی درباره عمره و حج، محبوبی اربعین.
- حج میان حقیقت و مجاز در دوره عثمانی، احسان فاضل اوغلو، در سمپوزیوم حج سعودی.
- منازل حج، احمد الگول، فوق لیسانس، دانشگاه استانبول.
- حج در ادیان دیگر، علی ارباش، مجله دانشگاه ساکاریا.
- صرّه در 5 سال اول تنظیمات خالد ارسلان، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
- منازل و راههای حج در دوره عثمانی، احمد اینجاکارا، فوق لیسانس، دانشگاه آنکارا.
- کعبهنامه عبدالرحمان غباری اوضای قاراداخ، رساله دکترا، دانشگاه آنکارا.
- نمادین بودن کعبه، صادق قیلیچ، مجله تحقیقهای اسلام.
- پیرامون کعبه جمع میشویم، احسان ثریّا سرا، مجله اسلام.
- تصاویر کعبه در نوشتههای چینی ترک تبار، صابیحا ارکن، مجله آسیای مرکزی.
- سجاده مصوّر کعبه در موزه قونیه، مولانا آیشنآلدوگان، مجله تاریخ فن.
- زیارت کعبه و کعبه در شعرهای قدیم، مژگان جومبور، مجله تحقیقهای ترکی.
- قفلها و کلید طلای کعبه، ابراهیم حقی قون یالی، مجلّه هفت روز.
- بنای کعبه، کورشات اکرم اویوکوجو، مجله تاریخ حیات.
- تعمیرات کعبه، تحسین اوز، مجله آرکیتکت، شورش شریف حسین امیر مکه در جنگ جهانی اول، هولیاتوکر، مجله سمینار، تاریخ عسکری.
- حکومت مکه در دوره عثمانی، وهبی عجل، مجله تاریخ دنیای ترک.
- مکانهای مقدس زیارتی در مکه و مدینه، دیانت.
ص: 213
- بیمارستان پرتونیال مادر سلطان در مدینه منوره، نیل قارادنیز، مجله بیمارستان بزم عالم مادر سلطان واقف قربا.
- تاریخ مدینه منوره، ابن شبه و تاریخهای شهرهای اول دنیای اسلام، مصطفی فایدا، مجله دانشگاه آنکارا.
- بازار یثرب در صدر اسلام و پیش از آن، مایکل لچکر، ترجمه محفوظ سویلمز، مجله دانشگاه الهیات چروم.
- خطاب اسلام در مدینه منوره به عالم، احمد حمدی آکسکیلی، مجله سبیل الرشاد.
- کعبه مکان مقدس اسلام، زتاشاکر، مجله مجموعه مصوّر تاریخ.
تاریخ
مطالبی چون صرّه همایون کاروانها، راههای حج، اهمیت راهآهن حجاز، حاکمیت عثمانی در حجاز و وهابیان، اوقاف حرمین، دفاتر صرّه، مؤسسههای بهداشتی در حج، میراث عثمانی و از میان رفتن آنها در حجاز، تاریخ مکه و مدینه و عرب و ... از مسائلی است که نویسندگان ترک بدانها پرداختهاند. و مؤسسههایی مانند مؤسسه تاریخ ترک و وزارت فرهنگ بخشی از آنها را منتشر کرده است؛ مانند:
- تاریخ مکه، ایوب صبری پاشا، انتشارات فاتح.
- امرای مکه مکرمه، اسماعیل حقی اوزون چارشولی، مؤسسه تاریخ ترک، 1972
- تاریخ کعبه، احمد گلجان، مطبعه عمل، آنکارا.
- حج و تاریخ مکه و مدینه، عبداللَّه اوز.
- حجاج و سلاطین، ثریّا فاروقی/ ترجمه از انتشارات وقف تاریخ.
- معبدهای مقدس اسلام، دکتر ییلمازجان، انتشارات سیدره.
- مهدیگرایی و حادثه کعبه، ترجمه احمد فاروق، انتشارات وحدت.
- حرمین از دوران جاهلیت تا پایان امویان، مصطفی کوچوک آقجو ircica
- کعبه و تاریخ آن، الزرقایی، ترجمه یونوز وهبی یاوز، انتشارات فیضا.
- تاریخ اوقاف حرمین، محمد کمال.
- سیاحتنامه آش چی دده، ابراهیم خلیل افندی، نشریات دائرةالمعارف، استانبول.
ص: 214
- راهآهن حجاز، اوفوک گول سوی، انتشارات ارن.
- مسأله مصر و یمن و حجاز، سلیمان قاری ایرتم، انتشارات تمل.
- حاکمیت عثمانی در یمن برای کعبه و حرمین، خلوصی یاوز.
- چرا حجاز از ما جدا شد و دفاع مدینه، کاشف ناجی کی جی مان.
- تصفیه امپراتوری از حجاز تا بالکان، حسین کاظم قدری استانبول.
- آلبوم فتوگرافی راه حجاز استانبول.
- کعبه و مسیحیت در منابع اسلامی، ارول سرور، انتشارات کایناک.
- جنگ ترک در خیبر، کتابخانه استانبول.
- زوال امپراتور عثمانی و خاطرات آخرین والی یمن و یک عمر در عربستان، محمود ندیم بک.
- خاطره ماندگار، احد نجیب گیلانی، انتشارات ارکان.
- راه رسولان کعبه، علی اونال، انتشارات پنار.
- تاریخ کعبه، احمد گول کان.
- تشکیلات کارانتی نای حجاز 1865 تا 1914، گول دان ساری یولدوز، انتشارات مؤسسه تاریخ ترک.
- حاکمیت عثمانی در نجد و احسا، حرکت وهّابی و تشکیل دولت سعودی، زکریا قورشون، مؤسسه تاریخ ترک.
- در مکه چه شد، حج و حجاج، فهمی قور، انتشارات بیان.
- رساله عبرت درباره راهزنان، حسن هیلمی، استانبول.
- مادر دنیا، محمد صادق شریف، مطبعه جهان، 1324 هجری.
- حاکمیت عثمانی در قطر از نظر اسناد بایگانی، عثمان سویییگیت، استانبول.
- ترجمه رساله وهابیه، استانبول، 1271 هجری.
- فاجعه تونل محمد سولای، استانبول.
سفرنامهها
بسیاری از کتب سفرنامه و خاطرهنگاری، به وسیله ناشران آزاد چاپ و منتشر گردیده
ص: 215
است. خاطرات سفر حج، تجربههای شخصی افراد از حج است و ارزش ادبی و تاریخی دارد.
تعداد این بخش از کتابها زیاد نیست؛ چرا که در دوران عثمانی نوشتن سفرنامه و یادداشت خاطرات رایج نبود.
امروزه نیز به خاطر طولانی و مفصل نبودن این نوع از کتابها، بیشتر آنها را در مجلهها به چاپ میرسانند. همچنین در اینترنت، در سایتهای شخصی میآورند.
نمونههایی از کتب منتشر شده در موضوع سفرنامه و خاطرات حج عبارتاند از:
- سیاحتنامه اولیا چَلَبی، ده جلد، نهمین جلد آن در باره حج است. انتشارات اوچدال، استانبول.
- در راه حج، جناب شهابالدین، به کوشش بالقیص گورسوی، انتشارات کتاب اوی.
- صداها و رنگها از حجاز، نجیب فاضل کساکورک، انتشارات بیوک دوغو.
- لبیک خاطرات حج، امل اسین، استانبول، 1968
- تحفة الحرمین، نابی، به کوشش سیف الدین اون لو، انتشارات تیماش.
- گلزار مدینه، علیرضا قاشقچی، انتشارات غدیر.
- راهنمای حج، راهی به خدا، انتشارات توکر، 1967
- روز مره حج، احمد توران آلکان، انتشارات تیماش.
- خاطرات حج، مصطفی یازگان، انتشارات سبیل.
- خاطرات حج حاجی حسن حمیداللَّه، مؤسسه تاریخ ترک.
- لبیک، به سوی حج ابراهیمی، معمر یاکوشیر، انتشارات چاق لایان.
- خاطرات حجّ من، طلعت وصفی اوز، مجله نور اسلام.
- پیغمبر محبوب حجازی، وهبی قاراتاش، انتشارات تیماش.
- سیاحت در سرزمین مقدس، حج محمد بیبر، روزنامه حرّیت.
- راه حج، انتشارات ینیسباح.
- نوشتههایی که از شهر مدینه منوره، علی اولوی قوروجو.
- آلبوم شهر مدینه منوره، علی سلیمان مهر، انتشارات نیل.
- مکه قبل از اسلام، یاشار چلیک قول، انتشارات مدرسه آنکارا.
- نوشتههای مدینه، خیرالدین بولوت.
ص: 216
- از حج بر میگردم، عمر کمال آغار، انتشارات پست کارمندها.
- راهنمای حجاز (سیاحت نامه و راهنمای راههای حجاز) مجموعه نور اسلام.
- سیاحتنامه راهنمای حج در اسلامیت، علی تانر ووردی.
- راه حج، (کامل و مفصل برای مسلمانها) انتشارات ینیسباح.
- شکران و نوشتههای حجاز، ماجرای پیاده رفتن او به حج از مانیسا تا مکه 1969
- سفر به کعبه، ابراهیم باکی، انتشارات ابرار.
- از حجاز به آندلس، ارسین گور دوغان.
- سیاحتهای حجاز، آلیسوآت انتشارات کتاب اوی.
- خاطرات مدینه، احمد پیشکاری انتشارات بدر.
- راه و مکه، محمد اسد، انتشارات یاقمور و انتشارات انسان.
- خاطرات حج و قدم زدن در دنیای دروغ، احسان ثریا سرما، انتشارات بیان.
- خاطرات حج رضا توفیق حج، علی شریعتی، انتشارات اوزگون سرزمین مقدس دکتر تولّی اوغلو در راه مدینه ابوالحسن انندوی، انتشارات هلال.
- سیاحت عربستان، محمد صعاد، ترجمه از زبان فرانسوی.
- کوه زیتون، فاله رفقی آتای.
- خانه حبیب، انتشارات یدی گهجه.
- صفحات، محمدعاکف ارسوی، انتشارات ایز.
- شرط اول مکه، مجله سیاحت اطلس.
- کعبه و انسان از تحفة العطاعیه، اسماعیل حقی بورسوی.
- سیاحتنامه حجاز، سیفالدین اون لو، انتشارات تیماش.
- سیاحت حجاز، بربر بدری، در سال 1741- 1761، انتشارات آکچا.
- اسلام در هندوستان و چین (در اواخر قرن بیست یکم) که بخشی از آن، سفر حج است. این کتاب هم عثمانی و هم ترکی چاپ گردیده. عبدالرشید ابراهیم، به کوشش محمد پاکسو.
- راهنمای سفر حج، حاجی منصور، انتشارات انقلاب.
- یک سفر مقدس (نوشتههای عمره)، دورموش عالی یلدوز، قونیه، 2003