نوع مقاله : فقه حج
چکیده
موضوعات
مقدمه
علمای مسلمان بهخصوص دانشمندان شیعه، از گذشته تا کنون، کتابهای زیادی درباره مسائل گوناگون اسلامی تألیف کرده و یکی از مسائلی که بهطور ویژه به آن پرداختهاند، مسأله فقه است. آنان بر این عقیده پای فشردهاند که فقه اسلامی بهخصوص فقه شیعی، از پویا بوده و ایستا نیست و در هر عصر و مصری آماده پاسخگویی است. فقهای شیعه به تبیین فقه در ابواب مختلف؛ از طهارت تا دیات پرداخته و در این باره قلمها زدهاند.
ازمسائلی که در ابواب مختلف فقه به آن بذل توجه شده، اعمالی است که به اطفال و صبیان مربوط میشود. فقه شیعه از این جهت از گستردگی ویژه برخوردار بوده و مسائل و احکام کودکان را بهطور مفصل بیان کرده است.
روشن است که در این راه، با مشکلاتی نیز مواجه بودهاند و مشکلی که در این باب خود را نمایانده، نبود کتاب مستقل در این زمینه است.
تا کنون کتاب جامعی که محتوی تمام مسائل فقهی مربوط به صغار و اطفال باشد تألیف نشده و احکام صبیان تنها در ذیل مباحث متفرقه بیان گردیده و کسی آنها را بهطور جداگانه و در کتاب مستقل گردآوری نکرده است تا دسترسی به آنها آسان باشد. تنها کتابی که نگارنده در این زمینه یافته، کتاب «موسوعة احکام الأطفال و أدلّتها» است که به دست گروهی از نویسندگان، با اشراف حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی/ تألیف شده است. کتاب یاد شده نیز گرچه جامع و کامل نیست اما در نوع خود، کم نظیر میباشد. همچنین مقالهای در فصلنامه «میقات حج» درباره حج الصبیان آمده است.
همین اندک بودن کتب فقهی در باب «احکام حج الصبی»، کار تحقیق و پژوهش را دشوار میکند، اما با لطف الهی و توجهات کریمه اهل بیت (علیهم السلام) بر مشکلات فائق آمده و توانستم مقالهای هر چند مختصر سامان دهم.
در این نوشته ابتدا بهطور گذرا مشروعیت عبادات صبی و کودک را بیان کرده، آنگاه به بحث در باب مشروعیت اعمال او در حج پرداختهایم.
چند نکته:
1. تنها به آرا و نظریات فقهای شیعه پرداخته و از فقه اهل سنت سخنی به میان نیاوردهایم؛ زیرا هدف ما مقایسه فقه شیعه با فقه سنی نبوده است.
2. تنها به آرا و نظریات فقهای مشهور شیعه بسنده نکرده و از آرای معاصرین و متأخرین نیز بهرههای فراوان بردهایم.
3. نشانیها را در پانوشت به اختصار بیان کرده و در فهرست منابع، به صورت جامع و کامل آوردهایم.
4. به روایاتی که از جهت سند بررسی نشدهاند، استناد کردهایم، لیکن در حین بحث، به بررسی اسناد آن نپردختهایم.
5. هدف ما در این نوشتار بررسی تمام اعمال حج کودکان نبوده و تنها به برخی از اعمال و مسائل آن اشاره کردهایم.
عبادات صبی
مشروعیت عبادات صبی
از شرایطی که در انجام هر تکلیف، وجود آن ضروری است، «بلوغ» است. تا فردی به بلوغ نرسد، تکلیفی ندارد. روشن است که در کودکان نیز این شرط، مانع از وجوب اعمال نسبت به آنها است.
در عبادات صبی و کودک، بحث دراین است که آیا عبادات او مشروع است؟ یعنی میتواند آنها را به قصد امتثال بهجا آورد یا مشروع نبوده و نمیتواند آنها را به قصد امتثال امر الهی انجام دهد؟ (1)
مشهور فقها بر این عقیدهاند که اعمال صبی، دارای مصلحت بوده، استحباب نیز دارد وتنها تمرین و آمادهسازی نیست. عمده دلیل آنها، اطلاقات و عمومات آیات قرآن کریم است که شامل افراد بالغ و نابالغ- هر دو- میشود: (2)
آیه کریمه: «أَقیمُوا الصلاة» (3) بهطور مطلق، بیان میکند که همه باید نماز بخوانند؛ چه بالغ و چه غیر بالغ و نیز عموم آیه: (فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْه ...) (4) شامل افراد نابالغ هم میشود.
1- فاضل لنکرانی، محمد، القواعد الفقهیه، ص 341
2- حکیم، سید محسن، مستمسک عروة الوثقی، ج 10، ص 180
3- بقره: 43
4- بقره: 185
1- شیخ حر عاملی، وسایل الشیعه، ج 1، ابواب مقدمات عبادات، باب 4 باب اشتراط التکلیف ح 81
2- حکیم، سید محسن، مستمسک عروة الوثقی، ج 10، ص 180
3- الصابونی، محمدعلی، الفقه الشرعی، ج 1، ص 101
4- تذکرة الفقهاء، ج 2، ص 331
5- الحلی، جمال الدین احمد بن محمد بن فهد، المهذب البارع، ج 2، ص 47
6- النجفی، محمد حسن، جواهرالکلام، ج 8، ص 329
7- نراقی، ملا احمد، مستند الشیعه، ج 11، ص 108
8- تذکره الفقهاء، ج 2، ص 331
9- البحرانی، یوسف، حدائق الناضره، ج 9، ص 76
10- الطباطبایی، سید علی، عروة الوثقی، ج 1، ص 581، مسأله 35
11- نراقی، ملا احمد، مستند الشیعه، ج 11، ص 157
12- آیات حج را به سه دسته می توان تقسیم نمود
1- اصل وجوب حج آل عمران/ 96 و 97- حج/ 27 و 25
2- افعال حج بقره/ 196 و 197 و 198 و 199 و 200 و 201 و 202 و 203 و 125 و 158- فتح/ 27 3- احکام و توابع مائده/ 2 و 94 و 95 و 96 و 97؛ حج/ 20 و 30؛ بقره/ 126 و 127 و 128. ر. ک. به: کنز العرفان، فاضل مقداد ص 242 و محقق اردبیلی، زبده البیان، کتاب الحج.
13- آل عمران: 97
14- العاملی، شیخ حر، وسایل الشیعه، ج 11 ابواب وجوب حج باب 2 باب انّه یجب الحج علی الناس ح 1430
15- الفاضل الهندی، کشف اللثام، ج 5، ص 72 و 149
16- نراقی، ملا احمد، مستند الشیعه، ج 11، ص 15
17- العاملی شهید اول، محمد بن مکی، دروس، ج 1، ص 306
1- ابو جعفرمحمد، الطوسی، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج 1، ص 328
2- موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 1، ص 340
3- ابو جعفرمحمد، الطوسی، تهذیب الاحکام، ج 5، ص 6، ح 14؛ وسایل الشیعه، ج 11 ابواب وجوب حج، باب 12 باب اشتراط وجوب الحج بالبلوغ ح 14198
4- شیخ صدوق، خصال، ج، ص 94؛ وسایل، ج 1، ابواب مقدمات عبادت، باب 4 باب اشتراط التکلیف ح 81
5- علّامه حلّی، منتهی المطلب، ج 10، ص 54؛ تذکرةالفقهاء، ج 7، ص 24
6- نراقی، ملا احمد، مستند الشیعه، ج 2، ص 155
7- همان، ج 11، صص 15 و 157
8- شیخ طوسی، الاستبصار، ج 2، ص 147، ح 3
9- علّامه حلّی، منتهی المطلب، ج 10، ص 54
10- اراکی، محسن، حج الصبیان، مجله «میقات الحج»، ش 2، ص 197
11- الکافی، ج 4، ص 276، ح 9؛ شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 435؛ وسایل الشیعه، ج 11، باب 20، ابواب وجوب حج، ح 14225
12- من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 226، ح 1064؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ج 5، ص 312 باب 24، ح 69؛ وسایل الشیعه، ج 12، ابواب تروک احرام باب جواز التظلیل، باب 65، ح 16967
1- همین نوشته بخش عدم کفایت حج صبی از حجّه الإسلام.
2- اراکی، محسن، حج الصبیان، مجله «میقات الحج»، ش 2، ص 197
3- دروس، ج 1، ص 306
4- ریاض المسائل چاپ قدیم ج 1، ص 338
5- تذکره، ج 7، ص 26 و ج 8، ص 421؛ تحریر الأحکام، ج 1، ص 90
6- ریاض المسایل چاپ قدیم ج 1 ص 338.
7- علامه حلی، تذکره الفقهاء، ج 7، ص 26 و ج 8، ص 421؛ علامه حلی، تحریرالاحکام، ج 1 ص 90.
8- موسوعة الامام خویی، ج 28، ص 12
9- سید محسن، الحکیم، مستمسک عروه الوثقی، ج 10، ص 16
10- روح الله، الموسوی الخمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 340
11- نراقی، مستند الشیعه، ج 11، ص 18
12- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام، ج 17، ص 234. صاحب جواهر به خاطر اینکه حج صبی همراه با تصرف مال است، اذن ولی را شرط میداند، اما احتمال عدم اشتراط اذن از ولی را نیز رد نمی کند؛ زیرا حج وی- اولًا و بالذات- همراه با صرف مال نیست. ایشان حتی احتمال اجماع هم میدهد؛ «نعم لا بدّ من إذن الولی بذلک لاستتباعه المال فی بعض الأحوال، فلیس هو عباده محضه، مع احتمال العدم، لعدم کونه تصرفاً مالیاً أولًا و بالذات إن لم یکن إجماعاً، کما هو ظاهر نفی الخلاف فیه بین العلماء».
13- نراقی، مستند الشیعه، ج 11، ص 18؛ شیخ طوسی، المبسوط فی فقه الإمامیه، ج 1، ص 329
1- وسایل الشیعه، ج 13، ابواب الطواف، باب 2 باب وجوب طواف النساء ح 17790
2- شیخ طوسی، المبسوط، ج 1، ص 329؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 409 باب 26 ذیل حدیث 69
3- دروس، ج 1، ص 404
4- همان، ص 458
5- جواهرالکلام، ج 19، ص 260
6- همان، ص 410
7- کشف اللثام، ج 5، ص 484
8- همان، ج 6، ص 228
9- علّامه حلّی، تذکره الفقهاء، ج 8، ص 353
10- موسوی خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ج 1، ص 416
1- موسوعة الإمام الخویی، ج 29، ص 361
2- این اجماع مدرکی است. لذا فقط مؤید است نه دلیل.
3- الکلینی، محمدبن یعقوب، الکافی، ج 4، ص 278، ح 18؛ وسایل الشیعه، ج 11 ابواب وجوب حج، باب 13 باب ان الصبی إذا حجّ ... لم یجزء ح 14200
4- ابوجعفر محمد، الطوسی، الاستبصار، ج 2، باب 86 ح 1 و 2
5- وسایل الشیعه، ج 11، ابواب وجوب حج باب 12، ح 14197
6- کشف اللثام، ج 5، ص 73
7- مستند الشیعه، ج 11، ص 20
8- تذکره الفقهاء، ج 8، ص 421
9- جواهر الکلام، ج 17، ص 229
10- مستمسک عروة الوثقی، ج 10، ص 14
11- روح الله، موسوی خمینی، تحریر الوسیله، ج 1 ص 340
12- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 433، ح 2892؛ تهذیب الاحکام، ج 5، ص 5، ح 13
13- وسائلالشیعه، ج 14، ح 13 ش 18540، ابواب وقوف بمشعر، باب 23
1- علّامه حلّی، تحریرالاحکام، ج 1، ص 125
2- علّامه حلّی، تذکره الفقهاء، ج 8، ص 421
3- شیخ طوسی، المبسوط، ج 1، ص 297؛ جواهرالکلام، ج 7، ص 234؛ دروس، ج 1، ص 306؛ مستمسک عروه، ج 10، ص 29؛ روح الله الموسوی الخمینی، تحریر الوسیله، ج 1، ص 348
4- شهید ثانی، مسالک الافهام، ج 2، ص 123
5- علامه حلّی، منتهی المطلب، ج 10، ص 59
6- الطباطبایی، سید علی، ریا ض المسائل چاپ جدید، ج 6، ص 22
7- نراقی، مستند الشیعه، ج 11، ص 22
8- مستمسک عروه، ج 10، ص 29
9- علامه حلی، منتهی المطلب، ج 10، ص 59
10- مسالک الافهام، ج 2، ص 123
11- منتهی المطلب، ج 10، ص 59
12- جواهرالکلام، ج 17، ص 230
13- مستمسک عروه، ج 10، ص 29؛ موسوعة الإمام الخویی، ج 26، ص 32
14- جواهر الکلام، ج 17، ص 230
15- تذکره الفقها، ج 7، ص 38
16- عروة الوثقی، ج 2، ص 455
17- مسالک الافهام، ج 2، ص 124
1- موسوعة الامام الخویی، ج 26، ص 32؛ مستمسک عروه، ج 10، ص 29
2- موسوعة الامام الخویی، ج 26، ص 32
3- همان.
4- همان.