ص: 117
پس از اذان، سر مؤذنِ حرم با یادآوری این حدیث شریف که: «مَنْ قَالَ لِصَاحِبه والإمام یخطب: صه، فقد لَغا»
(1) مردم را به استماع خطبه فرا میخواند، آنگاه خطیب برخاسته به ایراد خطبه میپردازد.
پس از اتمام خطبه امام جمعه نماز جمعه را میخواند و مکبّرها با گفتن تکبیر مردم را متوجه رکوع و سجده امام میکنند.
پس از نماز جمعه، آیه شریفه: رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَیَّ وَ لِمَنْ دَخَلَ بَیْتِیَ مُؤْمِناً
(2) را تلاوت نموده، نمازگزاران یک دل و یک صدا «آیه الکرسی» را میخوانند. با صدای بلند به تسبیح و تقدیس خداوند میپردازند، آنگاه با ذکر: «یا لَطیف» و «یا کافی» مراسم نماز جمعه به پایان میرسد و بعد یکی از خادمان حجره شریف که «سنجاق دار» نامیده میشود، درهای منبر را میبندد و پرده منبر را روی درهای منبر میآویزد و با سنجاق از دو طرف آن را به دو طرف منبر وصل میکند.
سپس سجاده مخصوص خطیب و پرده مُزَرْکَش (زربفت) منبر را برداشته به همراه دربان مخصوص به داخل حجره شریفه میبرد و در جای مخصوص خود قرار میدهد.
شرکت کنندگان در این مراسم نورانی، در طول این عبادت رحمانی، در یک حال عرفانی، آنچنان به وجد و سرور میآیند که به حالت بیخودی نزدیک شده، تا پایان جهان آن لحظات به یادماندنی را فراموش نمیکنند.
در آستان ملک پاسبان نبوی
بر اساس احادیث فراوانی که زینت بخش کتب حدیثی است، پیامبر خدا (ص) حیات معنوی دارند.
(3)اهالی مدینه، براساس این احادیث که به ثبوت رسیده، معتقدند وجود پاک پیامبر در نمازهای جمعه و جماعت پرتوافشانی میکند، از این رهگذر نمازهای جمعه و جماعتی که در روضه مطهر اقامه میشود، حال و هوای دیگری دارد و ذوق و صفا و جلوههای آن قابل وصف نیست.
این نمازها در روضهای اقامه میشود که پیامبر خدا (ص) در حق آن فرموده است:
«ما بین قبری و منبری روضة من ریاض الجنه»؛ «میان قبر و منبر من، باغی از باغهای بهشت است.»
این نماز در حرم پیامبر و در حریم قبر مطهر آن حضرت به پا میشود که فرمود:
«مَنْ زار قبری وجبت له شفاعتی»
؛ «کسی که قبر مرا زیارت کند شفاعتم برای او واجب میشود.»
اگر چه شفاعت پیامبر (ص) شامل همه اهل ایمان است، ولی در مورد زائران قبر مطهّرش به طور خاص در احادیث متواتر بشارت داده است.
کسانی که از راههای دور و دراز تنها برای خدا و به قصد قربت برای زیارت قبر مطهر آن حضرت «شَدّ رِحال» میکنند و با کولهباری از گناه به درگاه خداوند منّان روی میآورند و به ذیل شفاعت آن شافع مشفّع چنگ میزنند، بیگمان همه آنان؛ از مستمند و ثروتمند، از توانمند و حاجتمند، مشمول رحمت و مغفرت پروردگارشان قرارگرفته، توبهشان پذیرفته میشود.
(4)شب میلاد پیامبر (ص)
اهالی مدینه در هر سال، شب میلاد مسعود پیامبر (ص) را در مسجد النبی احیا نگه میدارند. به هنگام سَحَر، در محوّطه باغچهای که مقابل بابالنساء است، جمع میشوند.
(5)آنگاه منبر تزیین شدهای میآورند، یک گروه تباشیر 5 نفری از سوی خطیب مسجد تعیین شده، با صدای دلنشین خود به مولود خوانی میپردازند. پس از استماع مولودخوانی با شربت از زائران پذیرایی میشود، آنگاه برای تهجّد به روضه مطهّر باز میگردند.
1- «اگر کسی به هنگام ایراد خطبه امام، به بغل دستیاش بگوید: ساکت شو، کار لغوی انجام داده است.» ابن اثیر، النهایه، ج 4، ص 257
2- نوح 71: 28
3- قرآن کریم در مورد شهدایی که در راه خدا کشته شدهاند، به صراحت میفرماید: «آنان را مرده مپندارید که آنها زندگانند و در نزد خدایشان روزی خوارانند.» آلعمران 3: 169 و بیتردید پیامبر گرامی اسلام شهید از دنیا رفته است؛ چنانکه خود از آن خبر داده است. بحارالأنوار، ج 33، ص 267
4- در اینجا مؤلف بحث گستردهای دربارهراز حضور مؤذن منبر در کنار خطیب، به جهت حفاظت و حراست خطیب از حوادث احتمالی و اینکه این تدبیر پس از تهاجم قرامطه اتخاذ شده، به تفصیل سخن گفته، که نیازی به ترجمه آن دیده نشد. مرآت الحرمین، ج 2، صص 101- 98
5- این باغچه در داخل مسجد النبی تا زمان ما موجود بود و نگارنده به سال 1354 ش. در تشرف خود آن را مشاهده نمود.
ص: 118
روز میلاد مسعود
همه ساله روز 12 ربیع الأول
(1) همزمان با طلوع خورشید، مولود خوانی در مسجد النبی آغاز میشود.
مولود خوانها از امامان مسجد النبی هستند، ولی مولود خوانی خود مراسم ویژهای است و یک وظیفه ویژه.
واکنون ترتیب مولودخوانی:
1) مولودخوانی اوّل، منقبت میلاد مسعود حضرت ختمی مرتبت را در طرف قبله باغچه حرم نبوی، در محلّی که برای این منظور تزیین گردیده، بر فراز منبر میرود و حدیث میلاد را میخواند و سپس بر پادشاه دوران دعا میکند.
2) مولود خوان دوّم، منظومه میلادیه پیامبر (ص) را میخواند.
3) مولود خوان سوّم، منظومه دوران شیر خوارگی پیامبر را میخواند.
4) مولود خوان چهارم، منظومه هجرت نبوی را میخواند.
5) مولودخوان پنجم، وظیفه دعا بر امّت اسلامی را برعهده دارد.
حال و هوای مدینه در روز میلاد
در روز میلاد مسعود پیامبر (ص) در میان اهالی مدینه هیچ داد و ستدی انجام نمیشود. مغازهها بسته و بازار تعطیل است و اشتغال به هر کار دنیوی حرام به شمار میآید.
فرخنده روز تولد آن حضرت، اهالی مدینه از بزرگ و کوچک، غنی و فقیر، جامه فاخر به تن کرده، عید میگیرند. از قلعهها توپ شلیک میشود. مردم با شلیک تفنگ ابراز شادی میکنند.
اهالی مدینه به دیدار یکدیگر رفته، آن روز مسعود را به یکدیگر تبریک میگویند و به عنوان روزی که بر کالبد جهان جان دمیده شده جشن میگیرند.
میلاد مسعود آورنده قرآن و بنیانگذار حیات طیبه جامعه بشری را به عنوان عید اکبر جشن گرفته، ابراز مسرّت میکنند.
گرامیداشت حمزه سیّد الشهدا
اهالی مدینه همه ساله شب دوازدهم ماه رجب المرجّب به زیارت جناب حمزه میروند.
در میان ساکنان سرزمین حجاز، آن شب، شب زیارتی مخصوص جناب حمزه سیدالشهدا شناخته میشود و اهالی مدینه آن شب را در کنار حرم مطهّر و قبر منوّر آن حضرت سپری میکنند.
اهالی مدینه برای بیتوته آن شب، در کنار حرم حضرت حمزه چادر میزنند، پس از زیارت قبر مطهر آن حضرت در چادرهای خود مستقر میشوند و با شلیک تفنگ آیین مذهبی خود را برگزار میکنند.
استقبال از رجبیون
روز 23 ماه رجب «روز رجبیون» نامیده میشود.
همه اهالی مدینه روز 23 رجب از شهر بیرون رفته، به استقبال زائران مدینه منوره میشتابند.
زائرانی که در 23 رجب از اقطار و اکناف به زیارت قبر مطهر نبوی مشرف میشوند، در میان اهالی مدینه «رجبیون» نامیده میشوند.
1- مشهور در میان شیعه، میلاد مسعود پیامبر ص روز 17 ربیع الاول عام الفیل میباشد شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص 791 ولی بنابر مشهور در میان اهل سنت، روز 12 ربیع الاول میباشد ابن هشام، السیره النبویه، ج 1، ص 294
ص: 119
رجبیون عمدتاً به صورت سواره بر اشتران هَجین (دورگه) میآمدند و لذا در میان اهالی مدینه به سواران نیز شهرت داشتند.
رجبیون از مکّه، طائف، یمن، به ویژه از قُرا و قصبات اطراف مدینه با زنان و فرزندان خود بر فراز اشتران دورگه روز 23 رجب به هجرتسرای پیامبر سرازیر میشدند.
هر تیرهای پرچمی ترتیب داده، در پشت سر بزرگ عشیره حرکت میکردند، با شوق و اشتیاق زاید الوصفی وارد مدینه شده، به عتبه بوسی حرم از عرش برتر نبوی نایل شده، پیشانی ادب بر آستان حرم میساییدند، به مدیحهسرایی و صلوات خوانی میپرداختند.
رجبیون در حالی که اشک محبّت بر چهرههایشان سرازیر است وارد حرم میشوند و همگان را تحت تأثیر قرار میدادند.
شاهد این صحنه، اگر دلش سختتر از سنگ خارا بود، بازهم عنان شکیب را از دست میداد، دلش آب میشد و اشک محبتش برچهرهاش روان میشد.
در آن ایام ازدحام و کثرت به حدّی میرسید که شهر مدینه پاسخگوی آن جمعیت نبود.
رجبیون سه روز در مدینه اقامت میکردند و با یک دنیا عشق و صفا، خضوع و خشوع، به مدیحهسرایی و صلوات خوانی میپرداختند.
رجبیون در میان چکامههای خود پس از هر قطعهای این دو بیتی را تکرار میکردند:
مرحباً بک یا محمد
مرحباً مرحباً فی مرحباً
یا هلالًا هلّ من وادی القُبا
یا من أظهر الدین و بَنَی
آنها این چکامه را آنچنان با سوز و گداز میخواندند که هق هق گریه در فضای مدینه طنین میانداخت.
محفلی که رجبیون در مسجد النبی برگزار میکردند، آنقدر با هیبت و شکوه بود که تماشاگران به شدّت به این محفل نورانی جذب میشدند. نفسها به شماره میافتاد و موی بربدنشان راست میشد و سیل اشک بر صورتشان جاری میگشت.
شب معراج
رجبیون در شب چهارمِ حضورشان در مدینه که مصادف با شب معراج بود
(1) بعد از ادای نماز عصر، در میدان باب الرحمه گرد میآمدند. یک نفر خوش صدا بر فراز منبر میرفت و با لحن شیرین و نغمههای دلنواز خود منظومههای پرمحتوا و هیجان انگیز معراجیهرا میخواند و دل های عاشقان و شیفتگان خاندان رسالت را به وجد میآورد و آتش عشقشان را شعلهور میساخت.
در شب معراج، در اثر کثرت زائران، داخل مسجد و اطراف آن آکنده از جمعیت و شبیه صحرای عرفات میشد، تا غروب آفتاب نالهها و نغمههای مؤمنان گوش جان را نوازش میداد.
برای پیشگیری از هر حادثه ناهنجار احتمالی به تعداد کافی سرباز و نیروی انتظامی در اطراف مسجد مستقر میشد، تا زائران با دلی مطمئن و خاطری آسوده به راز و نیاز بپردازند.
در اطراف غربی حدیقه الرسول اجتماع پرشوری برگزار میشد و قاری زبردستی آیات روح بخش قرآن تلاوت کرده، منظومههای معراجیه و مولودیه میخواند.
پذیرایی با شربت
1- بنابر مشهور در میان امامیه، معراج پیامبر ص در شب هفدهم رمضان و بعثت آن حضرت در روز 27 رجب بوده که عامّه آن را شب معراج میدانند.
ص: 120چادر بزرگی در بیرون مسجد میزدند که در آن شربت تهیه میشد و از زائران حرم نبوی با شربت پذیرایی میکردند.به هنگام بر چیدن چادرِ شربت، بر اساس یک رسم کهن، به خانه شیخ حرم، نایب حرم، اعیان و اشراف، خادمان و کارگزاران حرم، سربازان و مأموران انتظامی، و حدود 2000 خانه از اهالی مدینه، برای هر یک، دو یا سه پارچ شربت میبردند.هزینه این کار بر عهده مدیر خزانه بود.رجبیون در شب معراج بر اساس یک سنت قدیمی تا صبح در داخل مسجد النبی مشغول عبادت و اطاعت میشدند و اهالی مدینه در ناله و ندبه، آنها را همراهی میکردند.بدرقه رجبیوندر پگاه بیست و هفتم رجب، نماز صبح را با امام شافعی ادا میکردند. حدود نیم ساعت پس از طلوع آفتاب بر اشتران دو رگه خود سوار شده به وطن خود باز میگشتند و پس از وصول به میهن خود به جشن و سرور میپرداختند.از قدیم مرسوم بود که به هنگام مراجعت رجبیون، همه اهالی مدینه از قلعهها بیرون آمده، با ابراز احساسات زائران حرم نبوی را بدرقه میکردند.زائران نیز با دلی آکنده از احساس و اشکی بر صورت روان، حرم نبوی را ترک میکردند.در میان عربها زیارت قبر مطهر رسول گرامی (ص) را در شب معراج و ایام رجبیون: «حجالنّبی» مینامند.