ORIGINAL_ARTICLE
نگاهی به حجگزاری کشور مغرب / با بررسی گزارشی دوره معاصر (مراکش)
در این گزارش پس از ارائه مقدمهای مختصر درباره تاریخچه مغرب و حجگزاری آن،به حجگزاری معاصر مغرب میپردازیم که بر اساس دادههای اینترنتی، عمدتاً از سایت سازمان اوقاف و امور دینی مغرب، تنظیم شده است. پژوهشی که تاکنون به حجگزاری معاصر مغرب (مراکش) پرداخته باشد، یافت نشد؛ ازاینرو این مقاله در دادههای خود نوآوری دارد و باعث معرفی بهتر این کشور و حجگزاری آن خواهد شد.این تحقیق به روش کتابخانهای و نقلی تهیه شده که تاریخچه حجگزاری آن بنا بر منابع کتابخانهای و نقلی، و اطلاعات معاصر آن بر پایه گزارشهای سازمانهای اوقاف و امور دینی مغرب در محورهای زیر سامان یافته است:تاریخچه مغرب و حجگزاری آن، نظام حجگزاری معاصر در مغرب، سند حج مغرب، وظائف و اقدامات سازمان اوقاف و امور دینی مغرب درباره حج، پادشاه مغرب و حج، برخی از مشکلات و چالشهای حجاج مغربی، سفرنامهنگاری حج.
https://miqat.hajj.ir/article_141331_2a3a14c66ad108669b9bc72765afa607.pdf
2021-05-22
7
23
مغرب
مراکش
حج مغرب
المملکة المغربیة
حج المغاربة
محمدسعید
نجاتی
ms.nejati@hzrc.ac.ir
1
عضو گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت
AUTHOR
اطلس شیعه.
1
fa.wikishia.net/view/%D9%85%D8%B1%D8%A7%DA%A9%D8%B4
2
3. درسنامه آشنایی با کشورهای اسلامی.
3
https://www.alaraby.co.uk
4
http://www.habous.gov.ma/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-html
5
http://www.habous.gov.ma/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-1.html
6
http://www.habous.gov.ma/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-1.html
7
http://habous.gov.ma/pelerinage
8
http://telexpresse.com/permalink/109292.html
9
www.habous.gov.ma/%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%AC-1.html
10
http://www.habous.gov.ma/pelerinage/2012-04-24-10-20-28/591-html
11
http://habous.gov.ma/pelerinage/2012-04-13-16-09-54/107-
12
http://www.habous.gov.ma/pelerinage/2012AC.html
13
خبرگزاری ایرنا، 20 مهر 1394
14
خبرگزاری ایرنا، 7 مهر 1394
15
خبرگزاری شفقنا، 13 مهر 1394
16
خبرگزاری ایرنا، 16 مهر 1394
17
آژیر، حمیدرضا و امین، محمد (تابستان 1382)، مجله میقات حج، دوره 11، شماره 44
18
کراز فوزیه، مسالک حجاج المغاربه من خلال بعض رحلات المغربیة الرحلات الحجازیه، مؤتمر طرق حج آفریقیا.
19
مآخذشناسی حج و حرمین، پژوهشکده حج و زیارت، موسسة مشعر، 1399ش، دبیرخانة همایش مغرب اسلامی و حج و حرمین.
20
ORIGINAL_ARTICLE
سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفین و تأثیر علمی و فرهنگی آن در مغرب
مکه و مدینه، به عنوان مرکز وحی و رسالت، همواره مقصد مسلمانان، بهویژه عالمان دینی، بوده است. علمای دین با هدف انجام فریضه حج و زیارت و کسب علومو معارف دینی، به دو شهر مکه و مدینه هجرت میکردند.در این مقاله که با روش توصیفی ـ تحلیلی و استقصا از منابع تاریخی نگارش یافته، به دنبال واکاوی دلایل سفرهای علمای مغرب در قرون میانی تاریخ اسلام به حرمین شریفین و پاسخ به این سؤال هستیم که سفرهای علمای مغرب به حرمین شریفینـ بهویژه اجازات علمای حرمین ـ چه تأثیری در گسترش علوم و معارف اسلامی در مغرب داشته است؟نتیجه این تحقیق نشان داد علمای مغرب در این محدوده تاریخی به منظور دستیابی به اسناد عالی روایات و کسب اجازه از اساتید، به حرمین شریفین سفر میکردند. آنان در این سفرها میکوشیدند با شناسایی اساتید صاحب نام آن زمان که روایات صحیحالسند را با کمترین واسطه در اختیار داشتند، مدتها آنها را شاگردی،و اجازه نقل احادیث از آنان دریافت کنند.برابر مستنداتی که در این تحقیق ارائه شده، این سفرهای علمی و اجازات علمای حرمین، باعث ارتقای علمی و مقبولیت اجتماعی علمای مغرب گردید و آنها توانستند با انتقال کتابهای حدیثی، تشکیل کرسیهای تدریس، شرح و تفسیر روایات، تربیت شاگردان و صدور اجازه برای آنان و همچنین نگارش و انتشار کتاب، علوم و معارف اسلامی را در مغرب گسترش دهند و در اشاعه فرهنگ اسلامی در مغرب مؤثر واقع شوند.
https://miqat.hajj.ir/article_141334_34b8ec69fa5fedc31f0f45849ff85857.pdf
2021-05-22
25
50
سفرهای علما
مغرب
حرمین شریفین
علم و فرهنگ
حافظ
نجفی
hnk317@yahoo.com
1
سطح چهار حوزه علمیه، عضو گروه اخلاق و اسرار پژوهشکده حج و زیارت
AUTHOR
* . قرآن کریم، ترجمه آیتالله مکارم شیرازی.
1
ابن بشکوال، ابوالقاسم (2010م.)، الصلة فی تاریخ ائمة الاندلس و علمائهم
2
و محدثیهم و فقهائهم و ادبائهم، تحقیق، بشار عواد معروف، تونس، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول.
3
ابن رُشَید سِبتی فهری، ابوعبدالله محمد بن عمر(1402ق.)، ملء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة، تحقیق محمد بلخوجه، تونس، دارالتونسیه للنشر.
4
ابن شاس، ابومحمد عبدالله بن نجم (1415ق.) عقد الجواهر الثمینة فی مذهب عالم المدینة، تحقیق محمد ابوالاجفان و عبدالحفیظ منصور، دارالغرب الاسلامی، چاپ اول.
5
ابن مرزوق الخطیب، ابوعبدالله محمد بن احمد (بیتا)، عجالة المستوفی المستجاز فی ذکر من سمع من المشائخ دون من اجاز من ائمة المغرب
6
و الشام و الحجاز، نسخه در الخزانة الملکیة رباط، ش36.
7
ایناس رمضان عبدالتواب المسلم (2012م.)، هجرات المغاربة إلی بلاد الحجاز
8
و تأثیرهم السیاسی و الحضاری علی المجتمع الحجازی فی الفترة من مطلع القرن الثالث الهجری إلی نهایة القرن الخامس الهجری، رساله کارشناسی ارشد، مصر، دانشگاه الفیوم ـ دانشکده دارالعلوم.
9
بعلی حفناوی، (2018م.)، الرحلات الحجازیة المغاربیة: المغاربة الأعلام فی البلد الحرام؛ دراسة نقدیة ثقافیة، الجزائر، دارالیازروی العلمیه للنشر و التوزیع.
10
البَلَوی، خالد بن عیسی (بیتا)، تاج المفرق فی تحلیة علماء المشرق، مقدمه
11
و تحقیق حسن بن محمد سائح، لجنه المشترکة لنشر التراث الاسلامی بین المملکة المغربیة و دولة الامارات المتحدة العربیة.
12
تجیبی سِبتی، قاسم بن یوسف (بیتا)، برنامج التجیبی، تحقیق عبدالحفیظ منصور، لیبیا ـ تونس، الدار العربیه للکتاب.
13
تجیبی سِبتی، قاسم بن یوسف، (بیتا)، مستفاد الرحله و الاغتراب.
14
تجیبی، ابوعبدالله محمد بن عبدالرحمان، (بیتا)، برنامج التجیبی، اطروحة موجودة بمؤسسة دارالحریث الحسنیه بالرباط، تحقیق الدکتور الحسن بن سعید.
15
التنبکتی، احمد بابا (1423ق./2004 م.)، نیل الابتهاج بتطریز الدیباج، تحقیق: علی عمر، القاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، چاپ اول.
16
حدادی، احمد (1424ق.)، الرحلة ابن رشید السبتی؛ دراسة و تحلیل، مغرب، منشورات وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، چاپ اول.
17
حمد الجاسر، سلسله مقالات (آوریل 1969م.)، «الحجاز فی القرن السابع الهجری علی ما فی رحلة ابن رشید الأندلسی»، مجله العرب سعودی، شماره1 (اکتبر 1969م.)، ص63 ـ 55 ؛ نیز: شماره 7
18
الشوابکه، نوال عبدالرحمان محمد (1428ق/2008م.)، ادب الرحلات الاندلسیة و المغربیة حتی القرن التاسع الهجری، عمان، وزارة الثقافه، دارالمامون للنشر
19
و التوزیع.
20
عالیبیک احمدی، میرآقا (1399ش.)، مأخذشناسی حج و حرمین شریفین در مغرب اسلامی تا دوران معاصر، پژوهشکده حج و زیارت.
21
عبدالقادر العافیة (1428ق.)، رحلة الحج و لقاء الشیوخ: التجیبی نموذجاً مغرب، دارابن حزم، مرکز التراث الثقافی.
22
العبدری، ابوعبدالله محمد بن محمد بن علی (1428ق.)، الرحلة المغربیة، الجزائر، منشورات مؤسسة بونه للبحوث و الدراسات، چاپ اول.
23
الغبرینی، ابوالعباس احمد بن احمد (1979م.)، عنوان الدرایه فیمن عرف من العلماء فی المأة السابعة ببجایة، تحقیق عاول نویهض، بیروت، دارالآفاق الجدیده، چاپ دوم.
24
کردی، علی ابراهیم (2013م.)، ادب الرحل فی المغرب و الاندلس، دمشق، منشورات الهیئة العامة السوریة للکتاب، وزارة الثقافة.
25
الناجی لمین (2016م.)، رحلات علماء المغربین الأقصی و الأوسط المکیة
26
و آثارها العلمیة من خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین، القاهره، دارالکلمة للنشر و التوزیع.
27
ORIGINAL_ARTICLE
سیر اجمالی تاریخنگاری محلی مکه و مدینه (با تأکید بر جایگاه نگارشهای علمای مغرب اسلامی)
دو شهر مکه و مدینه، به علت تقدس و اهمیت معنوی آنان نزد مسلمانان، موضوع نگارش تواریخ محلی متعددی در طول دوران اسلامی بودهاند. در میان نگاشتههای فراوان موجود در این زمینه، تواریخ محلی مهمی به قلم عالمان و نویسندگان مغربیالاصل نگاشته شده است. در نوشتار پیشرو، در آغاز سیری اجمالی از تاریخنگاری محلی مکه و مدینه به دست داده شده و در ادامه، تواریخ محلی نگاشتهشده به قلم علمای مغربیالاصل معرفی تفصیلی شده است. این بررسی، نقش و جایگاه دانشوران حوزه مغرب اسلامی را در خلق تواریخ محلی مهم و تأثیرگذار برای مکه و مدینه ـ و به طور خاص کتابهای العِقد الثمینِ فاسی، به عنوان مهمترین متن تراجمنگارانه برای مکه، شِفاء الغَرامِ فاسی، به عنوان اثر خِططنگارانه مهمی برای مکه و کتاب نصیحة المشاورِ ابن فرحون، به عنوان متن تراجمنگارانه ارزشمندی برای مدینه ـ نشان میدهد.
https://miqat.hajj.ir/article_141335_aea80492678b0ae5a55f686aadf3b6ef.pdf
2021-05-22
51
73
تواریخ محلی
تاریخنگاری اسلامی
مغرب اسلامی
مکه
مدینه
حرمین شریفین
عربستان سعودی
احمد
خامهیار
ahmad.khamehyar@gmail.com
1
دکترای تاریخ و تمدن ملل اسلامی
AUTHOR
منابع
1
ابن شَبّه، عمر بن زید (بیتا)، تاریخ المدینة المنوّرة، تحقیق فهیم محمد شلتوت، بیجا، بینا.
2
ابن فرحون، عبدالله بن محمد (1434ق.)، نصیحة المشاور وتعزیة المجاور، المدینة المنورة، مرکز بحوث ودراسات المدینة المنورة.
3
احمدی میرآقا، علی (1392)، «اخبار دارالهجرة»، دانشنامه حج و حرمین شریفین (ج2)، تهران، مشعر، چاپ اول.
4
احمدیان، ابراهیم (1392)، «اخبار مکه فاکهی»، دانشنامه حج و حرمین شریفین (ج2)، تهران، مشعر، چاپ اول.
5
بهرامیان، علی (1385)، «ازرقی»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی (ج8).
6
الجاسر، حمد (1389)، «مؤلّفات فی تاریخ المدینة(1)»، العرب، سال 4، ش2.
7
الجاسر، حمد (1393ق.)، «جزء فیه ذکر وصف مکّة ـ شرّفها الله وعظّمها ـ ووصف المدینة الطّیبة ـ کرّمها الله ـ ووصف بیت المقدس المبارک ما حولَه»، العرب، سال 8، ش5-6.
8
حسینی، سیدمجتبی (1392)، «الانتقاء فی اخبار المدینه»، دانشنامه حج و حرمین شریفین (ج3)، تهران، مشعر، چاپ اول.
9
خامهیار، احمد (1441ق.)، «التشیع الإمامی بالمدینة المنوّرة فی العصور الإسلامیة الوسطی: دراسة تاریخیة موجزة»، میقات الحج، العدد 52.
10
سخاوی، محمد بن عبدالرحمان (1429ق.)، التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینة الشریفة (ج2)، المدینة المنورة، مرکز بحوث ودراسات المدینة المنورة.
11
سمهودی، علی بن عبدالله (2001م.)، وفاء الوفا بأخبار دارالمصطفی، تحقیق قاسم السامرائی، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ اول.
12
الشهری، محمد بن هزّاع (1436ق.)، منهج المؤرّخ المکّی تقی الدین الفاسی فی الاستدلال بالوثائق والنقوش التاریخیة من خلال کتابیه شفاء الغرام والعقد الثمین، مکه، کرسی الملک سلمان بن عبدالعزیز لدراسات تاریخ مکة المکرمه.
13
فاسی، محمد بن احمد (1986م.)، العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، تحقیق فؤاد سید، بیروت، مؤسّسة الرسالة.
14
فاسی، محمد بن احمد (1999م.)، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، تحقیق ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکه، مکتبة ومطبعة النهضة الحدیثة.
15
فاسی، محمد بن احمد (2004م.)، الزهور المقتطفة من تاریخ مکّة المشرّفة، تحقیق محمد زینهم، القاهره، الدارالثقافیة للنشر.
16
ندیم، محمد بن اسحاق (2009م.)، الفهرست، لندن، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی.
17
نور، یاسر احمد (2016م.)، ابو غَسّان محمد بن یحیی المدنی وکتابه المفقود اخبار المدینة»، دراسات العلوم الانسانیة والاجتماعیة، مجلد 43، العدد 1.
18
18. الهیله، محمد الحبیب (1994م.)، التاریخ والمؤرّخون بمکة، بیجا، مؤسّسة الفرقان للتراث الاسلامی، چاپ اول.
19
ORIGINAL_ARTICLE
تکنگاریهای عالمان مغرب اسلامی درباره توسل و زیارتِ پیامبر(ص)
توسل به پیامبر(ص) و زیارت قبر آن حضرت، سیره پایدار صحابه، تابعین و بزرگان دین از صدر اسلام تاکنون بوده و این مسئله مورد توجه نویسندگان اسلامی نیز قرار گرفته است؛ لکن در قرن هفتم و با ظهور ابن تیمیه و پس از او ابن عبدالوهاب، از مهمترین مسائلی بود که مورد انتقاد آنان قرار گرفت.اعتقاد به حرمت توسل به پیامبر(ص) پس از رحلت آن حضرت و حرمت سفر به قصد زیارت مرقد پیامبر(ص) ، از عقایدی است که هنوز هم وهابیت در بسط آن میکوشند. در برابر آنان، علمای شیعه و برخی از عالمان اهل سنت، بر جواز توسل به پیامبر(ص) و زیارت ایشان تأکید میکنند.هدف نگارش این مقاله، آشنایی با تلاشهای عالمان مغرب اسلامی در این باره است. بنابراین در این مقاله با احصای تألیفات عالمان مغرب اسلامی با محوریت توسل و زیارت پیامبر(ص) ، با آثار آنان در این باره آشنا خواهیم شد.
https://miqat.hajj.ir/article_141339_7c5d208f3379cef351a13ecca146fdab.pdf
2021-05-22
75
88
توسل
زیارت پیامبر(ص)
عالمان و مجتهدان
مغرب اسلامی
الجزائر
تونس
لیبی
مراکش
علی
احمدی
aaliahmadi1355@gmail.com
1
دانشجوی دکتری تاریخ اسلام. کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت
AUTHOR
منابع
1
هدو، حمید مجید، (1974م.)، مخطوطات عربیة من صنعا، مجلة المورد، مجلد 3، عدد 2
2
ابنالحاج (بیتا)، المدخل، قاهره، مکتبة دارالتراث.
3
ابنالحاج (1427ق.)، تعریف الأنام فی التوسل بالنبی و زیارته علیه الصلاة والسلام، بیجا، دارالمصطفی.
4
بروفنسال، لیفی (1387ق./1977م.)، مورخو الشرفاء، ترجمه عبدالقادر خلادی، رباط، مطبوعات دارالمغرب للتالیف و الترجمة و النشر.
5
حاجیخلیفه، مصطفی (بیتا)، الکشف الظنون عن أسامی الکتب و الفنون، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
6
حجی، محمد (1417ق./1996م.)، موسوعة أعلام المغرب، بیروت، دارالغرب الاسلامی.
7
درعی، محمد بن محمد (2010م.)، غنیمة العبد المنیب فی التوسل بصلاة علی النبی الحبیب9 ، تقدیم و تحقیق صالح بن ابراهیم آیت بابا التمگروتی، بیروت، المکتبة العصریه.
8
رفاعی، عبدالجبار (1371ش.)، معجم ما کتب عن الرسول و أهلالبیت:، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
9
زرکلی، خیرالدین (2002م.)، الاعلام قاموس تراجم لاشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، چاپ پانزدهم، بیروت، دارالعلم للملایین.
10
شرف، عبدالحق، (2018م)، کتابات العربی المشرفی الجزائری المتوفی 1895 مصدر من مصادر تاریخ الجزائر خلال 19ق، مجلة آفاق للعلوم، جامعة الجلفة، العدد العاشر، ص25ـ16
11
عمر بن سالم (1975م.)، قابادو حیاته، آثاره و تفکیره الاصلاحی، تونس، مرکز الدراسات و البحوث الاقتصادیة و الاجتماعیة.
12
غماری حسینی، عبدالله (بیتا)، اتحاف الاذکیاء بجواز التوسل بالانبیاء و الاولیاء، بیجا، ناشر علی رحمی.
13
مزالی مراکشی، محمد بن موسی (بیتا)، مصباح الظلام فی المستغیثین بخیر الانام علیهالصلاة والسلام فی الیقظة والمنام، اعتنی به حسین محمدعلی شکری، بیروت، دارالکتب العلمیه.
14
نویهض، عادل (1400ق./1980م.)، معجم أعلام الجزائر من صدر الاسلام حتی العصر الحاضر، چاپ دوم، بیروت، مؤسسة نویهض الثقافیة.
15
ORIGINAL_ARTICLE
کتابشناسی سفرنامه های حج در مغرب اسلامی
اهالی مغرب (شامل چهار کشور تونس، الجزائر، مراکش و لیبی) سهمی ویژه در شکلگیری سفرنامهنویسی حج دارند. میراث مکتوب حجگزاری اهالی مغرب نشاندهنده میزان اهتمام و تلاش حجگزاران مغربی در حفظ و نگهداشت خاطره سفر حج در پیشروند تاریخ فرهنگی آنهاست.
مقاله حاضر در صدد ارائه فهرستی توصیفی از سفرنامههای موجود (در دسترس) اهالی حجگزار مغرب از آغاز تا دوره معاصر است. مجموع سفرنامههای شناسایی شده شامل 108 سفرنامه چاپی و مخطوط است که بر اساس عنوان منظم شده و مشخصات کتابشناسی هر یک، به همراه توصیفی مختصر آمده است. نیز ذیل هر سفرنامه، پژوهشهای انجامشده زیر عنوان «آثار پژوهشی پیرامون این موضوع» گنجاندهشده است.
https://miqat.hajj.ir/article_141341_83c4ca0cc58172dce0f21eeb52c22bc7.pdf
2021-05-22
89
131
سفرنامه
حج
حرمین شریفین
مغرب
علی
احمدی (میرآقا)
ali.ahmadi.mir2016@gmail.com
1
محقق و پژوهشگر حوزه علمیه
AUTHOR
بوسعید، احمد (1439ق.)، رکب الحج الجزائری خلال العهد العثمانی (1818-1830م.): دراسة تاریخیة و اجتماعیة من خلال الرحلات الحجازیة. رسالة دکتری، استاد راهنما: محمد حوتیه.
1
پژوهشکده حج و زیارت مرکز قم (1399ش.)، مأخذشناسی حج و حرمین شریفین در مغرب اسلامی تا دوران معاصر، قم، پژوهشکده حج و زیارت.
2
3. تازی، عبدالهادی (1426ق.)، رحلة الرحلات: مکة المکرمة فی مئة رحلة مغربیة
3
و رحلة، مراجعه عباس صالح تاشکندی، جده، مؤسسة الفرقان للتراث الإسلامی.
4
حمد، محمد بن سعود (1428ق.)، موسوعة الرحلات العربیة و المعربة المخطوطة و المطبوعة، قاهره، دارالکتب.
5
5. شاهدی، حسن (1990م.)، ادب الرحلة بالمغرب فی العصر المرینی، الرباط، دارعکاظ.
6
شریف، محمد بن حسن (1421ق.)، المختار من الرحلات الحجازیة الی مکة و المدینة النبویة، چاپ اول، جده، دارالأندلس الخضراء.
7
عواطف، نواب محمد یوسف (1417ق.)، الرحلات المغربیة و الاندلسیة مصدر من مصادر تاریخ الحجاز فی القرنین السابع و الثامن الهجریین، چاپ اول، مکتبة ملک فهد الوطنیه.
8
قادری بوتشیش، ابراهیم (1426ق.)، رحلة علماء الاندلس لمکة المکرمة و نتائجها العلمیة خلال القرنین الرابع و الخامس الهجریین. بحث قدم الی ندوة مکة المکرمة عاصمة الثقافة الاسلامیة 1426ق.
9
لمین، الناجی (2016م.)، رحلات علماء المغربین الاقصی و الاوسط المکیة و آثارها العلمیة من خلال القرنین السابع و الثامن الهجریین، چاپ اول، القاهره، دارالکلمة للنشر و التوزیع.
10
محمود، احمد محمد (1430ق.)، جمهرة الرحلات، ریاض، دارالسعودیه.
11
ORIGINAL_ARTICLE
مسئله حج امام عبدالوهاب رستمی پیشوای اباضیه مغرب
اِباضیه، مذهبی منسوب به عبداللـه بن اباض تمیمی، و عمان و مناطقی از مغرب اسلامی از مراکز تاریخی آن است. در مذهب اباضیه، حج یکی از واجبات عینی شرع و از ارکان اسلام است؛ ازاینرو اباضیه مغرب نیز به آن اهتمام داشتهاند. در این نوشتار، برای اثبات این ادعا، شواهدی مستند از حیات امام عبدالوهاب بن عبدالرحمان رستمی (م.211)، پیشوای سیاسی ـ مذهبی اباضیه مغرب، ارائه شده که نشان میدهد وی در دو مقطع هشتمین و آخرین دهه از قرن سوم هجری در صدد انجام فریضه حج بوده است. اگرچه این نظر هم مطرح شده که احتمالاً او از تأکید دوباره بر حج، غرض سیاسی داشته، اما در هر حال استفتای وی از ربیع بن حبیب، امام اباضیه در عمان، و مراجعه به مشایخ اباضی مغرب، نشان میدهد که حج مسئله بسیار مهمی در بین اباضیه مغرب بوده که ترک آن صرفاً در حالت اضطرار قابل توجیه است.
https://miqat.hajj.ir/article_141344_d85a3591cacef2c6c3a8dfb454542f98.pdf
2021-05-22
133
141
عبدالوهاب بن عبدالرحمان رستمی
رستمیان
اباضیه
ربیع بن حبیب
حج
سعید
طاوسی مسرور
saeed.tavoosi@gmail.com
1
گروه فلسفه و کلام اسلامی و شیعه شناسی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی
AUTHOR
ابن خلدون، عبدالرحمان (بیتا)، تاریخ، بیروت، داراحیاء التراث العربی.
1
ابنسلاّم اباضی(1406ق.)، بدء الاسلام وشرائع الدین، به کوشش قیرنر شقارتس و سالم بن یعقوب، بیروت.
2
ابوزکریا ورجلانی، یحیی بن ابیبکر(1402ق.)، کتاب سیر الائمة و اخبارهم، به کوشش اسماعیل عربی، بیجا، دارالغرب الاسلامی.
3
ادریسی، شریف ابوعبدالله محمد بن عبدالله (1409ق.)، نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت، عالم الکتب.
4
باجیه، صالح (1976م.)، الاباضیة بالجرید، به کوشش علی شابی، تونس.
5
بارونی، سلیمان باشا (2005م.)، الازهار الریاضیة فی ائمة وملوک الاباضیة، به کوشش محمدعلی صلیبی، لندن.
6
تالبی، محمد (1380ش.)، «تاهرت»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
7
جعبیری، فرحات (1425ق.)؛ التمیمی، ابوعبیدة مسلم بن ابیکریمة، موسوعة اعلام العلماء والادباء العرب والمسلمین، زیر نظر منجی بوسنینة، تونس، المنظمة العربیة للتربیة والثقافة والعلوم.
8
جلالیمقدم، مسعود (1367ش.)، «اباضیه»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سیدکاظم موسوی بجنوردی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
9
حارثی، سالم بن حمد بن سلیمان (1403ق.)، العقود الفضیه فی اصول الاباضیه، عمان.
10
درجینی، ابوالعباس احمد بن سعید (1974م.)، طبقات المشایخ بالمغرب، چاپ ابراهیم طلای، بیجا، بینا.
11
ربیع بن حبیب بصری (1424ق.)، الجامع الصحیح (مسند)، در: ورجلانی، یوسف بن ابراهیم، کتاب الترتیب فی الصحیح من حدیث الرسول9، به کوشش عبدالله بن حمید سالمی، مسقط، مکتبة مسقط.
12
روحی، علیرضا و غفرانی، علی (1397ش.)، «نقش و جایگاه فکری
13
و سیاسی نُکّار در میان خوارج شمال آفریقا»، مطالعات تاریخی جهان اسلام، شماره 12
14
سالمی، نورالدین عبدالله بن حمید (1415ق.)، تنبیهات، در: ربیع بن حبیب بصری، الجامع الصحیح (مسند)، به کوشش عبدالله بن حمید سالمی و سعود ابن عبدالله بن محمد وهیبی، مسقط.
15
ضیایی، علیاکبر (1398ش.)، تاریخ اباضیه، قم، امین.
16
طاوسی مسرور، سعید (1393ش.)، «ربیع بن حبیب»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
17
فرهمند، یونس (1387ش.)، «پژوهشی در منابع تاریخی رستمیان اباضی در مغرب اسلامی»، تاریخ (فصلنامه علمی ـ پژوهشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات)، شماره 10
18
مزیو، حسن (1425ق.)، «الازدی، ابوعمرو الربیع بن حبیب»، موسوعة اعلام العلماء والادباء العرب والمسلمین، زیر نظر منجی بوسنینة، تونس، المنظمة العربیة للتربیة والثقافة والعلوم.
19
معینی، محسن (1380ش.)، «تدوین حدیث در میان دیگر مذهب اسلامی»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
20
ملک مکان، حمید (1384ش.)، «امامت و حکومت از منظر اباضیه»، هفت آسمان، شماره 26
21
همو (1393ش.)، «رستمیان»، دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران، بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
22
همو (1426ق.)، اللمعة المرضیة من اشعة الاباضیة، به کوشش سلطان بن مبارک شیبانی، عمان.
23
یاقوت حموی، شهابالدین ابوعبدالله (1399)، معجم البلدان، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
24
Lewicki, T. (1998). "Al-Ibadiyya", in: EI2, vol. 3.
25
ORIGINAL_ARTICLE
نگاهی به تاریخ دوران اسلامی لیبی حجگزاری و چالشهای پیش رو
لیبی تا نیمه قرن نوزدهم میلادی از استقلال برخوردار نبود. رومی ها، یونانی ها، عثمانیها و ایتالیاییها از جمله حاکمان این سرزمین بودند. افراد توانمند لیبیایی از همان قرن نخست هجری نسبت به انجام مناسک حج اهتمام داشتهاند؛ اما در طول تاریخ، حجگزاری آنان با چالشهایی مواجه بوده است.
در این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی انجام شده، پس از معرفی لیبیو پرداختن اجمالی به تاریخ پیش و پس از اسلام آن سرزمین، از چگونگی حجگزاری و چالشهای زائران لیبی سخن گفته شده است. برآیند مقاله حاکی از آن است که جز در دوره تسلط عثمانی بر لیبی ـ که حجگزاری با چالشهای کمتری مواجه بوده است ـ مردم لیبی برای انجام مناسک حج با چالشهای داخلیو خارجی مواجه بودهاند. ناامنی مسیر حج، کمبود آب، دوری راه، بیماریهای مسری و کمبود امکانات بهداشتی از یک سو و از سوی دیگر حضور استعمارگران و بهویژه اشغال نظامی لیبی از سوی ایتالیا از چالش جدی برای حجگزاری لیبیاییها بوده است.
مناسبات خصمانه دولت عربستان با لیبی در دوره حکومت معمر قذافی نیز از دیگر چالشهای خارجی حجگزاری لیبی بوده است.
https://miqat.hajj.ir/article_141345_b0ce404bd1fa658b5bf59c7f4115b8db.pdf
2021-05-22
143
157
لیبی
حجگزاری لیبیاییها
چالشهای داخلی
چالشهای خارجی
سید محمود
سامانی
mahmud.samani@gmail.com
1
مدرس دانشگاه و عضو گروه تاریخ پژوهشکده حج و زیارت
AUTHOR
منابع
1
ابن بطوطه (1417ق.)، رحلة ابن بطوطه (تحفه النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه.
2
ابن جوزی، عبدالرحمان بن علی (1412ق.)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا و نعیم زرزور، بیروت، دارالکتب العلمیه.
3
ابوحاتم تمیمی (1417ق.)، السیرة النبویه و اخبار الخلفاء، بیروت، الکتب الثقافیه.
4
الشرق و الغرب فی مدوّنات الرحالة العرب و المسلمین، ابوظبی، دارالسویدی، 2005م.
5
امیرشاهی، ذوالفقار (1377)، لیبی، تهران، انتشارات وزارت امور خارجه.
6
بارونی، ابوالربیع سلیمان (1357ق./1938م.)، مختصر تاریخ الاباضیه، تونس.
7
باسورث، ادموند (1381ش.)، سلسلههای اسلامی، ترجمه فریدون بدرهای، تهران، مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
8
بیات، عزیزالله (1384)، تاریخ تطبیقی ایران با کشورهای جهان، تهران، امیرکبیر.
9
تاریخ مسلمانان آفریقا.
10
10. جعفری، یعقوب (1371)، خوارج در تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
11
جعفریان، رسول (1389ش.)، راه حج، تهران، زیتون سبز.
12
حلیمی، غلامسخی (1382)، رسانه و جنبشهای اسلامی معاصر، قم، مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما.
13
خبرگزاری رسمی حوزه، 1396.
14
خبرگزاری شبستان، 29 شهریور 99.
15
دائرةالمعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 1368ش.
16
رادولف پیترز (1365)، اسلام و استعمار، ترجمه محمد فرقانی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی.
17
روزنامه الشرق الاوسط، چاپ لندن.
18
روزنامه مشرق، تاریخ انتشار: ۱۳ مهر ۱۳۹۴.
19
زکی یمانی، احمد (1428ق.)، موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنورة،
20
به کوشش عباس صالح طاشکندی، ریاض، مؤسسه الفرقان.
21
صلابی، علیمحمد (1992م.)، الثمار الزکیة للحرکة السنوسیة فی لیبیا، المملکة اللیبیة.
22
صلابی، علیمحمد، تاریخ حرکة السنوسیة فی آفریقا
23
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم.
24
عبدری، محمد (1426ق.)، رحلة العبدری، به کوشش علی ابراهیم کردی، دمشق، دارسعدالدین.
25
قشطاط، محمد سعید (2003م.)، لیبیون فی الجزیرة العربیة، ریاض، الدار العربیه للموسوعات.
26
کردی، محمد طاهر (1420ق.)، التاریخ القویم لمکة و بیتالله الکریم، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دارخضر.
27
26. موثقی، سیداحمد (1379)، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران، سمت، چاپ دوم.
28
ویکیپدیا، دانشنامه آزاد.
29
یعقوبی، احمد بن ابییعقوب (بیتا)، تاریخ یعقوبی، ج2، قم، اهل بیت:.
30
ORIGINAL_ARTICLE
تأثیرات جنبش سنوسیه در حجاز (مطالعه موردی شیخ فالح الظاهری)
سنوسیه یکی از جنبشهای تأثیرگذار اسلامی است که به ایجاد یک جامعه انسانی با مؤلفههای فرهنگی و اقتصادی با توجه به تواناییها و امکانات در دسترس، اهتمام ورزید. این حرکت، جنبشی محلی نبود؛ بلکه موسس آن، محمد بن علی السنوسی، به گونهای عمل کردکه جنبشی عربی و با نفوذ گسترده باشد. این پژوهش سعی دارد یک دوره مهم از تاریخ جنبش سنوسی در حجاز را بررسی، و تأثیرات مذهبی و فرهنگی آن را بر جامعه حجاز آشکار کند.منطقة حجاز، به دلیل اهمیت مذهبی، در تاریخ جنبش سنوسی از جایگاه برجستهای برخوردار است؛ در واقع دعوت سنوسی از حجاز آغاز شد. اولین زاویه (خانقاه) سنوسی در حجاز و در کوه ابیقبیس، و سپس تعداد زیادی از زاویههای سنوسی در حجازو سایر بلاد اسلامی ایجاد شدکه مورد استقبال عده کثیری از اهل حجاز واقع شد.شیخ فالح الظاهری یکی از برجسته ترین شاگردان زاویه سنوسی بود که بعداً یکی از شیوخ برجسته آن شد و شهرت وی در افقها گسترش یافت. وی به مقام علمی برجستهای دست یافتکه شایسته تدریس در بسیاری از سرزمینهای اسلامی شد؛ تا جاییکه سلطان عبدالحمید از وی برای تدریس در استانبول دعوت کرد و عدهای از طلاب به دست او تربیت شدند و پرچم علم را در جهان اسلام برافراشتند.
https://miqat.hajj.ir/article_141346_bc14102af0e90bd561a18175e08122c1.pdf
2021-05-22
159
188
سنوسیه
محمد بن علی سنوسی
صوفیه
فالح الظاهری
حجاز
لیبی
رضا
تقی زاده
rtaqizade81@gmail.com
1
دانشجوی دکترای تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران
AUTHOR
منال
المریطب
manal_mriteb@hotmail.com
2
جامعة الملک عبدالعزیز، قسم التاریخ، جده، السعودی
AUTHOR
منابع
1
ارسلان، شکیب (1973م.)، حاضر العالم الإسلامی، بیروت، دارالفکر.
2
انصاری، احمد بک (1961م.)، المنهل العذب فی تاریخ طرابلس الغرب، لیبیا، مکتبه الفرجانی.
3
بریتشارد، ایفانز(1948م.)، سنوسیو برقه، ترجمه عمر الدیراوی أبوحجلة، لیبیا، مکتبة الفرجانی.
4
بستانی، فواد (١٩٦٩م.)، دائرة المعارف، بیروت.
5
جارشلی، اسماعیل حقی (٢٠٠٣م.)، أشراف مکة وأمراؤها فی العهد العثمانی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات.
6
جمشیدنژاد اول، غلامرضا (1387)، «تلمسان»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
7
حاجری، محمدطه (١٩٨٣م.)، دراسات و صور من تاریخ الحیاة الادبیة فی المغرب العربی، بیروت، دارالنهضة العربیة.
8
حبیب، هنری (١٩٨١م.)، لیبیا بین الماضی والحاضر، ترجمه شاکر إبراهیم، لیبیا، المنشأة الشعبیة للنشر والتوزیع والمطابع.
9
دجانی، أحمد صدقی(١٩٦٧م.)، الحرکة السنوسیة نشأتها ونموها فی القرن العشرین، بیروت، دارلبنان.
10
رفعت باشا، ابراهیم(١٩٢٥م.)، مرآة الحرمین أو الرحلات الحجازیة والحج ومشاعره الدینیه، قاهره، مطبعة دارالکتب المصری.
11
ستودارد، لوثروپ (1972م.)، حاضر العالم الإسلامی، بیروت، دارالفکر.
12
سجادی، صادق (1369)، «آل ادریس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
13
سنوسی، محمد بن علی(الف)(1968م.)، إیقاظ الوسنان فی العمل بالحدیث والقرآن، المجموعة المختارة لمؤلفات الأستاذ الأعظم محمد بن علی السنوسی، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
14
سنوسی، محمد بن علی (ب) (١٩٦٨م.)، الدرر السنیة فی اخبار السلالة الادریسیه، لیبیا، وزارة الأعلام والثقافة.
15
سنوسی، محمد بن علی(ج) (١٩٦٨م.)، شفاء الصدر بأریِ العشر، لیبیا، وزارة الإعلام والثـقافة.
16
شریف، ناصرالدین (١٩٩٩م.)، الجواهر الإکلیلیة فی أعیان علماء لیبیا من المالکیة، الأردن، دارالبیارق.
17
شکری، محمدفؤاد (٢٠٠٥م.)، السنوسیه دین و دوله، اکسفورد، مرکز الدراسات اللیبیه.
18
صادق پاشا، محمد (1999م.)، الرحلات الحجازیه، بیروت، بدر للنشر و التوزیع.
19
صباغ، محمود عبدالغنی وآخرون (٢٠١١م.)، التصوف فی السعودیة والخلیج، دبی، مرکز المسبار للدراسات والبحوث، چاپ دوم.
20
صلابی، علیمحمد (2001م.)، الثمار الزکیة للحرکة السنوسیة فی لیبیا، الإمارات، مکتبة الصحابة الشارقة، قاهره، مکتبة التابعین.
21
صلابی، علیمحمد (١٩٩٩م.)، الحرکة السنوسیة فی لیبیا، اردن، دارالبیارق.
22
ظاهری، محمد فالح (1408ق.)، حسن الوفا لاخوان الصفاء، بیروت، دارالبشائر الاسلامیه.
23
عبدالعزیز، صلاح (2007م.)، مختصر(الفوائد الجلیة فی تاریخ العائلة السنوسیة الحاکمة فی لیبیا).
24
عجم، رفیق (1999م.)، موسوعة المصطلحات التصوف الاسلامی، بیروت، مکتبه لبنان ناشرون.
25
غازی، عبدالله (٢٠٠٩م.)، إفادة الأنام بذکر أخبار بلد الله الحرام، تحقیق عبدالملک، دهیش، مکة المکرمة، مکتبة الاسدی.
26
فاسی، عبدالحفیظ محمد الطاهر (٢٠٠٣م.)، معجم الشیوخ المسمی ریاض الجنة او المدهش المطرب، بیروت، دارالکتب العلمیة.
27
کتانی، عبدالحی بن عبدالکبیر(١٩٨٢م.)، فهرس الفهارس والأثبات ومعجم المعاجم والمشیخات والمسلسلات، بیروت، دارالغرب الإسلامی.
28
کتبی، انس یعقوب (١٤٣٧ق.)، اعلام من ارض النبوة، المدینة المنورة، الخزانة الکتبیة الحسنیة الخاصة.
29
اللجنة العلیا لإحیاء الذکری المئویة لوفاة المصلح الکبیر الإمام السید محمدبن علی السنوسی «الإمام محمد بن علی السنوسی فی ذکراه المئویة» (١٩٥٦م.)، طرابلس الغرب، المطبعة الحکومیة.
30
مصراتی، علی مصطفی (٢٠٠٢م.)، مؤرخون من لیبیا مؤلفاتهم ومناهجهم، لیبیا، الدار الجماهیریه، چاپ دوم.
31
ناصری، أحمد بن خالد (١٩٥٦م.)، الاستقصا لأخبار دول المغرب الأقصی (الدولة العلویة)، تحقیق ولدی المؤلف: جعفر ومحمد الناصری، الدارالبیضاء، دارالکتاب.
32
ناصری، مسلم (1392)، «ابوقبیس»، دانشنامه حج و حرمین شریفین، تهران، مؤسسه فرهنگی و هنری مشعر.
33
هورخرونیه، سنوک (1999م.)، صفحات من تاریخ مکة المکرمة، ترجمه علی عوده، ریاض، داره الملک عبدالعزیز.
34
یوسفی اشکوری، حسن (1370)، «ابن ادریس»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
35
ORIGINAL_ARTICLE
سفرنامه های حج مغرب (قرنهای 9 ـ 6) (با تأکید بر ویژگیهای اخلاقی و رفتاری)
مقاله حاضر به بررسی توصیفات مطرح شده در پنج سفرنامه اندلس و مغرب اسلامی به حج درباره ویژگیهای دینی، اخلاقی و رفتاری مردم شهرهای طول مسیر پرداخته است. سفرنامههای مورد بحث در این مقاله عبارت اند از:رحلة ابن جبیر، رحلة العبدری، مستفاد الرحلة و الإغتراب (تجیبی سبطی)، رحلة ابن بطوطه و أنساب الأخبار و تذکرة الأخیار (حاج عبدالله بن الصباح اندلسی). شهرهای مورد بحث از غرناطه در اندلس شروع میشود و با عبور از سبته، مَرّاکُش، فاس و... به قاهره و سپس مکه و مدینه میرسد و در مسیر بازگشت، شهرهای بغداد، موصل و دمشق را در بر میگیرد. به طور کلی، برخی از شهرها فقط در یکی از این سفرنامهها مورد توجه قرار گرفتهاند که عبارتاند از:غرناطه، سبته، مرّاکش، فاس، وهران، باجه و قابس. برخی دیگر از شهرها در دو یا چند سفرنامه توصیف شدهاند و دیدگاههای مطرح شده در آنها یکسان است که عبارتاند از: بجایه، تونس، طرابلس، جده، موصل و دمشق. دسته سوم، شهرهایی هستند که سفرنامهها دیدگاههای متفاوتی درباره آنها ابراز داشتهاند. برخی با نگاه مثبت آنها را توصیف کردهاند و برخی نگاه منفی به آنها داشتهاند. این شهرها عبارتاند از: تِلِمسان، قیروان، اسکندریه، قاهره، مکه و بغداد.
https://miqat.hajj.ir/article_141347_a0aff82f4606c880fb883cc57f02d809.pdf
2021-05-22
189
213
مغرب اسلامی
سفرنامههای حجازی مغرب اسلامی
اخلاق و رفتار مردم در مغرب اسلامی
مجتبی
حیدری
m.heidari@gmail.com
1
دکترای روانشناسی و عضو هیئت علمی پژوهشکدة حج و زیارتm
AUTHOR
ابن بطوطه، محمد بن عبدالله طنجی (1417ق.)، رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الأمصار و عجائب الأسفار)، رباط (مراکش)، اکادیمیة المملکة المغربیه.
1
ابن جبیر، محمد بن احمد (1400ق.)، تذکرة بالأخبار عن اتفاقات الأسفار، بیروت، دارصادر.
2
ابن رُشید، محمد بن عمر (1408ق/1988م.)، ملء العیبة بما جمع بطول الغیبة فی الوجهة الوجیهة الی الحرمین مکة و طیبة، تقدیم محمد الحبیب ابن الخوجه، بیروت، دارالغرب الإسلامی.
3
ابن الصباح، حاجعبدالله (2008م.)، أنساب الأخبار و تذکرة الأخیار، تحقیق محمد ابن شریفه، رباط، دارابی رقراق.
4
ابن الوزان الزیاتی، حسن بن محمد (2005م.)، وصف آفریقیا، قاهره، مکتبه الاسدی، چاپ اول.
5
تجیبی سبتی، قاسم بن یوسف (1975م.)، مستفاد الرحلة و الاغتراب، تحقیق عبدالحفیظ منصور، تونس، دارالعربیة للکتاب.
6
حافظ ابرو، عبدالله بن لطفالله (1375ش.)، جغرافیای حافظ ابرو، تهران، میراث مکتوب، چاپ اول.
7
حمیری، محمد بن عبدالمنعم (1984م.)، الروض المعطار فی خبر الأقطار، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چاپ دوم.
8
زمانه، عبدالقادر (1986م.)، الرحلة المغربیة صلة علم و حضارة، مقاله بمجلة کلیة الآداب و العلوم الإنسانیة بفاس، العدد 8 ، صص9ـ7
9
عبدری، محمد بن سعود (1426ق./2005م.)، رحلة العبدری، تحقیق علی ابراهیم کردی، دمشق، دارسعدالدین.
10
فهیم، حسین محمد (1989م.)، ادب الرحلات، سلسلة عالم المعرفه، رقم 138، الکویت، یونیو، ص19ـ13
11
قرهچانلو، حسین (1380ش.)، جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، مرکز تحقیق
12
و توسعه علوم انسانی، چاپ اول.
13
قزوینی، زکریا بن محمد (1998م.)، آثار البلاد و اخبار العباد، بیروت، دارصادر، چاپ اول.
14
الکحلاوی، محمد (1994م.)آثار مصر الإسلامیة فی کتابات الرحالة المغاربة
15
و الأندلسیین، القاهره، الدار المصریة اللبنانیة، چاپ اول.
16
محمدین، محمد محمود (1414ق./1993م.)، التراث الجغرافی الإسلامی، ریاض، دارالعلوم للطباعه و النشر، چاپ سوم.
17