نوع مقاله : تاریخ و رجال
نویسنده
دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، کتابخانه و اسناد پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
آرامگاه بقیع، از قدیمیترین و مشهورترین قبرستانهای جهان اسلام است که مورد توجه پیامبر9 ، اهلبیت: ، صحابه و تابعین و عموم مسلمانان بوده و روایات متعددی از شیعه و سنی در فضیلت آن ذکر شده است. در دوران عباسیان، بنای برخی از قبورِ بقیع آغاز و در دورة سلجوقیان، بارگاهی بر قبور ائمه بقیع: ساخته شد و نگهداری، مرمت و بازسازی آن بقعه و دیگر بقاع بقیع در دوران عثمانیها نیز ادامه یافت. هر چند آل سعود و وهابیها در یورش اول در سال 1220ق. نتوانستند بقاع بقیع را خراب کنند لکن با یورش دوم آل سعود و وهابیها به مدینه در سال 1344ق. به بهانه حرمت توسل به مردگان، همه بقاع بقیع تخریب شد
و واکنشهای متفاوتی در کشورهای اسلامی به همراه داشت.
این مقاله، در واقع فهرستی از اسناد مرتبط با بقیع در واحد اسناد پژوهشکده حج و زیارت است که از مراکز آرشیوی و اسنادی ایران، تهیه شده است. ان شاء الله کلیه اسناد فهرست شده در این مقاله، به همراه توضیح، در یک اثر مستقل به چاپ خواهد رسید. در این مقاله، تنها چند سند مهم به عنوان نمونه، خواهد آمد. درباره فهرست اسناد گفتنی است یک سند مربوط به قبل از تخریب بقیع که نشانگر نقش دولت ایران در اداره بقعه شریف امامان شیعه داشته و سی سند دیگر مربوط به بعد از تخریب بقیع که در سه موضوع سامان یافته است: 1. نامهها و گزارشهای اداری و دولتی درباره تخریب بقیع؛ 2. واکنشهای مراجع، علما و نهادهای مردمنهاد؛ 3. اعتراض مردم ایران در شهرهای مختلف.
تبیین مفاهیم
تعریف سند
واژه سند، دارای مفاهیم و حوزههای متنوعی است و از همین روی، تعاریف گوناگونی دارد. به همین دلیل، فرهنگنامهها، تعریف واحدی از آن ارائه نکردهاند. «سند»، واژهای عربی و به معنای: آن قسمت از کوه که بلندتر باشد و مقابل بیننده قرار گیرد، بالش، تکیهگاه، گونهای جامه یمنی، هر تعهد قانونی که بر قراردادی مشترک متکی باشد و تعهدنامه، آمده است. حمیدرضا دالوند (1349) در تعریف سند آورده است:
«حقیقتی که سند آن را مشخص میسازد و سند به خاطر آن ارزش پیدا میکند، خواه این حقیقت یک رویداد تاریخی یا عادی، یک سخن باارزش یا بیارزش، یک دَیْن یا بدهی، یک مطلب علمی یا غیر علمی، یا هر چیز دیگری باشد؛ خود سند به عنوان یک رابط
و یک وسیله یا ابزار به نوعی و به میزان توانی که دارد، حقیقت را روشن میسازد.»
تعریف اصطلاحی سند بر اساس حوزههای گوناگون، متفاوت است: تعریف سند از دیدگاه حقوقی؛ علوم اداری و بایگانی؛ اصول حسابداری؛ کتابداری، سندپردازی و اطلاعرسانی؛ تاریخی و پژوهشی؛ مدیریت اسناد و آرشیوی. با توجه به حوزه این مقاله که تاریخ بقیع است، تعریف اصطلاحی سند از دیدگاه تاریخی و پژوهشی، بررسی میشود.
«اسناد تاریخی، شامل کلیه فرمانهای سلطنتی، مکاتبات و اسناد سیاسی، معاهدات، نوشتههای اداری، اسناد قضایی و مالی و حقوقی، گزارشهای اقتصادی، اجتماعی
و فرهنگی نظامی و برخی مکاتبات خصوصی و دوستانه و خانوادگی میباشد که در قدیم به آنها سلطانیات و دیوانیات و اخوانیات میگفتند.»
در کتاب درسی پیشدانشگاهی نیز تعریف «سند تاریخی»، چنین ارائه شده است: «سند، نوشتهای است که قابل استناد باشد، بتواند اطلاعی علمی را انتقال دهد و در تحقیق، مورد استفاده قرار گیرد و ارزش نگهداری دایمی داشته باشد.»[1]
اسناد مرتبط با بقیع در پژوهشکده حج و زیارت
1. قبل از تخریب
عنوان: صادر نشدن قبض مصارف روشنایی و حقوق خدام ائمه بقیع:
1 برگ، 1333ق. = 1294ش.
چکیده: درخواست وزارت مالیه ایران برای روشن شدن تکلیف متولیان اماکن مقدس بقیع برای پرداخت قبوض روشنایی و پرداخت هزینههای مصرفی توسط خزانهداری کل.
شناسه نگهداری: Haj.OA.112
2. بعد از تخریب
2 – 1. نامهها و گزارشهای اداری و دولتی
عنوان: اقدامات سیاسی درباره حفظ گنبد پیامبر9 از تخریب
1 برگ، بیتا
چکیده: در این نامه که از طرف وزارت امور خارجه صادر شده، از سرکنسولی
ایران در جده خواسته شده تا با سعود مذاکره کند و مانع تخریب گنبد پیامبر9 و دیگر
بقاع گردد.
شناسه نگهداری: Haj.OA.3124
عنوان: گزارش سفارت ایران در مصر درباره جلوگیری از تخریب گنبد پیامبر9
1 برگ، بیتا
چکیده: در این نامه، نقش انگلیس در حمایت
آل سعود آشکار است و در فرازی تصریح شده:
«وسیله صحیح مستقیم در ممانعت سعود از تخریب گنبد پیغمبر، مذاکرات جدّی با انگلیس است.»
شناسه نگهداری: Haj.OA.3125
عنوان: گزارش وزارت معارف و اوقاف درباره تخریب حرم ائمه بقیع: توسط وهابیان
4 برگ، بیتا
چکیده: گزارشی به نسبت مفصل و مهم درباره وقایع بقیع. مهمترین محورهای آن: تعدی، تجاوز و هتک حرمت حرمین شریفین توسط وهابیت، نگرانی و اضطراب مسلمانان از این اقدام، اعتراض شدید دولت ایران به این عمل مخالف دین و اصول تمدنی، تعهد بر عدم تکرار اینگونه کارها توسط عبدالعزیز بن ابن سعود، درخواست دولت ایران از همه مسلمانان مبنی
بر جلوگیری از این عملیات تجاوزکارانه به هر وسیله ممکن، تقاضا از همه ملل اسلامی مبنی
بر اداره حرمین شریفین و تشکیل «مجمع عمومی ملل اسلامی مقررات حرمین شریفین» به دلیل تعلق حرمین شریفین به تمام عالم اسلام، تاکید مجدد بر این مهم و امیدواری پذیرش این پیشنهاد توسط ملل و دول اسلامی تا بیش از این، مقدسات ملی و شعائر مذهبی آنان لطمه نبیند.
شناسه نگهداری: Haj.OA.59
عنوان: درخواست حضور نماینده وزارت خارجه در جلسات کمیسیون دفاعی حرمین شریفین
3 برگ، 14/3/1305
چکیده: سه درخواست اعضای هیات دفاعیه حرمین شریفین از رضا خان: 1. شخص بصیری از وزارت خارجه در کمیسیون دفاعیه حرمین شریفین حاضر باشد 2. دستور به دیوان جراید جهت مراقبت در انعکاس اخبارکمیسیون درروزنامهها 3. مجانی شدن تلگراف کمیسیون.
شناسه نگهداری: Haj.OA.226
عنوان: نامه تیمور تاش جهت مساعدت با کمیسیون حرمین
1 برگ، 16/3/1305
چکیده: نامه تیمورتاش، وزیر دربار پهلوی به مستوفی رئیس الوزراء مبنی بر دستور رضا خان درباره کمک و مساعدت به کمیسیون دفاعیه حرمین شریفین.
شناسه نگهداری: Haj.OA.201
عنوان: ضرورت چاپ مطالب در جراید با هماهنگی هیات دفاعیه حرمین شریفین
1 برگ، 16/3/1305
چکیده: نامهای از رئیس الوزراء به نظمیه درباره درج ضابطهمند مطالب مرتبط با
بقیع در جراید. در این نامه آمده است: «در موضوع قضایای بقیع، هیأت مشاور راجع
به این کار تقاضا نمودهاند در جراید چیزی بدون اطلاع آنها راجع به این مطلب
درج نشود.»
شناسه نگهداری: Haj.OA.3126
عنوان: نامه تیمور تاش جهت ارسال پرونده بقیع برای محتشم السلطنه
1 برگ، 21/3/1305
چکیده: نامه وزیر دربار که درخواست کرده فوری، پرونده وقایع بقیع به میرزا حسن خان محتشم السلطنه برسد.
شناسه نگهداری: Haj.OA.284
عنوان: گزارش اعلامیه دولت در محکومیت تخریب بقیع
1 برگ، 14/4/1305
چکیده: صدور اعلامیه از طرف رئیس الوزراء در محکومیت حرکات وحشیانه وهابیها در حجاز، ارسال یک نسخه از آن به نجف اشرف و تاثیر مثبت آن بین علما و مردم، ترجمه به عربی وچاپ در جراید ونیز بهصورت اعلامیه، ارسال یک نسخه از آن برای میرزای نائینی.
شناسه نگهداری: Haj.OA.4086
عنوان: اعلام تعطیلی و عزای عمومی در کشور توسط دولت
1 برگ، 11/صفر/1345ق. = 29/5/1305
چکیده: اعلامیه رئیس الوزراء درباره ضرورت تعطیلی روز شنبه 16 صفر 1345 برای بیان اعتراض و عزاداری مردم در سراسر کشور در اعتراض به تخریب بقیع.
شناسه نگهداری: Haj.OA.164
عنوان: جواب تلگراف منشی کنفرانس شیعیان هندوستان درباره اعمال فرقه وهابیه
2 برگ، 29/5/1305
چکیده: نامه رئیس الوزراء به وزارت امور خارجه مبنی بر پاسخ دادن به تلگراف کنفرانس شیعیان هندوستان. گویا آنان در تلگرافی به دولت ایران، اعتراض خود را از اقدام وهابیها ابراز کرده بودند. در پاسخ دولت ایران آمده است: «دولت ایران از این فاجعه بلا نهایت متاثر و مشغول اقداماتی است که جبران این وقایع بشود.
شناسه نگهداری: Haj.OA.187
عنوان: تشکر رئیس الوزراء از اقدامات هیأت دفاعیه حرمین شریفین
1 برگ، 3/7/1305
چکیده: تشکر از اقدامات هیات دفاعیه حرمین شریفین، تشکر هیات دفاعیه از بیانیه دولت در محکومیت فاجعه بقیع، موافقت با معافیت پرداخت وجه تلگرافِ اعضای هیات دفاعیه درباره بقیع
شناسه نگهداری: Haj.OA.4041
عنوان: تصویب کمیسیون حرمین شریفین در مجلس شورای ملی
4 برگ، 12/7/1305
چکیده: تصویب تشکیل کمیسیونی مرکب از دوازده نفر منتخب از شعب ششگانة مجلس تحت عنوان کمیسیون حرمین شریفین با شرکت نماینده دولت با موضوع تجاوزات مستقیم و غیر مستقیم وهابیها. این تصمیم در جلسه 10/7/1305 اتخاذ و به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
شناسه نگهداری: Haj.OA.259
عنوان: تلگراف رئیس الوزراء به علمای شیراز و بوشهر درباره جنایت بقیع
2 برگ، 24/7/1305
چکیده: تلگراف حسن مستوفی رئیس الوزراء به علما درباره محکومیت تخریب بقاع متبرکه توسط وهابیان و اقدامات دولت ایران در این باره.
شناسه نگهداری: Haj.OA.207
عنوان: تلگراف رئیس الوزراء به علمای عتبات درباره جنایت بقیع
1 برگ، بیتا
چکیده: نامه تشکر دولت از علما و بزرگان کربلا در محکومیت تخریب بقاع متبرکه در مکه و مدینه. در پایان این نامه آمده است: «البته وظایف دیانتی اقتضا میکند که در این مورد، همه نوع بذل مجاهدت بشود و دولت هم با مشاوره هیئت محترمه دفاع حرمین شریفین و ملاحظه سیاست عمومی و رعایت مصالح و مقتضیات آنچه مقدور و ممکن شد در این کار اقدام خواهد نمود.»
شناسه نگهداری: Haj.OA.4084
عنوان: گزارش علی شریعت از مدینه در سال 1332
6 برگ، 11/1/1332
چکیده: گزارشی تقریبا مفصل از وضعیت مدینه در سال 1332 که درباره بقیع، اینگونه گزارش شده است:
«اداره توسعه حرم مطهر نبوی در نظر دارد پس از خراب کردن خانههایی که ملاصق حرم است و باید خراب شود که بر وسعت غربی حرم اضافه شود، سایبانی ساده در برابر بقیع برپا نماید. فعلا قسمت جنوبی بقیع را که محل مزبله بوده، چهار دیوار بلندی درست کردهاند و دری بر آن گذاشتهاند و مردگان را آنجا دفن مینمایند.»
شناسه نگهداری: Haj.OJ.3802
2 – 2. واکنشهای مراجع، علما و نهادهای مردمنهاد
عنوان: گزارش شیخ علیاکبر همدانی از مدینه درباره تخریب بقیع
2 برگ، شوال 1345 = فروردین 1305
چکیده: تلگراف یک روحانی همدانی به نام «شیخ علی اکبر» یکی از قدیمیترین اسنادی است که درباره واکنش علما و طلاب در دست است. نویسنده این دو برگ سند، مشخص نیست لکن، آن را خطاب به منتخبالدوله، سرکنسولی ایران در عراق نوشته است. نامه «از طرف جناب مستطاب آقای شیخ علیاکبر همدانی ساکن مدینه منوره» به زبان عربی است و پس از درود و سلام آمده است:
«وقعت المصیبة الکبری عظّم الله اجورکم فی مصیبة سیدنا المرسلین و اهل بیته الطاهرین: ؛ قاضیالقضاة ابن سعود دخل بالمدینة جمیع العلماء صاروا موافقاً معه فی الرّأی امر بانهدام قبور الشریفة فی البقیع و خارجه الیوم شرعوا بالانهدام
و التخریب ارجوا منکم معجلاً فاضرب هذه الصورة البرقیة».
نیز در دو تلگراف دیگر، به علمای اعلام تسلیت عرض میکند: در تلگراف اول به آیات عظام نایینی، اصفهانی و شیرازی و در دومین تلگراف به شیخالعراقین ابن جناب حاج سهمالملک عراقی، آشتیانی و خوئی.
نامه دیگری نیز از وی، به فارسی بر جای مانده است که با تفصیل بیشتری نوشته شده
و در پایان تصریح دارد که در روز 8 شوال نوشته است. به دلیل اهمیت این نامه و نیز گزارشهایی که 20 روز قبل از تخریب بقیع به ما میدهد، متن نامه درج میشود:
صورت مکتوبی است که از مدینه منوره، از طرف حضرت آقای شیخ علیاکبر همدانی به این داعی رسیده:
به عرض میرساند: ان شاء الله خداوند متعال وجود شریف حمیدهخصال سرکار را با تمام آقازادهها و متعلقین در کنف حمایت خود، از کافه آفات و عاهات محافظت فرماید. بعد از ادای مراسم دعاگویی معروض محضر محترم میدارد، چندین روز قبل اخبار مدینه را مفصلاً به عرض سرکار رسانید، مع ذلک مکرراً عرضه میدارم تا خوب مطلع شوید؛ عرض نمود:
الیوم تمام حجاز در تصرف ابن سعود، فعّال ما یشاء است. احدی از اعراب بدویه و حربیه، قدرت مخالفت و عصیان ندارد. امرش نافذ و مجری است. چند روز قبل، قاضی القضات ایشان، از جهت اجرای احکام مذهب خود که حنبلی است و لذا مجلس به تمام علمای مدینه که زیارت تمام قبور، بدعت و شرک و حرام است؛ به اتفاق مذاهب اربعه باید خراب کنیم و محو نماییم آثار قبور را و لذا مدت بیست روز و زیادتر است که ممنوع شدیم از زیارت ائمه بقیع: و سایر قبور مبارکه. ابواب، کلهم مسدود است. عسکر یعنی اخوان که اتباع ابن سعود میباشند، در حرم حضرت رسول9 ایستادهاند، مردم را منع مینمایند از زیارت حضرت زهرا3 و نزدیک شبّاک رفتن، علمای مدینه فی بدوء الامر کلهم موافق نشدند با قاضیالقضات و کاغذ را مهر نکردند. بعد از چند روز به قوه جبریه و بغض و به رشوه و پول، با خود موافق نمود و از همه علما امضا و حکم شد بر عدم جواز مشروعیت قبور و مسح ابدان به آنها و توسّل جستن و شفیع قرار دادن و قرائت زیارت.
و بعداً للاتفاق امر شد بر انهدام و تخریب قبور شریفه و لذا عسکر آمد با چندین نفر، فراشهای قبور شریفه که در بقیع است بردند. الآن چند روز است زینت و فرش و چراغهای ائمه بقیع: را.
بعد از اینکه تمام اسبابهای حرم را بردند، خراب میکنند به تمام بناها. امر شده که خراب نمایند.
حال بر هر کسی که غیرت اسلامیت دارد و خود را محبّ امیرالمؤمنین و اولاده الطاهرین: میداند، بر او لازم است در این مصیبت عظمی سعی و جدّ و جهد اکید نماید، شاید اتفاقی بین جمیع مسلمین که رعیت هر دولتی هستند بشود
و از دولت خود بخواهد، رفع و دفع این فتنه؛ ایرانی از دولت ایران بخواهند، افغانی از دولت افغان.
امروز که هشتم شوال است، مصیبت عظمی واقع شد، شروع نمودند به خراب نمودن قبههای شریفه. به تمام علمای عتبات اطلاع دهید. این صورت تلگراف را بزنید به کاظمین:
بغداد ـ کاظمین من المدینة الی حجج الاسلام سید حسین و غیره:
عظّم الله اجورکم بمصیبة رسول الله و اهل بیته؛ الوهابیون خربو قبور الشـریفة. شیخ علیاکبر همدانی
منتظر اقدامات و جواب کاغذ شریفه هستم. ایام عزّت مستدام. شیخ علیاکبر همدانی.
شناسه نگهداری: Haj.OJ.3102
عنوان: گزارش کنسولگری ایران در عراق درباره اعتراض علمای کاظمین
3 برگ، 1/3/1305
چکیده: تعطیلی نماز جماعت توسط علمای کاظمین، تلگراف به مقامات عالی ایران، افغانستان و هندوستان، نگرانی مردم کاظمین از اقدام وهابیت، اجتماع علما و مردم در صحن مطهر کاظمین و خواندن نامه میرزا علی اکبر همدانی در شرح واقعه تخریب بقیع و توسل به امام عصر (عجلاللهفرجه).
شناسه نگهداری: Haj.OG.230
عنوان: نامه محمد پسر شیخ حائری درباره ضرورت مذاکره با آل سعود درباره بقیع
2 برگ، 26/ذیقعده/1344 = 16/3/1305
چکیده: نامه محمد پسر شیخ حائری به رضا خان، تبریک جهت تاجگذاری، ضرورت مذاکره یکی از علمای شیعه با ابن سعود و درخواست از وی جهت استثنای بقیع از تخریب به دلیل وجود 50 میلیون شیعه.
شناسه نگهداری: Haj.OA.249
عنوان: تلگراف ارسالی علما به رئیس الوزرا
2 برگ، 19/3/1305
چکیده: اعتراض شدید علمای شیراز به اقدام وهابیت و تقاضا از دولت جهت جلوگیری از این حرکات وحشیانه، نامه بعدی علمای شیراز در تاریخ 17/7/1305 و تاسف از عدم اقدام جدی دولت درباره فاجعه تخریب بقیع.
شناسه نگهداری: Haj.OD.242
عنوان: تقاضای حاجی میرزا سید هادی افجه از رئیسالوزراء درباره بقیع
1 برگ، 26/3/1305
شناسه نگهداری: Haj.OA.228
عنوان: نامه علی شاهرودی از علمای مقیم کربلا درباره تخریب بقیع
1 برگ، 3/صفر/1345 = 21/5/1305
چکیده: نامه آیت الله شاهرودی خطاب به رئیس الوزراء درباره تخریب بقیع توسط وهابیان و تشکر از بیانیه تیرماه دولت ایران درباره محکومیت این واقعه و تقاضای بازسازی بقیع و دفع فرقه وهابیت از حرمین شریفین
شناسه نگهداری: Haj.OA.4082
نامه محمد حسینی یزدی از علمای نجف درباره محکومیت تخریب بقیع
1 برگ، 3/ صفر/1345 = 21/5/1305
چکیده: نامه خطاب به رئیس الوزراء است. تشکر از بیانیه دولت در محکومیت این واقعه از طرف خودش و عموم حجج اسلام و هیئت علمیه نجف اشرف و کربلای معلی و کاظمین و سامراء، تشکر از ترجمه بیانیه دولت به زبانهای مختلف و ارسال آن به کشورهای دیگر از شامات و سواحل دریا و بلاد آفریقا و بسیاری از بلاد هندوستان، عدم اقناع به این اقدامات و جدیت در پیگیری این موضوع.
شناسه نگهداری: Haj.OA.4083
عنوان: اعتراض عبدالکریم زنجانی غروی از نجف اشرف
1 برگ، 6/صفر/1345 = 24/5/1305
شناسه نگهداری: Haj.OA.3104
عنوان: درخواست مخابره مجانی تلگراف علما از عراق
8 برگ، 17/6/1305
8 برگ سند با محوریت درخواست علمای عراق مبنی بر مجانی شدن تلگراف توسط تلگرافخانه قصرشیرین درباره محکومیت تخریب بقیع توسط وهابیان. معرفی یک روحانی
به عنوان نماینده علما جهت ارسال تلگراف به سراسر ایران به صورت رایگان.
شناسه نگهداری: Haj.OA.115
عنوان: رساله علاج عاجل
2 برگ، 8/ربیعالاول/1345ق. = 24/6/1305
چکیده: رساله علاج عاجل، بیانیه آیت الله سید عبدالله بلادی بوشهری از بوشهر، در محکومیت آل سعود است.
شناسه نگهداری: Haj.OD.89
عنوان: اعلامیه هیأت دفاعیه حرمین شریفین
1 برگ، 25/ ربیعالاول/1345ق. = 10/7/1305
چکیده: اعلامیه از طرف شخصی به نام ابوالحسن حسینی منتشر شده که گویا مدیر «هیأت دفاعیه حرمین شریفین» بوده است. این اعلامیه در «مطبعه و کلیشهسازی امید تبریز» چاپ شده؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت که این هیات، در تبریز به فعالیت درباره دفاع از حرمین شریفین میپرداخته است.
شناسه نگهداری: Haj.OA.66
عنوان: تشکر هیأت دفاعیه حرمین شریفین از مواضع رئیس الوزراء
2 برگ، 4/7/1305
چکیده: تلگراف تشکر ابوالحسن حسینی از طرف هیأت دفاعیه حرمین شریفین از حسن مستوفی رئیسالوزراء درباره اعلامیه وی در محکومیت جنایت بقیع
شناسه نگهداری: Haj.OA.185
عنوان: گزارش گفتگوی سید محمد لواسانی درباره بقیع
2 برگ، 22/12/1350
چکیده: گزارش ساواک از دیدار دکتر سجادی و شیخ مرتضی خلیلی و جزایری از سید محمد لواسانی و گفتگوی آنان و دیدگاه سید محمد لواسانی درباره بقیع. شخصی به نام مهاجرانی از موضوع ساختمان قبور ائمه بقیع پرسید و در ضمن گفت: دولت ایران با این امر موافق است اما لواسانی گفت:
«دولت ایران حرف میزند، موافق نیست. اگر میخواست درست شود، وقتی که بحرین را میخواست استقلال دهد، بایستی از انگلستان میخواست که در قبال استقلال بحرین، دولت سعودی با ساختمان بقیع موافقت کند و شیعهها در تبلیغات آزاد باشند نه اینکه در قبال استقلال بحرین خواستار سه جزیره بشود.»
مهاجرانی گفت: «شاه مایل است که بقیع درست شود. شما اگر بخواهید این کار انجام خواهد شد.» لواسانی اظهار داشت: «تصادفاً او نمیخواهد البته من نمیگویم بلکه مردم اینطور میگویند.»
شناسه نگهداری: Haj.OJ.308
2 – 3. اعتراض مردم ایران در شهرهای مختلف
عنوان: اعتراض به تخریب بقیع در بارفروش (بابل)
1 برگ، 16/صفر/1345ق. = 3/6/1305
چکیده: تعطیلی کلیه ادارات دولتی، بازارها، کاروانسراهای تجاری و مغازهها، اجتماع حدود پانزده هزار نفر از مردم بابل در مسجد کاظم بیگی، برگزاری مجلس سخنرانی و روضه، اقامه عزاداری و سوگواری، تشکیل دستجات سینهزن مانند روز عاشورا از همه محلههای شهر بابل.
شناسه نگهداری: Haj.OJ.116
عنوان: گزارش اعتراض مردم ایران در شهرهای مختلف در محکومیت تخریب بقیع
22 برگ، شهریور 1305
چکیده: شبیه گزارش اعتراض و عزاداری، تعطیلی کامل شهر و بستن مغازهها و بازارها و اجتماع مردم در مسجد مرکزی شهر، برای دیگر شهرهای ایران، گزارش شده است که عمده گزارشها مربوط به شهریور 1305 است.
برخی از شهرهایی که در این گزارشها آمده است:
اردبیل، مشهد، آذربایجان شرقی (تبریز، مرند، جلفا، اهر، مراغه، شرفخانه)، آذربایجان غربی (ارومیه، سلماس) گیلان (رشت، بندر انزلی، لاهیجان، لنگرود، رودسر).
شناسه نگهداری: Haj.OJ.119
عنوان: تعطیل عمومی و مراسم سوگواری در اصفهان و حومه در اعتراض به اقدامات وهابیان.
13 برگ، شهریور 1305
چکیده: اعتراض و تعطیلی در شهرهای استان اصفهان: اصفهان، نجف آباد، قمشه، سده، سمیرم، اردستان
شناسه نگهداری: Haj.OJ.169
عنوان: تعطیل عمومی و مراسم سوگواری در زنجان
3 برگ، 13/12/1305
چکیده: تعطیلی مساجد و منابر توسط علمای زنجان، تقاضای دستور دولت مبنی بر پایان اعتراضات در زنجان، اقدامات دولت و حاجی میرزا مهدی مجتهد و پایان اعتراضات.
شناسه نگهداری: Haj.OJ.222
عنوان: تعطیل عمومی و مراسم سوگواری در زنجان
1 برگ، بیتا
شناسه نگهداری: Haj.OA.222
عنوان: تلگراف نظمیه زنجان درباره اعتراضات مردم
1 برگ، 7/12/1305
شناسه نگهداری: Haj.OA.3123
عنوان: اعتراض علما و مردم دامغان
1 برگ، 8/12/1305
چکیده: تلگرافی از دامغان به مجلس شورای ملی درباره اعتراض و تحصن علما و مردم دامغان در مسجد جامع شهر.
شناسه نگهداری / Haj.OA.3127:
[1]. بهرهبرداری و تلخیص از مقاله: عزیزی، غلامرضا، بررسی تعریف سند از دیدگاههای گوناگون، فصلنامه گنجینه اسناد، سال 21، بهار 1390