جغرافیایی و نژادی تحقق دهند و تعالیم آیین وحدت آفرین اسلام را عینّیت بخشند. حج، این مجمع شگرف، به تعبیر آن قافله سالار بزرگ و فریادگر بی‌بدیل مظلومیت امت، حضرت امام خمینی رضوان‌اللَّه علیه: «کنگره سراپا سیاست که به دعوت ابراهیم و محمد صلی‌اللَّه علیهما برپا می‌شود و از هرگوشه دنیا و از هر فجّ عمیق در آن اجتماع می‌کنند، برای منافع ناس است و قیام به قسط است و در ادامه بت شکنی‌های ابراهیم و محمد است، و طاغوت شکنی‌ها و فرعون زدودن‌های موسی است ...» (صحیفه نور، ج 20، ص 18) حاجیان، از آبادیها، شهرها، کشورها و سرزمینهای دور و نزدیک به «میعاد» می‌روند، تا «در طواف حرم خدا، که نشانه عشق به حق است دل را از دیگران تهی کنند و در لمس «حجرالأسود» با خدا بیعت بندند، و در صفا و مروه، با صدق و صفا در یافتن محبوب سعی کنند، و با حال شعور و عرفان در مشعرالحرام و عرفان بر اطمینان قلب در جهت وعده‌های حق بیفزایند و در منی به آرزوی‌های حقانی دست یابند (1) و ...» مؤمنان در این سفر به سرزمینی گذر می‌کنند که، کوهها، دشتها، صحراها، کویها و برزنهایش یکسر خاطره است. خاطره رشادتها، استواریها، راست قامتیها، بلندنگریها، عزت منشی‌ها و صلابت‌های مردی از سلاله آدم، سلسله آزادان، رادمردان و آزادی آفرینان، بر ستیغ جایگاه رسالت و نبوت حضرت محمد (ص). و آیینه‌های روشن جمال الهی انسانهای والایی چون: خدیجه، علی، فاطمه، دیگرها و دیگرها. و همگامان و قله‌سانان در کنار آنان، ایثارگرانی چون حمزه سیدالشهداء، ابوذر، مقداد، سلمان، بلال و عمّار و ... آنجا هر دو سوی سکّه شکل‌گیری این انسان را توان دید، در آن سرزمین، سرزمین وحی و تابش انوار حق و زیر همان آسمانی که روزگاری جبرئیل‌امین پیام الهی را به برگزیده‌ترین انسان عصرها و نسلها، پیامبر فرو می‌خواند، پاک چهره‌گانی را که جز شرف، رادی، عزت و صلابت در راه حق نمی‌شناختند و فرومایگانی که جز به ناروائیها، ستیزه‌گری با حق و خیره‌سری در مقابل تلألؤ ایمان به چیزی روی نمی‌آوردند توان دید ... و این آیا شگفت و تنبه آفرین نیست.
1- با بهره‌وری از ژُام بلند حضرت امام رضوان‌الل»ّه علُه به زائران حج/ 1365.
ص: 3 سخن کوتاه کنیم ... حج جلوه همه اسلام است، حقایق و تعالیم آن، عرفان و شناخت آن، تاریخ و فرهنگ آن و ... و اکنون «میقات»- که خواهد کوشید «میعادگاه» تمام متفکران، عالمان، نویسندگان، شاعران، ادیبان و مورخان و همه آنانی که به فرهنگ بالنده حج می‌اندیشند، باشد- با حضور فروتنانه خود در خانواده بزرگ مطبوعات، در پی آن است که گامی باشد در بازشناسی «حج» و فرهنگ آن. «میقات» کوششی است در جهت شناخت دقیق، شامل و همه‌جانبه، تاریخ، فرهنگ و آیین حج و هر آنچه به گونه‌ای به «حج» و سرزمین مکه و مدینه پیوستگی داشته باشد. «میقات» دست یاری همگان را خواهد فشرد به قلمی یا قدمی و یا به هرآنچه در این راه یاری دهند و برای رسیدن به مقصد و مقصود فروغی بیشتر افکنند. صفحات «میقات» ویژه «حج» خواهد بود، اکنون اندکی گسترده‌تر فصول آن را بازگوئیم: از تاریخ مکه، مدینه، سرزمین جزیرةالعرب، جغرافیای سیاسی آن در طول تاریخ، حاکمیتها و سیاستهای آن سخن خواهد رفت. بررسیهای تاریخ کعبه، مسجدالنبی، سیر تحولات و شکل گیریهای گوناگون آن، گزارش چگونگی‌های حوادث مربوط به آن در مسجد عظیم نیز مجال نشر خواهد یافت. نگرشها، باورها، آیینهای مختلف در باب حج، سفر حج، زیارت خانه خدا در میان ملتها، قومها، نژادهای گوناگون نیز می‌تواند صفحاتی از «میقات» را به خود اختصاص دهد. شناسایی و شناساندن ابعاد عرفانی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فقهی حج بی‌گمان بیشترین جلوه‌گاه فصول «میقات» را باید شکل دهد. از این روی «میقات» در انتظار بررسیهای استوار و ژرفنگرانه عالمان و آشنایان معارف دریاوارِ مکتب اسلام است که در این باب قلم زنند و تشنگان حقیقت و راهیان نور را بهره رسانند. آنانکه توفیق زیارت یافته‌اند و از جذبه و کششهای والای خانه خدا و حرم رسول‌اللَّه بهره‌ها گرفته‌اند و کوششهای راهیان وادی نور را دیده‌اند، بی‌گمان خاطره‌ها اندوخته و نکته‌های گفتنی و ثبت کردنی بسیار دارند. بسیاری از این خاطره‌ها از یکسوی می‌تواند در ترسیم باورها، فرهنگها و نگاهها و نگرشهای گوناگون ملتها در چگونگی این عبادت بزرگ سودمند افتد و از سوی دیگر
ص: 4 افزون بر آموزندگی و تنبه‌آفرینی می‌تواند در ریشه‌یابی باورها و اعتقادات و نیز رقم زدن و ترسیم کران تأثیر و تأثر فرهنگهای کارآمد باشد. بنابراین «میقات» از همه اینگونه کسان دعوت می‌کند، که خاطره‌ها، یادها، نکته‌های خواندنی و ماندنی خود را برای نشر در اختیار آن قرار دهند. مراسم شکوهمند حج که «قیاماً للناس» است، بی‌گمان از آنِ همه، و متعلق به تمام امتی است که شیدای حق و دل داده به خداوندند. و اکنون که انقلاب مقدس اسلامی در سرزمین عزیز ایران، آن را به «ام‌القرای» جهان اسلام تبدیل کرده است، تأثیر برگزاری هرچه باشکوهتر، استوارتر، دلپذیرتر و آموزنده‌تر آن در برکشیدن نام اسلام و زیبای نشان دادن چهره والای اسلام، غیر قابل انکار است. پیشنهادها، راهنمائیها، و ارزیابی‌های دقیق از این کنگره عظیم و طرحها و دیدگاهها مغتنم است و کارآمد. «میقات» از همه آنانکه در این باب اندیشیده‌اند نیز می‌خواهد که برای هر چه بیشتر نزدیک ساختن این مجمع سترگ الهی و انسانی به اهداف والای آن، دریغ نورزند.
ص: 5
ویژگیهای حج ابراهیمی‌از دیدگاه حضرت امام خمینی- رضوان‌اللَّه تعالی علیه-
1- بعد معنوی حج اکنون که در آستانه فریضه مبارکه حج هستیم، لازم است توجهی به ابعاد «عرفانی»، «روحانی»، «اجتماعی»، «سیاسی» و «فرهنگی» آن داشته باشیم، باشد که این امر، راهگشایی برای قدم‌هایِ مؤثرِ دیگر باشد. در این موضوعات، بسیاری از دوستان متعهد مطالبی گفته‌اند این جانب نیز اشاره‌ای گذرا، تنها به بعض ابعاد آن می‌کنم، شاید تذکری از آن حاصل شود. از آن جا که در این مناسکِ عجیب، از اول احرام و تلبیه تا آخر مناسک، اشاراتی عرفانی و روحانی است- که تفصیل آنها در این مقال میسر نیست- اکتفا به بعض اشارات تلبیه‌ها می‌کنم: لبیک‌های مکرر از کسانی حقیقت دارد که ندای حق را به گوش جان شنیده و به دعوت اللَّه تعالی به اسم جامع جواب می‌دهند. مسأله، مسأله حضور در محضر است و مشاهده جمال محبوب، گویی گوینده از خود در این محضر بیخود شده و جواب دعوت را تکرار می‌کند و دنباله آن، سلب شریک به معنای مطلق آن می‌نماید که اهل اللَّه می‌دانند، نه شریک در الوهیت فقط. گرچه سلب شریک در آن نیز شامل همه مراتب تا فنای عالم در نظر اهل معرفت است و حاوی جمیع فقرات احتیاطی و استحبابی است مثل «الحمدلک» و «النعمة لک» و حمد را اختصاص می‌دهد به ذات مقدس، همچنین نعمت را، و نفی شریک می‌کند و این نزد اهل معرفت، غایت توحید است و به این معناست که هر حمدی و هر نعمتی که در جهان هستی تحقق یابد، حمد خدا و نعمت خداست بدون شرک (1). جهات معنوی حج بسیار است و مهم آن است که حاج بداند که کجا می‌رود و دعوت کی را اجابت می‌کند و میهمان کیست و آداب این میهمانی چیست و بداند هر «خودخواهی» و «خودبینی»، با «خداخواهی» مخالف است و با هجرت الی‌اللَّه مباین و موجب نقض معنویت حج
1- صحُفه نورٰ ج 19ٰ ص 42.
ص: 6 است (1). مراتب معنوی حج، که سرمایه حیات جاودانه است و انسان را به افق توحید و تنزیه نزدیک می‌نماید، حاصل نخواهد شد، مگر آن که دستورات عبادی حج به طور صحیح و شایسته و مو به مو عمل شود و حجاج محترم و روحانیون معظم کاروان‌ها تمام همّ خود را صرف در تعلیم و تعلم مناسک حج کنند و بر مسأله‌دانان است که از همراهان خود مواظبت کنند که خدای نخواسته تخلف از دستورات نشود. و بعد سیاسی و اجتماعی آن حاصل نمی‌گردد، مگر آنکه بعد معنوی و الهی آن جامه عمل پوشد و لبیک‌های شما جواب دعوت حق تعالی باشد و خود را محرم برای وصول به آستانه محضر حق تعالی نمایید و لبیک‌گویان برای حق، نفی شریک به همه مراتب کنید و از «خود» که منشأ بزرگ شرک است به سوی او- جل و علی- هجرت نمایید. و امید است برای جویندگان، آن موتی که دنبال هجرت است حاصل آید و اجری را که علی اللَّه است دریافت نمایند و اگر جهات معنوی به فراموشی سپرده شود، گمان نکنید که بتوان از چنگال شیطان نفس رهایی یابید. و تا در بند خویشتن خویش و هواهای نفسانی خود باشید، نمی‌توانید جهاد فی سبیل‌اللَّه و دفاع از حریم‌اللَّه نمایید (2). 2- ابعاد سیاسی و اجتماعی حج ای مسلمانان جهان که به حقیقتِ اسلام ایمان دارید! بپا خیزید و در زیر پرچم توحید و در سایه تعلیمات اسلام، مجتمع شوید و دست خیانتِ ابرقدرتان را از ممالک خود و خزائن سرشار آن کوتاه کنید و مجد اسلام را اعاده کنید و دست از اختلافات و هواهای نفسانی بردارید که شما دارای همه چیز هستید. بر فرهنگ اسلام تکیه زنید و با غرب و غربزدگی مبارزه نمایید و روی پای خودتان بایستید و بر روشنفکران غربزده و شرق‌زده بتازید و هویت خویش را دریابید که روشنفکران اجیر شده، بلایی بر سر ملت و مملکتشان آورده‌اند که تا متّحد نشوید و دقیقاً به اسلام راستین تکیه ننمایید، بر شما آن خواهد گذشت که تاکنون گذشته است. امروز زمانی است که ملّت‌ها چراغ راه روشنفکرانشان شوند و آنان را از خود باختگی و زبونی در مقابل شرق و غرب نجات دهند که امروز روز حرکت ملت‌هاست و آنان هادی هدایت کنندگان تاکنونند. بدانید که قدرت معنوی شما بر همه قدرت‌ها چیره، و قریب یک میلیارد جمیعت شما با خزائن بی‌پایان، می‌تواند تمام قدرت‌ها را در هم شکند. نصرت کنید خدا را تا نصرت دهد شما را. ای اقیانوس بزرگ مسلمانان! خروش بر آورید و دشمنان
1- همانٰ ص 199. 2- همانٰ ص 42.
ص: 7 انسانیت را درهم شکنید که اگر به خدای بزرگ‌رو آوردید و تعلیمات آسمانی را وجهه خود قرار دهید، خدای تعالی و جنود عظیم او با شماست (1). از همه ابعاد آن مهجورتر و مورد غفلت‌تر، بعد سیاسی این مناسک عظیم است که دست خیانتکاران برای مهجوریت آن بیشتر در کار بوده و هست و خواهد بود. و مسلمانان امروز و در این عصر، که عصر جنگل است، بیشتر از هر زمان، موظف به اظهار آن و رفع ابهام از آن هستند، زیرا بازیگران بین‌المللی با اغفال مسلمین و عقب نگه‌داشتن آنان از یک سو و عمّال سودجوی آنان از سوی دیگر و غفلت‌زدگان نادان از طرفی و آخوندهای درباری یا کج فهم از سوی دیگر و متنسکان جاهل از یک طرف، دانسته یا ندانسته پشت در پشت هم ایستاده و در محو این بعدِ سرنوشت‌ساز و نجات دهنده مظلومان، در فعالیت هستند. و لازم است متعهدان و بیداران و دلسوزان برای غربت اسلام و مهجوریت این بعد، در احکام اسلام به ویژه حج که این بعد در آن ظاهرتر و مؤثرتر است، با قلم و بیان و گفتار و نوشتار به کوشش برخیزند، خصوصاً در ایام مراسم حج که پس از این مراسم عظیم انسان‌ها می‌توانند در شهر و دیار خود با توجه به این بعد عظیم، مسلمانان و مظلومان جهان را بیدار و برای خروج مظلومان جهان از تحت فشارهای روز افزون ستمگران مدعی حمایت از صلح، به حرکت وادارند. و پرواضح است که اگر در این کنگره عظیم جهانی که همه اقشار ملت‌های مظلوم اسلامی از هر مذهب و ملت و دارای هر زبان و مسلک و هر رنگ و قشر، ولی با زیّ واحد و لباس مشابه، دور از هر آلایش و آرایش اجتماع نموده‌اند، مسائل اساسی اسلام و مسلمین و مظلومان جهان از هر فرقه حل نشود و حکومت‌های مستکبر و زورگو سرجایشان ننشینند، از اجتماعات کوچک منطقه‌ای و محلی کاری بر نخواهد آمد و راه حل فراگیری به دست نخواهیم آورد (2). باید بدانند که حج ابراهیمی، محمدی- صلی‌اللَّه علیهما و آلهما- سال‌هاست غریب و مهجور است، هم از جهات «معنوی و عرفانی» و هم از جهات «سیاسی و اجتماعی». و حجاج عزیز تمامی کشورهای اسلامی باید بیت خدا را در همه ابعادش از این غربت درآورند، اسرار عرفانی و معنویش به عهده عرفای غیر محجوب. و ما اینک با بعد سیاسی و اجتماعی آن سر و کار داریم که باید گفت فرسنگ‌ها از آن دوریم. ما مأمور به جبران مافات هستیم. این کنگره سراپا سیاست که به دعوت ابراهیم و محمد- صلی‌اللَّه علیهما و آلهما- برپا می‌شود
1- همانٰ ج 13ٰ ص 83. 2- همانٰ ج 19ٰ ص 43.
ص: 8 و از هر گوشه دنیا و از هر فجّ عمیق در آن اجتماع می‌کنند، برای منافع ناس است و قیام به قسط است و در ادامه بت‌شکنی‌های ابراهیم و محمد است و طاغوت شکنی‌ها و فرعون زدودن‌های موسی است، و کدام بت به پایه شیطان بزرگ و بت‌ها و طاغوت‌های جهانخوار می‌رسد که همه مستضعفان جهان را به سجده خود و ستایش خویش فرا خوانند و همه بندگان آزاد خدای تعالی را بنده فرمانبردار خویش دانند (1). مکه و منی قربانگاه عاشقان است و اینجا محل نشر توحید و نفی شرک؛ که دلبستگیِ به جان و عزیزان نیز شرک است. به فرزندان آدم درس آموزنده جهاد در راه حق را داد که از این مکان عظیم نیز فداکاری و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ کنید. به جهانیان بگویید «در راه حق و اقامه عدل الهی و کوتاه کردن دست مشرکان زمان باید سر از پا نشناخت و از هر چیزی حتی مثل اسمعیل ذبیح‌اللَّه گذشت که حق جاودانه شود». این بت‌شکن و فرزند عزیزش بت‌شکن دیگر سید انبیا محمد مصطفی- صلی‌اللَّه علیه وآله وسلم- به بشریت آموختند که بت‌ها هر چه هست باید شکسته شود و کعبه که امّ‌القُری است و آنچه از آن بسط پیدا کرده تا آخرین نقطه زمین، تا آخرین روز جهان باید از لوث بت‌ها تطهیر شود. بت هر چه باشد، چه هیاکل، چه خورشید، چه ماه و چه حیوان و انسان و چه بتی بدتر و خطرناکتر از طاغوت‌های در طول تاریخ از زمان آدم صفی‌اللَّه تا ابراهیم خلیل‌اللَّه تا محمد حبیب‌اللَّه- صلی‌اللَّه علیهم و آلهم اجمعین- تا آخرالزمان که بت‌شکن آخر، از کعبه ندای توحید سر دهد. مگر ابرقدرت‌های زمان ما و بت‌های بزرگ نیستند که جهانیان را به اطاعت و کرنش و پرستش خود می‌خوانند و بازور و زر و تزویر، خود را به آنان تحمیل می‌نمایند؟ کعبه معظمه، یکتا مرکز شکستن این بت‌هاست. ابراهیم خلیل در اول زمان و حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود روحی فداه- در آخر زمان از کعبه ندای توحید سر دادند و می‌دهند. خداوند تعالی به ابراهیم فرمود: «وَ اذِّنْ فِی النّاسِ بِالْحَجّ یَأتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیق» و فرمود: «و طَهِّرْ بَیْتیِ لِلطَّائِفینَ وَالْقائِمینَ وَالرُّکّع السُّجُودِ» و این تطهیر از همه ارجاس است که بالاترین آنها شرک است که در صدر آیه کریمه است و در سوره توبه می‌خوانیم: «وَ اذانٌ مِنَ‌اللَّهِ وَ رَسوُلِهِ الَی النّاسِ یَوْمَ الحَجّ الاکْبَرِ انَّ اللَّهَ بَرئٌ مِنَ الْمُشرِکینَ وَ رَسوُلُهُ» و مهدی منتظر در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین از کعبه ندا سر می‌دهد و بشریت را به توحید می‌خواند. همه فریادها را از کعبه و
1- همانٰ ج 20ٰ ص 18.
ص: 9 مکه سر می‌دهند و ما باید از آنها تبعیت کنیم وندای «توحید کلمه» و «کلمه توحید» را از آن مکان مقدس سردهیم و با فریادها و دعوت‌ها و تظلم‌ها و افشاگری‌ها و اجتماعات زنده و کوبنده در مجمع مسلمین در مکه مکرمه بت‌ها را بشکنیم و شیاطین را که در رأس آنها شیطان بزرگ است در عقبات رَمْی کنیم و طرد نماییم تا حج خلیل‌اللَّه و حبیب‌اللَّه و ولی اللَّه مهدی عزیز را بجا آورده باشیم والا در حق ما گفته می‌شود «ما اکْثَرَ الضَجیج وَ اقَلَ الحَجیج». امید است حجاج محترم بیت‌اللَّه الحرام از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب می‌باشند در مواقف و مشاعر محترمه دسته‌جمعی برای پیروزی اسلام بر کفر جهانی دعا کنند و برای بیداری مسلمانان و حکومت‌های آنان فریاد کنند و دعای بلیغ نمایند. شاید به برکت دعا در محیط وحی و محل کسر اصنام جاهلیت، خداوند تبارک و تعالی بر مسلمین تفضل کند و مجد و عظمت صدر اسلام را به آنان برگرداند و دست اجانب و جهانخواران را از بلاد آنان کوتاه فرماید و ابر رحمت و غفران خود را بر سر عموم مسلمین بباراند. «انه عفواً عفوراً» (1). 3- حفظ وحدت مسلمین دل میقات در هوای زائرانی می‌تپد که از کشور «لاشرقیه ولا غربیه» آمده‌اند تا با تلبیه و لبیک لبیک، دعوت خداوند را به سوی صراط مستقیم انسانیت اجابت کنند و با پشت پا زدن بر مکتب‌های شرقی و غربی و انحرافات ملی‌گرایی، فرقه‌زدایی نموده، با همه ملتها بدون در نظر گرفتن رنگ و ملیت و محیط و منطقه، برادر و برابر، غمخوار یکدیگر باشند و تحکیم وحدت کنند و با «ید واحده» بر دشمنان بشریت و زورگویان جهانخوار بتازند (2). از ملّی‌گرایی خطرناکتر و غم‌انگیزتر، ایجاد خلاف بین اهل سنّت و جماعت با شیعیان است و القاء تبلیغات فتنه‌انگیز و دشمنی‌ساز، بین برادران اسلامی است و بحمداللَّه‌تعالی در انقلاب اسلامی ایران هیچ اختلافی بین این دو طایفه وجود ندارد و همه با دوستی و اخوت در کنار هم زندگی می‌کنند. و اهل سنت که در ایران جمعیتش بیشمارند و در اطراف و اکناف کشور زیست می‌کنند و دارای علما و مشایخ بسیار هستند، با ما برادر و ما با آنها برادر و برابریم (3). امروز چاره چیست و برای شکستن این بت‌ها چه تکلیفی متوجه مسلمانان جهان و مستضعفان می‌باشد؟ یک چاره که اساس چاره‌هاست و ریشه این گرفتاری‌ها را قطع می‌کند و فساد را از بن می‌سوزاند، وحدت
1- همانٰ ج 18ٰ ص 87. 2- همانٰ ج 19ٰ ص 197. 3- همانٰ ج 13ٰ ص 81.
ص: 10 مسلمانان بلکه تمامی مستضعفان و دربند کشیده شدگان جهان است و این وحدت که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری کرده‌اند، با دعوت و تبلیغ دامنه‌دار باید بوجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ، مکه معظمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضه حج است که ابراهیم خلیل‌اللَّه و محمد حبیب‌اللَّه شروع و در آخرالزمان حضرت بقیةاللَّه- ارواحنا لمقدمه‌الفدا- تعقیب می‌کند. به ابراهیم خلیل‌اللَّه خطاب می‌شود که مردم را به حج بخوان تا برای شهود منافع خود از همه اقطار بیایند. این منافع جامعه است، منافع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی. بیایند و ببینند تو که بر آنان پیغمبری، عزیزترین ثمره حیات خود را در راه خدا تقدیم کردی و همه ذریه آدم باید به تو تأسی کنند، ببینند که بت‌ها را شکستی و آنچه جز خداوند بود به دور افکندی، شمس باشد یا قمر، هیاکل حیوانات یا انسان‌ها و گفتی و از روی حقیقت گفتی «وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذی فَطَرَالسَّمواتِ وَالارْضَ حَنیفاً مسلماً وَ ما انَا مِنَ‌الْمُشْرِکینَ» و همه باید به پدر توحید و پدر پیامبران عظیم‌الشأن تأسی کنند (1). 4- وظایف حجّاج محترم لازم است برادران ایرانی و شیعیان سایر کشورها از اعمال جاهلانه که موجب تفرق صفوف مسلمین است احتراز کنند و لازم است در جماعات اهل سنت حاضر شوند و از انعقاد تشکیل نماز جماعات در منازل و گذاشتن بلندگوهای مخالف رویه، اجتناب نمایند و از افتادن روی قبور مطهره و کارهایی که گاهی مخالف شرع است جداً اجتناب کنند. نیابت از سعی برای نماز طواف، صحیح نیست. باید هر کس خودش به هر نحو می‌تواند نماز بخواند و مجراست از گرفتن نایب و مزاحمت به نمازگزاران اجتناب نمایند. طواف را به نحو متعارف که همه حجاج به جا می‌آورند، به جا آورند و از کارهایی که اشخاص جاهل می‌کنند احتراز شود و مطلقاً از کارهائی که موجب وهن مذهب است باید احتراز شود (2). به خواهران و برادران محترم کشورهای اسلامی، قبل از هر چیز این نکته را باید عرض کنم که صورت حج، این عبادت بزرگ را که برای انجام آن مشرف می‌شوید، به صورتی شایسته و موافق دستور الهی انجام دهید و مسائل آن را نزد علمای اعلام با دقت فراگیرید. مبادا خدای ناخواسته پس از انجام حج و گذشت وقت، معلوم شود که خللی در آنها وارد شده و موجب بطلان حج گردیده و زحمت‌های شما هدر رفته است.
1- همانٰ ج 18ٰ ص 90. 2- همانٰ ج 9ٰ ص 176.
ص: 11 حضرات آقایان علمای محترم کوشش فرمایند که زائران محترم را به وظایف خود آشنا نمایند تا صورت حج، مطابق شرع مطهّر انجام گیرد. و از مهمات در همه عبادات، اخلاص در عمل است که اگر خدای نخواسته کسی عملی را برای خودنمایی و عرضه به دیگران انجام دهد و خوبی عملش را به رخ دیگری بکشد، عمل او باطل است. و حجاج محترم مواظب باشند که رضای غیر خداوند را در اعمال خود شرکت ندهند (1).
ابتدای صفحه