ابو حیان توحیدی متکلم معتزلی مشرب، کتابی نوشته بنام «الحج العقلی اذا ضاق الفضاء عن الحج الشرعی» در آن کتاب نقل میکند:
نظام الملک وزیر ملکشاه، عازم حج شد، چون در کنار دجله خیمه زد فقیری که سیمای صوفیان داشت به چادر وزیر آمده نامهای دربسته را به او داد. وقتی وزیر نامه را گشود در آن نوشته شده بود که: پیامبر (ص) را به خواب دیدم فرمود برو به حسن (نظام الملک) بگوی چرا به مکه میروی؟ حج تو همین جاست مگر ترا امر نکرده بودیم که پیش این ترک (ملکشاه) بایستی حاجتمندان امت را یاری کنی؟ نظامالملک پس از خواندن این نامه از حج منصرف گشته به شهر خویش مراجعت کرد!
در قرن اخیر نیز پارهای از به اصطلاح روشنفکران غربزده و دل به دنیای دیگران بسته، درصدد برآمدند با استفاده از شعر، قصه و داستان و طنز و غیره از ارزش حج کاسته آن را در اذهان عمومی، عملی غیر مهم جلوه دهند. گاهی میگفتند اگر حاجی به جای رفتن به مکه و طواف خانه خدا پول آن را خرج مستمندان و فقیران جامعه بنماید ارزش بیشتری دارد، گاهی میگفتند، چرا پول و ارزی که با این زحمت بدست آمده است را در اختیار اعراب قرار داده به حلقوم آنان بریزیم و ...
لیکن برخلاف اینگونه حرکتها که از دیرزمان آغاز و تا عصر ما نیز ادامه یافته، ائمه معصومین (ع) کوشیدهاند این تفکر را تخطئه و مردم را از برکات و ثمرات عظیم حج آگاه سازند.
هنگامیکه رسول خدا (ص) از عرفات کوچ نمود در «ابطح» یکی از اعراب بیابانی به حضور آن حضرت شرفیاب شده، عرضه داشت: من مردی ثروتمندم، قصد حج داشتم هنگام حرکت مانعی پیش آمد و نتوانستم به حج مشرف شوم حال شما امر فرمایید من با این مال کار نیکی انجام دهم که ثواب حج را درک کنم!
ص: 108
حضرت بسوی کوه ابوقبیس رو کرد و فرمود: «اگر به مقدار این کوه طلای سرخ داشته باشی و همه را در راه خدا انفاق کنی به ثواب و بهرهای که حاجیان رسیدهاند نخواهی رسید».
(1)باز عمر بن یزید میگوید که از امام صادق شنیدم که میفرمود: حج از هفتاد بنده آزاد کردن ارزشش بالاتر است، پرسید: «ما یعدل الحج شئ»؟
قال: «ما یعدله شئ» آیا ارزش چیزی با حج برابری میکند؟ فرمود: چیزی با او برابری نمیکند.
(2)در روایت دیگر آمده است: نماز واجب ارزشش از بیست حج بالاتر است و حج از خانه پر از طلائی که انسان تمامی آنرا در راه خدا انفاق کند ثواب و ارزشش بالاتر است.
(3)همچنین از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود: «... لیس شیی افضل من الحج الا الصلوة و فی الحج هیهنا صلوة و لیس فی الصلوة قبلکم حج ...»
مرحوم صدوق، نکته لطیفی در تبیین این روایت و روایات مشابه آن دارد، میفرماید: اگر نماز واجب را به تنهایی با حج مقایسه کنیم نماز واجب از بیست حج منهای نماز، ارزشش بالاتر است، لیکن حجی که در آن نماز هم هست از نماز به تنهایی افضل است.
(4)در روایت دیگری حج از نماز و روزه افضل و بالاتر دانسته شده است.
(5)جالب توجه است که بدانیم در برخی اوقات حج از جهاد در راه خدا
نیز افضل و برتر شمرده شده است.
محمد بن عبدالله میگوید: به امام رضا (ع) عرض کردم: پدرم برای من نقل کرده که به اجداد شما- علیهمالسلام- گفته شده در همسایگی ما شهری به نام قزوین وجود دارد که پایگاه مرزی است و در برابر آنان دشمنی بنام «دَیْلَم» وجود دارد آیا اجازه میدهید که با دشمن جهاد نموده و یا در حال آماده باش دفاعی باشیم؟ و اجداد شما پاسخ دادهاند
1- فروع کافیٰ ج 4ٰ ص 258.
2- وسائلٰ ج 11ٰ ص 111.
3- همان ص 112.
4- همان.
5- همانٰ حدُث 14374.
ص: 109
که «علیکم بهذا البیت و حجوه» بر شما باد که راه مکه را در پیش گرفته و خانه خدا را زیارت کنید.
پدرم سه مرتبه این مطلب را تکرار کرده و همان پاسخ را شنیده است و در آخرین مرتبه آباء بزرگوار شما این سخن را نیز افزودهاند که: «آیا شیعه ما رضایت نمیدهد که در خانه خود بنشیند و دارائی خود را برای اهل و عیال خود خرج کرده و منتظر فرمان ما بماند؟ ...» در پایان میپرسد آیا این حدیث که نقل شده صحیح است؟ امام رضا (ع) فرمودند:
آری صحیح است و سخن حق همان است که بازگو کرده است.
(1)تأکید ائمه معصومین (ع) بر این بوده که از عظمت حج کاسته نشود و همیشه این مراسم عظیم عبادی سیاسی با شکوه هر چه تمامتر برگزار گردد، لذا از هر فرصتی استفاده کرده و مردم را به انجام حج ترغیب میفرمودهاند:
عذافر میگوید: امام صادق (ع) به من فرمود: چه چیز مانع شده که همه ساله به حج نروی؟ گفتم: فدایت گردم، زن و فرزند! میگوید امام صادق (ع) به من فرمود هنگامی که از دار دنیا رفتی چه کسی آنها را اداره میکند؟ به همسر و فرزندانت سرکه و زیتون بخوران و با مازاد آن همه ساله به حج مشرف شو.
(2)امام صادق (ع) با افراد دیگری نیز، همین برخورد را داشتهاند. عیسی
بن ابی منصور میگوید: امام صادق (ع) به من فرمود: ای عیسی اگر میتوانی نان را با نمک بخوری و همه ساله به حج بروی این کار را بکن.
(3)ترغیب و تشویق مردم بحدی است که امام صادق (ع) میفرماید:
«لیس فی ترک الحج خیره» برای ترک حج، استخاره جایز نیست و حتی برای نرفتن به حج نباید مشورت کرد.
اسحاق بن عمار میگوید به امام صادق (ع) گفتم: مردی ضعیف الحال
1- فروع کافیٰ ج 4ٰ ص 260.
2- وسائلٰ ج 11ٰ ص 134.
3- همانٰ ج 11ٰ ص 135.
ص: 110
با من در مورد حج مشورت کرد به او گفتم حج نرود آنگاه امام فرمود: «ما اخلقک ان تمرض سنة» و اسحاق بن عمارمیگوید یک سال پس از آن مریض بودم.
(1)یکی از شرایط انجام حج استطاعت مالی است لیکن در روایات حتی کسانی که مستطیع هم نیستند برای انجام این فریضه الهی تشویق شدهاند.
معاویة بن وهب از افراد مختلفی نقل میکند که به امام صادق (ع) گفتهاند ما مقروض هستیم آیا پول قرض کرده و حج انجام دهیم؟ امام فرمودهاند: آری [حج وسیله خواهد بود که] دین او زودتر ادا شود.
(2)در پارهای از روایات از تجّار خواسته شده تا در طول سال مقداری از سود حاصله از تجارت را برای حج کنار گذاشته از آن برای انجام فریضه حج استفاده نمایند.
(3)عیسی بن ابی منصور میگوید: امام صادق (ع) به من فرمود: ای عیسی دوست میدارم خداوند در فاصله بین حج گذشته و آینده همیشه تو را در حالتی ببیند که برای حج [آینده] آماده میشوی.
(4)امامان معصوم (ع) تنها به تشویق و ترغیب مردم بسنده نکرده، کسانی را که خانه خدا را ترک نموده تنها بگذارند به هلاکت و نابودی تهدید کردهاند:
علی بن ابیطالب (ع) در واپسین لحظات زندگی به فرزندانش وصیت کرده میفرماید:
«اللَّه اللَّه فی بیت ربکم لاتخلوه مابقیتم فانه ان ترک لم تناظروا».
«فرزندانم تا زنده هستید حج خانه خدا را ترک نکنید که در چنین صورتی مهلت داده نخواهید شد.»
(5)و بالاخره اگر با این همه تشویق، مسلمانان به حج خانه خدا بیتوجهی کنند برحاکم اسلامی واجب است تا مردم را برای رفتن به حج مجبور
1- فروع کافیٰ ج 4ٰ ص 271.
2- وسائلٰ ج 11ٰ ص 140.
3- همانٰ ص 143.
4- همانٰ ص 150.
5- نهجالبلاغه.
ص: 111
نماید.
عبداللَّه بن سنان از امام صادق (ع) نقل میکند که آن حضرت فرمود:
«اگر مردم خانه خدا را متروک بگذارند بر امام زمان [حکومت اسلامی] واجب است آنان را به زیارت حج مجبور کند، چه بخواهند چه نخواهند، چرا که خانه خدا برای حج و زیارت برپا شده است.
(1)اهمیت این امر بحدّی است که اگر مردم هزینه سفر هم نداشته باشند، باید از بودجه حکومت اسلامی مخارج سفر آنان تأمین و به حج اعزام شوند. «... فان لم یکن لهم اموال انفق علیهم من بیت مال المسلمین ...». (2)در قرآن کریم نیز تارکین حج مورد تهدید جدّی قرار گرفتهاند ... «و من کفر فانّ اللَّه غنیّ عن العالمین.» (3)امید آنکه این مراسم عظیم دینی هر سال پرشکوهتر از گذشته برگزار و مسلمانان جهان بتوانند در تحقق حج ابراهیمی که امام راحل و فقیدمان حضرت امام خمینی- قدسسره- برای اقامه آن تلاش فراوان فرمود بیش از پیش موفق گردند.
1- فروع کافیٰ ج 4ٰ ص 272.
2- همان.
3- آل عمران: 97.