بررسی تاریخی شست و شوی کعبه (با تأکید بر عطرآگینی آن با گلاب قمصر کاشان)

مقدمه

کعبه معظمه از صدر اسلام معطر سازی و مورد تنظیف قرار می‌گرفت. این سنت پیوسته و در ادوار مختلف اسلامی از سوی حاکمان بر حرمین شریفین پا بر جا بوده است. در عصر جدید نیز خانه خدا سالی دو بار مورد شست‌وشو قرار گرفته و معطر می‌شود. در زمان طولانی این شست‌وشو با گلاب ارسالی از مصر انجام می‌شد اما از سال 1372 تا 1394 ، با توافق عربستان سعودی، ایران با افتخار تمام نسبت به ارسال گلاب ناب از قمصر کاشان اقدام می‌کند  و این عمل را مایة مباهات برای ملت ایران می‌داند.

در این مقاله، تلاش بر آن است که مراحل مختلف فرآوری گلاب در قمصر کاشان تا برگزاری آیین و جشن شست‌وشوی کعبه معظمه با گلاب ایرانی
و همچنین آیین گلابگیری در ایران برای ارسال به مکة مکرمه پرداخته شود. قابل یاد آوری است که با استقصای صورت گرفته در بارة شست‌وشوی کعبه با گلاب ایرانی، برای این موضوع، پیشینه‌ای خاص و اثری مستقل یافت نشد؛ از این رو، پدید آوردن اثری در این زمینه که خود پیشینة تحقیقات بعدی قرار گیرد، قابل توجیه می‌باشد.

تاریخچه شست‌ و شوی کعبه

از عصر جاهلی، اخباری از پوشانیدن خانة خدا وجود دارد (ازرقی، 1415ق، ج1، صص 251ـ 249؛ فاکهی، ج5، صص231ـ230؛ باسلامه، 1419ق، ص289؛ عبدالقادر طبری، 1416ق، ص155)  که دلیل آن را محافظت و زیبایی کعبه دانسته‌اند (قلقشندی، ج4، ص283؛ فعالی، 1387ش، صص 186ـ 185) اما از شست‌وشوی خانة خدا و معطر سازی آن اطلاع دقیقی در دست نیست.

1. شست‌وشوی کعبه در عصر نبوی و خلفای بعد از آن حضرت

از زمان فتح مکه به دست مبارک رسول الله9 در سال هشتم هجری، آن حضرت پس از آن‌که درون خانة خدا را از آثار شرک زدود، دستور داد آب زمزم آوردند و آنگاه مقداری عطر داخلش ریختند و خود آن حضرت کعبه را با آن شست‌وشو داده، به سردادنِ ‌‌الله اکبر در داخل کعبه پرداختند (واقدی، 1409ق، ج2، ص834 ؛ بلاذری، 1417ق، ج1، ص458؛ ذهبی، 1410ق، ج2، ص551). از آن زمان به‌بعد، شست‌وشوى کعبه به یک سنت در میان صاحب منصبان و متولیان خانة خدا تبدیل شد. بنابراین، شست‌وشوى کعبة مشرفه، از سنت‌‌هاى پیامبرخدا9 به شمار می‌آید.

اسامة بن زید گوید: «به همراه پیامبرخدا9 به درون کعبه وارد شدم، حضرت تصویرى را درآنجا دیدند، پس ظرف آبى را طلب کردند. آن را براى ایشان حاضر نمودم. حضرت با آب شروع به محو کردن تصویر نمود و فرمود: «خداوند بکشـد قومـى را که چیز خلق نشده‌اى را به تصویر می‌کشند» (فاسی، 1421ق، ج1، صص146، 154 و 157). از آن پس، شست‌وشوى کعبة معظمه به عنوان یک سنت باقى مانده است.

با توجه به این‌که بنی‌شیبه (از خاندان عبدالدار بن قصی) از عصر پیامبر9 تا کنون، تقریباً به صورت پیوسته به عنوان پرده‌داران کعبه معظمه هستند (دانشنامه حج و حرمین شریفین، 1392ش، ج4، صص394ـ386 ؛ سنجاری، 1419ق، ج1، ص386) به تأسی از حضرت رسول داخل آن را می‌شستند و معطر می‌ساختند (سنجاری، 1419ق، ج1، ص498).
بنا به گزارشی، شیبة بن ابی طلحة عبدری کعبه را تمیز کرد و از جامه‌های کهن برهنه نمود و با عطرهای عالی خوشبو کرد (ازرقی، 1415ق، ج1، صص261ـ 260). بنابر این، شست‌و‌شوی کعبه و عطرآگین کردن آن، از وظایف بنی‌شیبه بوده است (محمد الدقن، 1384ش، ص278).

متصدیان، پس از آنکه مراسم شست‌وشوى کعبة معظمه و عطرآگینى آن به پایان می‌رسید، جامة جدید را در همان لحظه‌اى که جامة پیشین از روى آن برداشته می‌شد، بر بالاى کعبه قرار می‌دادند.

از شست‌وشوی کعبة مشرفه و مراسم ویژة آن در عصر چهار خلیفة بعد از پیامبر9 (11ـ40ق)،  اطلاعی در منابع انعکاس نیافته است. هرچند می‌توان گفت با هر تعویض پردة خانة خدا، این مکان شریف شست‌وشو و معطرسازی می‌شد و در تمام این ادوار برای کعبه پوشش فراهم می‌آمد؛ چنان‌که امام علی7 در دوران خلافتش، پرده‌ای برای خانة خدا تدارک می‌دید و ارسال می‌کرد (حر عاملی، 1412ق. ج 13، ص208؛ معزی ملایری، 1399ق، ج10، ص74).

محمد طاهر کردی (۱۹۷۹ـ۱۹۰۳م) در کتاب خود؛ «التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم» می‌نویسد:

«هر چیزی در دنیا در معرض آلودگی است. اما در این میان، کعبة مکرّمه مصون
از آلودگیهای هوا است، و این به دلیل نبود هر نوع منفذی است. محیط کعبه در طول سال، همواره دارای هوایی معطر و خوشبو است و این وضع، از دوران جاهلیت
تا کنون همواره ادامه داشته است. با این وجود، دست‌اندرکاران و کلیدداران کعبه خود را پیوسته موظف می‌دانستند که این محیط را از گرد و غباری که به وسیلة هوا و نیز به علت ازدحام مردم جهت زیارت و وارد شدن به آن، به وجود می‌آمد، پاک کنند. بنابراین، کعبه را در طول سال، دو یا سه بار شست وشو داده و معطر می‌سازند...

کعبه در دوران نخستین؛ یعنی پس از طوفان که حضرت ابراهیم خلیل7 آن را بنا کرد، نیازی به شست وشو و تطهیر نداشت؛ زیرا ساختمان کعبه ابتدا به وسیلة گچ یا آهک ساخته نشد، بلکه دیوارهای آن را بدون سقف، سنگ‌چین کردند و دری برای آن قرار ندادند. کف خانة کعبه در آن دوران، از شن و یا ریگ بوده، بنابراین، نیازی به شست وشو و تطهیر نداشته و بارش باران خود موجب تمیزی دیوارهای آن از خاک می‌شده است. امّا پس از قرار دادن سقف بر آن و گذاشتن در بر دیوار آن، این نیاز احساس شد که کعبه غبار روبی شود، همانطور که در مورد خانه‌های مسکونی چنین است.» (کردی، 1420ق، ج1، صص162ـ161).

کعبه نخستین بار به وسیلة پیامبرخدا9 شسته شد. طبق روایتی از ابن عمر، آن حضرت در روز فتح مکه، هنگام ورود به مسجدالحرام، دستور دادند که بلال بر بام کعبه رود
و ندای اذان سر دهد. سپس مسلمانـان لباس‌های خـود را بالا زدند و با ظرفها و سطـل‌هایی که در اختیار داشتند، درون و بیرون کعبه را به وسیلة آب زمزم شستند. بدین ترتیب آثار مشرکان محو شد (بلاذری، 1417ق، ج1، ص458 ؛ کردی، 1420ق، ج1، ص162) و از آن پس، شست و شوی کعبه سنّتی شد که تا به امروز ادامه دارد.

2. شست‌وشو و عطرآمیزی کعبه در عصر امویان (حک 132ـ41ق)

معاویةبن ابوسفیان(حک60 ـ41ق)،  نخستین خلیفة اموی، کعبه را با پارچه‌های قباطی‌که از مصر آورده بودند، پوشاند (زکی یمانی، 1429ق، ج3، صص501 ـ502). نیز وی را نخستین شخصی دانسته‌اند که کعبه را با خلوق و عود خوشبو کرد. معاویه غلامى را بدین منظور تعیین کرده بود که پس از هر نماز، کعبه را خوشبو می‌کرد. از آن پس معاویه سالى دو بار؛ نخست در موسم حج و دیگر در ماه رجب مقدارى عود و خلوق را بدین منظور ارسال می‌کرد که پس از وى جانشینان او نیز از این سنت پیروى کردند (ازرقی، 1415ق، ج1، صص256ـ 254 ؛ فاسی، 1421ق، ج1، ص126). به نظر می‌رسد این اقدام معاویه، به‌ این دلیل بوده است که در آن هنگام «شیبة بن عثمان» پرده‌دار، به معاویه نوشت:

«جامه‌هاى دوران جاهلى را از روى کعبه بردارد تا اثرى از کثیفی آنان بر کعبه باقى نماند که معاویه نیز به این مسأله فرمان داد و کعبه عارى از جامه گردید و در این هنگام بود که دیوارهاى کعبه را عطرآگین نمودند.» (زکی یمانی، 1429ق، ج3، صص502 ـ 501).

عبداللَّه بن زبیر(حک: 73 ـ 65ق)  نیز در مدت خلافتش در مکه که همزمان
با خلافت امویان در شام بود، پس از بازسازی کعبه که در پی حملات امویان
انجام شد، به خوشبو ساختن خانة خدا همت گماشت و همة دیوارهاى درونى کعبه را با مشک و عنبر از بالا تا پایین آغشته کرد، سپس جامة کعبه را بر آن پوشاند. نام‌برده، همه روزه یک سطل عطر و بوى خوش را به کعبه می‌‌مالید و در روز جمعه این مقدار را به دو سطل افزایش می‌داد (فاسی، 1421ق، ج1، ص126؛ ابن ظهیره، 1423ق، ص104).

ازرقی نیز گفته است: عبداللَّه بن زبیر همه روزه کعبه را به مقدار یک رطل (رطل مصری معادل 453 گرم)  عود و عنبر آغشته می‌کرد و در روزهای جمعه، مقدار آن را به دو رطل می‌رساند (ازرقی، 1415ق، ج1، ص256).

عبدالملک بن مروان (حک: 86 ـ65ق)،  از مقتدرترین خلفای اموی نیز هر سال جامه‌‌اى برای کعبه همراه عطر و عود می‌فرستاد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص255).

از اقدامات دیگر خلفای اموی در بارة موضوع مورد بحث، اطلاعی در دست نیست.

3. شستن کعبه و عطرآمیزی آن در عصر عباسیان (حک: 656  ـ 132ق)،
و امارت اشراف

الف) شست و شو در دوران عباسیان

گزارشهایی از شست‌وشوی کعبه و معطرسازی آن در دوران خلافت عباسیان با گلاب، در دست است؛ چنان‌که به سال 159ق. در خلافت مهدی عباسی، دیوار کعبه با عطر و مشک و عنبر معطر شد (ازرقی، 1415ق، ج1، ص263؛ طبری، 1403ق، ج6، ص366 ؛ ابن اثیر، 1385ق، ج3، ص63 ؛ قلقشندی، 1981م، ج4، ص285). نیز پرده‌های گوناگون که از پیش بر کعبه قرار داشت، گردآوری شد و به جای آن، پرده‌ای که به دستور مهدی در شهر تنیس مصر فراهم شده بود، برای پوشش کعبه استفاده کردند (مقریزی، 1418ق، ج1، ص335).

در پایان قرن دوم هجری که برای مدتی سادات علوی موفق به عهده‌داری امارت مکة مکرمه شدند، شست‌وشوی کعبة معظمه متوقف نشد؛ چنان‌که حسین‌بن حسن افطس علوی که از سوی ابو السرایا در کوفه به امارت مکه گماشته شده بود، شست‌وشوی خانة خدا را انجام داد. وی پس از پایان موسم حج در نخستین روز محرم، بعد از آنکه حج­گزاران از مکه پراکنده شدند، پشت مقام ابراهیم بر تختی نشست و فرمان داد تا با پایین کشیدن جامه‌هایی که عباسیان بر کعبه پوشانده بودند، خانة خدا را شست‌وشو دهند، آنگاه دو جامة ابریشم نازک زرد و سفید که ابوالسرایا از کوفه فرستاده بود، بر آن پوشاندند (ازرقی، ج1، ص264 ؛ مسعودی، 1409ق، ج3، ص440). بر این جامه‌‌ها نام ابوالسرایا به عنوان دعوتگر آل محمد و تاریخ سال199ق. نوشته بود (طبری، 1403ق، ج8 ، ص537 ؛ ابن فهد، 1408ق، ج2، ص265).

ب) شست و شو در امارت اشراف

در عصر طولانی مدت امارت شرفای حسنی بر مکة مکرمه (1343ـ 358ق)،  نیز سنت شست‌وشوی کعبه و معطر سازی آن ادامه داشت که به نقل دو گزارش در این باره بسنده می‌شود:

مطابق نوشتة ژوزف‌ در توصیف‌ شست‌وشوى کعبه آمده است:

«سلطان مکه (مقصود شریف مکه است) که از نسل پیامبر خدا9 بوده، معتقد است که کسى جز او لیاقت شست‌وشوى کعبه را ندارد؛ از این‌رو، او و یارانش کعبه را با آب مقدس زمزم شست‌وشو می‌دهند و سپس آن را با عطر خوشبو می‌سازند
و هنگامى که آنان به این کار می‌پردازند، پلکان کعبه برداشته می‌شود تا کسى وارد کعبه نشود، از این رو، مردم در زیر درِ کعبه تجمع می‌کنند تا آبى که از شست‌وشوى کعبه به بیرون ریخته می‌شود، بر سر و روى آنان ریخته و متبرک گردند و سپس جاروهایى را که کعبه با آن‌ها‌ شست‌وشو داده شده، قطعه قطعه نموده به سوى مردم پرتاب می‌کنند
و آنان براى به‌دست آوردن قطعه‌اى کوچک از آن تلاش می‌کنند و هرکس که
 قطعه‌اى را به‌دست آورد، آن را به عنوان یادگار مقدس و ارزشمندى نزد خود حفظ می‌کند. سپس ژوزف به توصیف پردة کعبه وخصوصیات آن، همانگونه که دیگر سفرنامه‌نویسان آورده‌اند، می‌پردازد.» (خلیلی، 1384ش، ص22).

«فردی یهودى و اسپانیایى‌الأصل که نام و دودمانى عربى را با عنوان «على
بک العبّاسى» بر خود بست و مدعى شد که شریف مکه، شریف غالب او را به «خادم بیت‌اللَّه الحرام» ملقّب ساخته، حدود سال 1807م. به حجاز رسید. او با حُسن استقبال شریف مکه روبه‌رو شده و در شست‌وشوى کعبه با شریف همراه گردیده است.» (قائدان، ش44، ص100).

على بک، به ذکر برخى از مأموریت‌هاى شریف غالب ‌پرداخته، می‌نویسد:

 «شریف مکه در حالى که بر دوش برخى پیروانش حمل می‌شد و خاندانش به همراه دیگر بزرگان، که رؤساى قبایل در کنارشان بودند، وارد شد... مسؤول چاه زمزم مرا دید و با دستش اشاره می‌کرد که جلوتر بروم و این کار، به دستور شریف مکه بود، اما من چگونه می‌‌توانستم از میان هزاران نفر مردمى که پیش رویم بودند، راهم را باز کنم؟ محافظان، شستن کعبه را با آب مقدس (آب زمزم) آغاز کردند و مردم این آب‌‌ها را در هوا می‌گرفتند... ظرف آب آشامیدنى به حضور آورده شد. على بک ظرفى را دریافت کرد و مقدارى از آب آن را نوشید و بقیه را بر روى خود پاشید. این کار به خاطر آن بود که این آب، حامل برکت و رحمت خداوند است. با همة این‌ها، این آب با گلابى که بویى خوش داشت، مخلوط شده بود. پس از آن، على بک به در رسید؛ زیرا مأموران آفریقایى او را براى ورود کمک می‌کردند. در داخل کعبه، بسته‌هایى از قلم موهاى پاک کننده را در اختیارش گذاشتند و او تمیز کردن زمین کعبه را آغاز کرد. شریف مکه نیز با شور و احساسى بزرگ، زمین کعبه را جارو می‌کرد، با اینکه زمین کعبه مانند تابلویى از یخ، تمیز و درخشان بود. هنگامى که این مراسم به پایان رسید، شریف اعلام کرد که بر من منت گذاشته و به لقب «خادم‌بیت‌اللَّه الحرام»؛ یعنى خدمتگزار خانة محترم خدا مفتخرم ساخته است. و اینجا بود که تهنیت‌‌ها و تبریک‌هاى همة شرکت کنندگان را دریافت کردم.» (قائدان، ش44، ص100).

در دوران سیادت طولانی مدت عثمانی­ها (حدود چهار قرن) بر حرمین شریفین، عطر و بخور همه ساله از سوی خلفای عثمانی به همراه حقوقی که از سوی آستانه
به حرمین شریفین اختصاص داده شده بود، با محمل شامی ارسال می‌گردید (کردی، 1420ق، ص562).

4. شست‌وشوی کعبه در دوران آل‌سعود

با روی کار آمدن آل سعود و حاکمیت این خاندان بر سرزمین حجاز، سنت شست‌وشوی کعبه، مانند قبل ادامه یافت و تا مدتی این آیین با گلاب ارسال شده از مصر انجام می‌‌شد؛ چنان‌که در دهة 1340ش، وقتی جامة کعبه در مصر بافته و تهیه می‌شد، پیش از بافته شدن، مواد اولیه‌ای را آماده می‌کردند که از جملة آن‌ها دو عدد دیگ بود که در درون آن‌ها به اندازة 58 کیلوگرم گلاب جهت شست‌وشوى کعبه قرار داده می‌شد. از اینجا روشن می‌شود که قبل از ارسال گلاب ایران، آن را از مصر فراهم می‌کردند. لازم به یادآورى است که مصریان در دوران اخیر و پیش از توقف ارسال جامه در سال 1381ق، همواره از مواد اولیة یاد شده براى ساختن و مهیا نمودن جامة کعبه استفاده می‌کردند (انصاری، 1379ش، ص101).

در طی سالهای اخیر نیز شست‌وشوی کعبه به صورت منظم و طی مراسم باشکوهی انجام می‌گیرد. در آیین و مراسم شست‌وشوی خانة خدا و معطرسازی آن، بنی شیبه (به عنوان پرده‌داران خانة خدا، به تأسی از رسول‌الله9 ) (سنجاری، 1419ق، ج1، ص498)، امیر مکه و رییس امور مسجدالحرام و سفرای دول خارجی حضور می‌یابند.

گفتنی است، کعبة مشرفه هر سال دو بار؛ یک بار در ۱۵ محرم‌الحرام، پس از مناسک حج تمتع و بار دوم در آغاز ماه شعبان شست‌و‌شو داده می‌شد (روزنامه کیهان، 19 اردیبهشت ۱۳۹۵).

 این شست و شو به وسیلة آب زمزم مخلوط به گلاب صورت می‌گیرد. پس از آن، به وسیلة عطرهای مختلف دیوارها را خوشبو ساخته، آنگاه مقداری از عود و عنبر را در آن تبخیر می‌کنند و می‌سوزانند. عمل شستشو معمولاً در حضور بزرگان و امیران و رجال دولتی انجام می‌گیرد.

ابراهیم‌بن محمدبن عبدالله الغازی در کتاب خود «التاریخ الغازی» آورده است که شیخ حسن بن عبدالقادر شیبی در کتاب «الإتمام علی إعلام الأنام» در بارة چگونگی شست‌و‌شوی کعبة معظمه می‌نویسد:

«شست وشوی کعبة معظمه در سال دوبار انجام می‌شود؛ نخست در اواخر ذی‌القعده و دیگر در روز دوازدهم ربیع الأول، چگونگی انجام مراسم آن، بدین‌گونه است که در روزهای یاد شده، پس از طلوع آفتاب، ابتدا درِ کعبه به وسیلة کلیددار آن گشوده می‌شود و در آن، گلاب و عطر، گل و بخور و عنبر و چوب عنبر، که به وسیلة کاروان محمل شامی به مکه آورده و در جایگاه مخصوصی قرارش می‌دهند، به مقدار نیاز به درون کعبه وارد می‌کنند. پیش از آغاز مراسم، بزرگِ خدمة کعبه، ابتدا امیر مکّه مکرمه و رؤسـا و بزرگان شهر را مطلـع می‌کند و جاروهایی از سوی مدیریّـت اوقاف همایونی، در حرم شریف مکی آورده می‌شود و در این میان بزرگِ خدمة چاه زمزم نیز در کنار چاه حاضر می‌شود. در این لحظه سقاها سطل‌های خود را از آب زمزم پر می‌کنند و به زیر درگاه درِ کعبه می‌آورند؛ سطل‌هایی را که در این نقطه قرار دارد، با آب زمزم پر می‌کنند
و به دست شخصی که کنار درگاه درِِ کعبه ایستاده است می‌دهند. وی سطل آب را به شخصی که در درون خانة کعبه ایستاده می‌رساند. در این هنگام امیر مکة مکرمه
درصورتی‌که از فرزندان او کسی حاضر باشد و نیز قاضی‌القضات مکه و سایر مأموران
و بزرگان شهر، همگی جارو به­دست منتظر شروع مراسم شست و شو می‌مانند. ابتدا سطل‌های آب به وسیلة امیر مکه و خانوادة او بر دیوارها و زمین کعبه ریخته می‌شود وسپس دیگران نیز سطل­های آب خود را می‌ریزند.

در این وضعیت سطل‌های خالی از درِ کعبه خارج شده و سطل‌های پر از آب زمزم، جایگزین آن می‌گردد. در پایان شست­و­شو عطر و گلابِ پر شده در ظرفهای مخصوص، به وسیلة امیر مکه و هیأت همراه وی، به دیوارها مالیده می‌شود. آنگاه عنبر و عود
به وسیلة قاضی القضات مکه پس از آن، توسط هرکس که مایل باشد سوزانده
و تبخیر می‌شود.

گاهی در این هنگام امیر مکه تعدادی از جاروهای به کار رفته برای شست­وشو
را برای مردمی که در اطراف درِ کعبه، در مطاف گرد آمده‌اند، به عنوان تبرّک پرتاب می‌کند. در این لحظه یکی از اعضای خانوادة شیبی مراسم دعا را برگزار می‌کند و پس از آن، شست وشو به پایان می‌رسد و افراد از درون کعبه خارج می‌شوند.  در این هنگام، کلیدداران کعبه که همان خانوادة شیبی باشند، به وسیلة اسفنج‌ها نقاط نمناک و خیس داخل خانه را خشک می‌کنند و مجدداً مقداری عطر و بخور به‌کار می‌برند، سپس از خانة خدا خارج شده، درِِ کعبه را قفل می‌کنند.» (کردی، 1420، ج2، ص163).

حسین‌بن عبداللَّه باسلامة مکّیِ حضرمی، در کتاب «تاریخ الکعبة المعظمه» در مورد شست­وشوی کعبه می‌نویسد:

«شست­وشوی کعبه در حال حاضر سالی دوبار اتفاق می‌افتد؛ نخست پیش از انجام مراسم حج و دیگر پس از خروج حاجیان از مکّه. اولین شست­وشو معمولاً در اواخر ماه ذی‌القعده و یا اوایل ماه ذی‌الحجة هر سـال و شسـت‌وشوی دوّم در روز دوازدهم ربیع‌الأول انجام می‌شود. امّا چگونگی شست‌وشوی آن، بدین‌صورت است:

در پگاه روز تعیین شده برای شست­وشوی کعبة معظمه، رییس خدمة کعبة معظمه، لحظه‌ای پس از طلوع آفتاب، به کنار حطیم می‌آید، در حالی‌که کلیددار کعبه که از آل شیبه است، او را همراهی می‌کند. در این لحظه، درِ کعبه باز می‌شود
و خدمه ظرف‌های گلاب و شیشه‌های عطر گل و عود و عنبر و بخورها و چوب عود را به همراه پارچه‌هایی که غالباً از نوع شال کشمیری است، به درون کعبه انتقال می‌دهند. این پارچه‌ها را افراد به هنگام شست و شوی کعبه به دور کمر خود می‌بندند.

همواره رسم بر این بوده که رییس خدمتکاران و سدانت کعبه، از پادشاهان، امیران، والیان و یا وزیران دولت و قضات و مدیران ادارات و بزرگان، جهت شست­وشوی کعبه دعوت به عمل می‌آوردند.

پیش از آغاز این مراسم، تمامی وسایل و لوازم شست­وشو درِ خانة کعبه حاضر می‌شد. رییس اوقاف، طبق معمول جاروها را حاضر می‌کرد و بزرگ زمزم، مسؤولان حمل آب و سقاها را به کنار چاه زمزم فرا می‌خواند. در این هنگام ابتدا سطل‌ها به وسیلة سقاها از آب زمزم پر می‌شد و دست به دست به وسیلة خدمتگزاران کعبه به داخل خانة خدا انتقال می‌یافت. پس از انجام این کارها، دعوت شدگان، به درون کعبه راهنمایی می‌شدند. سپس هر یک پارچه‌ای را که پیشتر به آن اشاره کردیم، بر می‌داشتند و به کمر خود می‌بستند و آنگاه جارویی به دست گرفته و همگی به شست و شوی درون کعبه به وسیلة آب زمزم مخلوط باگلاب، مشغول می‌شدند.

در پایان شست­وشوی زمین کعبه و بخشهایی از اطراف دیوارهای پایینی آن، افراد به وسیلة عطر گل به اندازة ارتفاع قامت یک انسان دیوارها را با عطرهای یاد شده آغشته می‌کردند. این عطر گلها، در ظرفهایی آهنی سفید یا شیشه‌ای قرار داده می‌شدند.

در پایان عطر افشانی دیوارها، عنبر و عود و چوب عود را در منقل‌های بسیار زیبایی قرار می‌دادند و در فضای کعبه تبخیر می‌کردند و پس از خشک کردن زمین کعبه، به وسیلة اسفنج‌های مخصوص و در انتهای مراسم شست­وشوی کعبة معظمه و خوشبو کردن آن، خدمتگزاران کعبه تعدادی از جاروهای استفاده شده در مراسم را  بین افرادی‌که در خارج از کعبه و نزدیک به درِ آن اجتماع کرده بودند، تقسیم می‌کردند.» (کردی، 2019ق، صص164ـ 163).

آداب شست ‌و ‌شو

به‌هنگام شست‌و‌شو، جامه به پرده‌دار که از خانوادة شیبیان است، تسلیم می‌گردد. شیخ شیبى نیز با همکارى ادارة کارگاه جامه‌بافى و در حضور مدیر فنى آن، اقدام به قرار دادن آن بر روى کعبة معظمه می‌کند. شست‌وشوی خانة خدا همزمان با نصب پردة جدید انجام می‌گیرد و در روز عرفه یا عید قربان درون و بیرون خانة خدا با آب و گلاب شسته می‌شود و سپس با عطر، عنبر و عود خوشبو می‌گردد (مقریزی، 1418ق، ج1، ص391 ؛ باسلامه، 1402ق، صص437 ـ 436).

در این عصر، معمولاً پادشاه عربستان و یا شخصى به جانشینى وى ـ‌که غالباً امیر منطقة مکة مکرمه و از خاندان آل‌سعود می‌‌باشد ـ شرکت می‌کند (انصاری، 1380ش، ش38، ص105). درِِ بیت‌الله‌الحرام یک ساعت پس از طلوع آفتاب براى ورود میهمانان کشورهاى اسلامى، به منظور اداى نماز، گشوده می‌شود.

رییس پرده‌داران لحظاتى پس از طلوع آفتاب به همراه دیگر پرده‌داران از خاندان شیبى در حطیم حضور مى‌یابند. خدمتکاران و پرده‌داران،‌ ظرف‌هاى مملو از گلاب و نیز شیشه‌هاى عطر گل و عودسوز‌ها را به همراه عنبر و عود و ندّ و نیز لباس‌هایى که غالباً از نوع «شال کشمیرى» بوده، براى پوشیدن آن به هنگام شست‌وشوى کعبه به همراه می‌‌آوردند.

همواره عادت بر این بوده که رییس پرده‌داران، پادشاهان یا امرا و فرماندهان
و نیز وزراى کابینه، قاضى و رؤساى ادارات گوناگون را در این مراسم دعوت می‌کردند که پیش از حضور آنان، به لحظه‌اى تمامى مواد و وسایل لازم براى شست‌و‌شو آماده می‌گردید. سازمان اوقاف نیز معمولاً جاروهاى مورد لزوم در این مراسم را مهیّا می‌کرد. دراین هنگام، بزرگِ زمزمى‌‌ها به همراه سقّاهاى آب زمزم حاضر شده و سطل‌هاى پر شده از آب زمزم را دست به دست به سوى کعبه هدایت می‌کردند. پرده‌داران و دستیاران آن‌ها، سطل را گرفته و به‌درون کعبة معظمه می‌‌بردند.

پس از آماده شدن کلیّة لوازم یاد شده در درون کعبة مشرفه، میهمانان دعوت شده براى شست‌و‌شو به درون کعبه وارد شده و آنگاه هریک از آنان لباس‌های ویژه را در اختیار گرفته، به تن می‌کنند، سپس همگى در حالى که هر یک جارویى به دست گرفته‌اند، عملیات شست‌وشوى کعبة معظمه با آب زمزم را، که در آن گلاب مخلوط کرده‌اند، آغاز می‌کنند. پس از پایان شست‌وشوى زمینِ کعبه و برخى از قسمت‌هاى دیوارهاى پیرامون آن، شروع به پاک کردن دیوار‌ها تا ارتفاع یک قامت از انسان با گلاب کرده، سپس به وسیلة عطر گل قسمتهاى یاد شده را خوشبو می‌سازند. عطر گل را غالباً در ظرف‌هاى شیشه‌اى سفید یا بلور قرار می‌دادند. پس از پایان کار خوشبو کردن، عنبر و عود
و ندّ را در بخوردان‌هاى بسیار زیبا و مجللّى قرار داده و تمامى درون کعبه و پیرامون آن را پس از خشک کردن زمین آن، با اسفنج بخور می‌دهند.

در پایان مراسم شست‌وشوى کعبة معظمه و خوشبو کردن آن، پرده‌داران جاروها را در میان مردمِ گردآمده بر در کعبه، تقسیم و توزیع می‌کنند. پس از پایان شست‌وشوى کعبة معظمه و خوشبو کردن آن، طبق معمول، هم‌زمان در همان لحظه جامة نوین کعبة معظمه بر آن قرار داده می‌شود.

تاریخچة شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی

*  ارسال گلاب از ایران

از زمان دقیق ارسال گلاب از ایران به عربستان تا پیش از 1372خورشیدی، اخبار و آگاهی دقیقی در دست نیست. بنا به گفتة برخی، از ده‌‌ها سال قبل، عربستان از طریق کشور امارات متحدة عربی، گلاب ایرانی را تهیه می­کرده و در شست‌وشوی کعبه مورد استفاده قرار می‌داده است. البته با توجه به شهرت جهانی گلاب قمصر، بعید به‌نظر می‌رسد که از گذشته‌های دور گلاب ایرانی مورد توجه نبوده باشد؛ چنان‌که گفته شده، پیشینة شست‌و‌شوی خانة خدا با گلاب ناب قمصر، شاید به پیش از عصر صفویه برگردد ولی در عهد شاه عباس بود که این رسم و آیین با ارسال گلاب ناب قمصر به خارج از کشور، به‌خصوص کشور عربستان و مکه رسمیت یافت (روزنامه کیهان، سه‌شنبه ۲۷ آذر ۱۳۸۶ش، شماره ۱۸۹۷۷).

 اما تاریخ شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی به‌طور منظم، از سال 1372ش، آغاز شده و تا پیش از این تاریخ، گلاب مخصوص شست‌و‌شوی خانة خدا در شهر طائف عربستان تهیه می‌شد، لیکن هرگز کیفیت گلاب منطقة کاشان ایران را نداشت (روزنامه کیهان، دو‌شنبه ۲۴ آبان ۱۳۸۹).

حجت الاسلام و المسلمین سید علی موسویان، که در شهر قمصر تهیة گلاب ناب ایرانی برای شست‌وشوی کعبه را به‌طور منظم، از سال 1372ش، بر عهده داشته، می­گوید:

پس از آن‌که درخواست ما برای ارسال گلاب از قمصر کاشان توسط جناب حجت الاسلام و المسلمین محمدی ری‌شهری، نمایندة محترم ولی فقیه در امور حج و زیارت، در سال 1372 پذیرفته شد،  تهیه و ارسال آن را آغاز کردیم.

روزنامة دنیای اقتصاد، گزارشی از مراسم شست‌وشوی کعبه با گلاب ایرانی در 28 اردیبهشت 1389 منتشر کرده، می‌نویسد:

«به گزارش پایگاه اطلاع رسانى حج، وابسته به بعثة مقام معظم رهبرى، خبرگزارى رسمى عربستان (واس) در مورخ 20/ 09/ 1390 گزارش داد: خالد الفیصل امیر منطقه مکة مکرمه و رییس کمیتة مرکزى حج عربستان به نیابت از عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه عربستان، افتخار شست‌وشوى کعبة مشرفه را به خود اختصاص داد.

امیر مکة مکرمه و همراهانش به محض ورود به کعبه، به شست‌وشوى درون آن، با مخلوط آب زمزم و گلاب (ناب ایرانى) اقدام کردند و دیوارهاى کعبه را نیز با قطعه‌هایى از پارچة خیس شده با این آبِ مخلوط، تمیز کردند. در این مراسم شیخ صالح بن عبدالرحمان الحصین، رییس کل ادارة امور حرمین شریفین و معاون وى، شیخ محمد بن ناصر الخزیم حضور داشتند. بندر بن خالد الفیصل، شیخ صالح بن عبدالرحمان الحصین، رییس کلّ امور حرمین شریفین، اکمل الدین احسان اوغلو دبیرکل سازمان همکارى اسلامى (کنفرانس اسلامى سابق) فؤاد بن السلام فارسى وزیر حج عربستان، اسامه بن فضل الباز شهردار مکة مکرمه، محمدبن ناصر الخزیم معاون رییس کل امور حرمین شریفین، امیر مکه را در شست‌وشوى بیت‌الله الحرام همراهى می‌کردند.» (http://hajj.ir/fa/5228).

خالد الفیصل امیر مکة مکرمه و رییس کمیتة مرکزی حج عربستان، اعلام کرد:

«فردا (27 آبان 1392ش)کار شست‌وشوی کعبه با آب زمزم مخلوط به گلاب ناب ایرانی انجام می‌شود.»

براساس این گزارش، مطابق سنت همه ساله، پس از پایان موسم حج، خالد الفیصل به نیابت از ملک عبدالله، پادشاه عربستان، خانة خدا را شست‌وشو می‌دهد.

الخزیم، معاون رییس کل امور حرمین شریفین گفت: ادارة کل امور حرمین شریفین، آب زمزم مخلوط به گلاب ایرانی و تمام لوازم شست‌و شو را از مدت‌‌ها پیش آماده کرده است.» (خبرگزاری فارس، 26 آبان 1392).

همچنین در این مراسم، اعضاى نمایندگى‌هاى دیپلماتیک کشورهای اسلامى مقیم عربستان و شمارى از مقامات و رؤساى ادارات دولتى این کشور و پرده‌داران بیت‌الله الحرام و جمعى از شهروندان عربستان حضور داشتند. پس از پایان مراسم شست‌وشوى کعبة مشرفه، امیر مکة مکرمه هدیه‌اى به رسم یادبود از رییس کل امور حرمین شریفین دریافت کرد (میقات حج، 1390ش، ص201).

*  تهیه کنندگان گلاب ارسالی به مکه

سید علی موسویان، در معرفی تهیه کنندگان گلاب برای شست‌وشوی کعبه می‌گوید:

«از کشورهای گوناگون پیشنهادهایی برای تهیة گلاب برای شست‌وشوی خانة خدا عرضه می‌شود لیکن عربستان آن پیشنهادها را رد کرده و گلاب قمصر کاشان را به عنوان بهترین و با کیفیت‌ترین گلاب می‌داند.»

وی اظهار می‌دارد:  «تنها خود و فرزندش سید امیر حسین از سال 1372 تا 1396 شمسی، نسبت به تهیة گلاب برای شست‌وشوی خانة خدا اقدام ‌کرده‌اند.»

آقای موسویان در بارة انگیزة خود از تهیة گلاب برای شست‌وشوی خانة خدا گفته‌ است:

«بنده از همان اوان کودکی می‌دانستم که شست‌وشوی خانة خدا انجام می‌شود اما چگونگی آن را نمی‌دانستم! پدرم راهنمای کاروان حجاج بود و روش تهیة گلاب ناب را به ما یاد داده است. آباء و اجدادمان روش ویژة گرفتن گلاب را می‌دانستند و به ما هم آموخته‌اند؛ لذا به این فکر افتادیم که یک کانال مناسبی ایجاد نموده، با مقررات ویژه‌ای گلاب شست‌وشوی خانة خدا را تهیه و ارسال کنیم.

وی اظهار می‌دارد:

خودم و پسرم «سید امیرحسن» که طلبه است، این کار را در منزل خودمان در قمصر انجام می‌دهیم. گل‌هایمان را جمع می‌کنیم و آن را در مراحل مختلف، دو آتشه و گاهی سه آتشه تهیه می‌کنیم. این گلابگیری با طرز خاصی انجام می‌شود که در منطقه، مِثل و مانند ندارد!

برای استحصال گلاب سعی می‌کنیم ۴۰ کیلو گُل به دست بیاید تا بتوانیم فرآوری کنیم. بعد که فرآوری شد، ۴۰ کیلو گل دیگر می‌ریزیم. تهیه این گلاب مبانی خاص خود را دارد. کاملا سنتی است و با هیزم تهیه می‌شود و از گاز و نفت هم استفاده نمی‌کنیم.»

گفتنی است هر مرحله از فرآوری گلاب، حدود ۱۲ ساعت زمان می‌برد.

*  زمان گلابگیری

 این گلاب طی مراسمی خاص و آیینی ویژه‌، همه‌ساله در اواخر اردیبهشت‌ماه گرفته می‌شود. طبق نظر ارسال کنندگان گلاب به مکة مکرمه، باغ یا باغات خاصی برای تهیة گلاب در قمصر اختصاص داده نشده و قمصری‌های دست اندرکار گلاب ارسالی، هر روز پس از نماز صبح و قبل از طلوع آفتاب، با وضو و ذکر صلوات  بر محمد و آل محمد، راهیِ گلستان‌های گل ‌محمدی می‌شوند وخرسند و شادمان‌اند از این‌که ناب‌ترین عصارة دسترنج‌شان را برای کعبه ارسال و آن را متبرک می‌کنند (روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵).

لازم به یادآوری است که کسی باغ یا ملکی بدین منظور وقف نکرده است.

*  مقدار گلاب ارسالی

طبق گفتة دست‌اندرکاران، سالیانه ۸۰  لیتر گلاب برای شست‌وشوی خانة خدا به مسئول شئون حرمین شریفین تحویل داده می‌شود که در دو مرحله و هر بار 40 لیتر برای شست‌وشو استفاده می‌شود. خانة خدا در سال، طی دو فرصت؛ اول شعبان و شب دهم ماه ذی‌حجه شست‌وشو می‌شود.

به گفتة حجت الاسلام موسویان، این۸۰  لیتر، روز ۲۴ رجب ارسال می‌شود که ۴۰ لیتر آن، در روز اول ماه شعبان المعظم و ۴۰ لیتر  دیگرش در ماه ذی‌حجه برای شست‌و‌شوی خانة خدا استفاده می‌شود (روزنامه ایران، یک‌شنبه ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۴، شماره ۵۹۲۵).

البته در بارة اندازه و مقدار گلاب ارسالی، نظرات همسان نیست. گویا در تمام سالهایی که گلاب از قمصر ارسال می‌شده ـ چنان‌که مهندس وحید فرخ تبار، شهردار قمصر در مورد یکی از سال‌ها می‌گوید ـ  مقدار ۳۰۰  لیتر گلاب ناب دوآتشه توسط یکی از گلابگیران این شهر تهیه شد و در ظرفهای مخصوص و استاندارد ۲۰ لیتری تحویل نمایندگی بعثه در کشور عربستان گردید.

گلاب استحصالی از قمصر کاشان در گالن‌هایی ریخته شده و ارسال می‌گردد؛ چنان‌که در 16/ 3/ 1392 شمسی، گلاب‌‌ها در هشت گالن بزرگ و هشت گالن کوچک جاسازى شده، به مسؤول دفتر شیخ عبدالرحمان سدیس، رییس کلّ امور حرمین شریفین، در ضلع غربى مسجدالحرام تحویل داده می‌شود (میقات حج، 1392ش، ش83 ، ص191).

*  در صد اسانس گلاب ارسالی

طبق برخی اظهارات و گفته‌ها، گلاب ارسالی برای کعبه، دو آتشه با اسانس بالای
۴۰ درصد است. حتی دو و گاهی سه آتشه بوده و دارای بالاترین درجة خلوص در میان گلاب‌های ایرانی است. این گلاب از بهترین گونة گل محمدی تهیه می‌شود که از لحاظ کیفی از ۳۵  میلی گرم در ۱۰۰ میلی لیتر و یا ۳۵۰ پی پی ام اسانس بهره‌مند است.

*  زمان و تاریخ تنظیف با گلاب

شست‌وشوى‌ کعبه‌ از داخل‌، تنها با آب زمزم آمیخته با گلاب و مشک انجام می‌شود و امیر مکه از طرف پادشاه، به همراه رییس امور مسجدالحرام و مقام سدانت کعبه و سفراى دول خارجى آن را انجام می‌دهند. این مناسبت در هر سال دو بار؛ یکى در ماه شعبان و دیگرى در ماه ذى‌حجه انجام می‌گیرد. پردة کعبه هم در نهم ذى حجه، در حالى که حجاج در عرفات هستند، تعویض می‌گردد (جعفریان، 1375ش، ش15، ص85).

گفتنی است، در سال‌های دور، شست‌وشوى کعبه از درون، بیش از یکبار در سال معمول بوده که در روزهای پس از بیست و نهم رجب، بیست و هفتم ذ‌ی‌القعده (جهت آمادگى براى حج) و سومین بار، در هفتة اول از ماه محرم صورت می‌گرفته است. اما در نیمة اول از قرن چهاردهم هجرى، شست‌وشوى درون کعبه دو بار در سال تعیین گردیدکه نخستین بارِ آن، در اواخر ماه ذ‌ی‌القعده و دیگرى غالباً در روز دوازدهم از ماه ربیع‌الاول شست‌و‌شو داده می‌شد. در دوران ما نیز شست‌وشوى کعبة مشرفه دو بار در سال انجام می‌شود.

به نظر می‌رسد علت متعدد شستن کعبه در دوران‌هاى گذشته این بوده که در آن سال‌ها پرده‌داران کعبه در برابر پاداش و هدیه‌هایى، به حاجیان اجازة ورود به درون کعبه در موسم حج و نیز موسم عمرة رجبیه و گاه در بعضى مناسبات مذهبى می‌دادند. بنابراین، شست‌وشوى درون کعبه پس از پایان آن زمان‌ها ضرورى به نظر می‌رسید. اما اکنون، به هیچ‌یک از حاجیان و نیز عمره‌گزاران، در زمان‌هاى عمره، اجازة ورود به درون کعبه داده نمی‌شود، که در این میان برخى بزرگان از شخصیتهاى دولتهاى اسلامى؛ مانند رؤساى جمهور کشورهاى اسلامى از این قاعده مستثنى هستند. بنابراین، شست‌وشوى درون کعبه بیش از یک یا دو بار در سال ضرورت پیدا نمی‌کند. در این زمان نیز هنگام تغییر جامة کعبه و برداشته شدن جامة پیشین از روى آن، کعبه را از درون شست‌و‌شو داده و دیوارهاى درونى و بیرونى آن را خوشبو می‌سازند.

مراسم شست‌وشوى کعبة مشرفه، یک ساعت تا یک ساعت و نیم طول می‌کشد و ابزارهایی که در این مورد به‌کار می‌رود عبارت‌اند از: دو دیگ مسى که در آن گلاب خالص به وزن 58 کیلو گرم قرار داده می‌شود و نیز قطعه‌هایی از پارچه.

*  نقش بعثة مقام معظم رهبری در هماهنگی
و ارسال گلاب

در سال‌های آغازین ارسال گلاب ناب از ایران، آن را تحویل بعثة مقام معظم رهبری می‌دادند و ایشان با ادارة حرمین شریفین ارتباط برقرار می‌کردند و ظرف‌های حاوی گلاب را برای شست‌وشوی خانة خدا تحویل می‌دادند.

البته در سالهای بعد، تهیه کنندة گلاب، جناب سید علی موسویان، در سفر حج شرکت می‌کرد و طی ملاقات رسمی، گلاب را به ادارة حرمین شریفین تحویل می‌داد.

ایشان در این باره می‌گویند:

«نخستین بار که طی یک ملاقات رسمی با مقامات عربستان، گلاب را به ادارة حرمین شریفین تحویل دادیم، سال 1376 شمسی بود که با دکتر صالح الحسینی مسئول شئون حرمین شریفین ملاقات رسمی انجام گرفت.»

*  تنظیف کنندگان کعبه و پیرامون آن

گرچه سران همة کشورهای اسلامی به مراسم شستشو دعوت می‌شوند، لیکن آنان در شستشو شرکت ندارند و دست اندرکاران حرم، خودشان کعبه را می‌شویند
و سران برای خواندن نماز و تبرک جستن به داخل کعبه می‌روند.

از جمهوری اسلامی ایران نیز همه ساله  پنج نفر در این مراسم حضور می‌یابند. هیئت‌های هر کدام از کشور‌ها، طبق زمانی که برای آنان تعیین شده، جهت خواندن نماز وارد کعبه می‌شوند. مستحب است در درون کعبه، نماز به چهار طرف خوانده شود.

مراسم شست‌وشوىکعبه با گلاب ناب ایرانى (1417ق.)

روز دوشنبه، پنجم شعبان، حدود ساعت 10 صبح، درِ کعبه را گشودند و مشغول تمیز کردن و انتقال وسائلى از داخل بیت شدند. پس از پرس‌و‌جو معلوم شدکه روز
سه‌شنبه 6 شعبان مراسم شست‌وشوى رسمى بیت توسط شاهزاده عبداللَّه، ولیعهد، صورت می‌پذیرد. از ساعت 6 صبح، سه شنبه 6 شعبان، مقررات ویژه‌اى در مسجد الحرام حاکم بود. اطراف بیت با وسعت زیادى، خالى از طواف کنندگان گردیده بود. تا ساعت 14/7 صبح، کلیه سفرا و نمایندگان پارلمان‌هاى کشورهاى اسلامى، از آن جمله سفیر جمهورى اسلامى ایران حجت الاسلام نورى شاهرودى، هر کدام براى چند دقیقه به داخل بیت مشرّف شدند.

حوالى ساعت20/ 7 صبح، ولیعهد به همراه بیش از 40 تن از برادران و امراى شهرهاى مختلف حجاز و بزرگان کشورى وارد مسجدالحرام شدند و در حالى که شخصى در جلو کاروان سینى و منقلى مخصوص به دست داشت و بخار عودى بسیار خوشبو در فضا متصاعد می‌نمود، به طرف بیت در حرکت بودند. عبداللَّه بدون آن‌که طواف کند، مستقیم وارد بیت شد و این امر خود مسأله عجیبى بود. پس از 17 سال این نخستین بار بود که مقامى عالى رتبه جهت شست‌وشوى کعبه به مسجد وارد می‌شد. مراسم شست‌وشو با آب زمزم و گلاب و عطر افشانى داخل کعبه حدود 40 دقیقه به طول انجامید (انصاری، 1375ش، ش18، ص194).

ابزارهایی که در این مورد به‌کار می‌رود عبارت‌اند از:

دو دیگ مسى که در آن گلاب خالص به وزن 58 کیلو گرم قرار داده می‌شود
و نیز قطعه‌هایی از پارچه.

یکى از ظرف‌هاى گلاب که هر سال به همراه پرده به مکة مکرمه ارسال می‌شد، اکنون در دار الکسوة قاهره موجود است (انصاری، 1380ش، ش‌35، ص150).

در مراسم شست‌وشو،  جامه به پرده‌دار کعبه مشرفه از خانوادة شیبیان تسلیم می‌گردد که شیخ شیبى نیز با همکارى ادارة کارگاه جامه‌بافى و در حضور مدیر فنى آن، اقدام به پوشاندن کعبه با جامه می‌کند. جامة کعبه پس از برداشته شدن جامة پیشین و شست‌وشوى کعبه مشرفه
با گلاب و خوشبو و معطر کردن به وسیلة عطر، بدون هیچ‌گونه مراسم جشنى‌که در دوران‌هاى گذشته در این هنگام برگزار می‌شد،  بر کعبه پوشانده می‌شود.

مقامات شرکت کننده

در مراسم شست‌وشوى کعبه، معمولا پادشاه عربستان و یا شخصى به جانشینى وى ـ که غالباً امیر منطقة مکة مکرمه و از خاندان آل سعود می‌‌باشد ـ شرکت می‌کند.

 در بیانیه‌ای که از سوی ادارة کل امور حرمین شریفین صادر شده، آمده است:

«آل‌الشیبى افتخار پرده‌دارى کعبه را به دست آورده و دولت عربستان همچنان
به این مسأله توجه دارد و در هر محفلى براى شست‌وشوى کعبه، پرده‌دار کعبه دعوت می‌شود تا آن را بگشاید و در شست‌وشوى آن مشارکت کند.

شیخ عبدالقادر بن طه الشیبى، پرده‌دار کعبة مشرفه اعلام کرد: شست‌وشوى دیوار کعبه از داخل با 45 لیتر آب زمزم و گلاب ناب ایرانى و عصارة گل طایف و عود کامبوجى انجام شده است.

وى در گفت وگو با عکاظ گفته بود:

«بر اساس سنت هر ساله، کعبة مشرفه یک ساعت پس از نماز صبح باز شده
و پادشاه یا معاون وى وارد آن می‌شوند و پس از خواندن دو رکعت نماز در داخل آن، به همراه میهمانانى از کشورهاى اسلامى به شست‌وشوى کعبة مشرفه می‌پردازند که البته امسال ملک عبدالله قادر به انجام این کار نبود و خالد الفیصل امیر مکه مکرمه به جاى وى این کار را انجام داد.

مراسم شست‌وشوى کعبه مشرفه، یک ساعت تا یک ساعت و نیم طول کشید

شست‌وشوى کعبه مشرفه یک سنت نبوى است که پیامبر9 روز فتح مکة مکرمه هنگامى که داخل کعبة مشرفه شد، پس از پاکسازى آن از وجود بت‌‌ها، به شست‌وشوى آن اقدام کردند.» (میقات حج، ش‌85 ، ص188).

از سوى دیگر، یوسف الوابل،  معاون خدماتى رییس امور حرمین شریفین به عکاظ گفت:

«شست‌وشوى کعبة مشرفه، دو بار در سال انجام می‌شود؛ بار اول در 15 محرم الحرام و بار دوم در ابتداى شعبان المعظم.

وى اعلام کرد: دلیل شست‌وشوى کعبة مشرفه در چنین ایامى، نبود ازدحام در حرم است و این زمان براى شست‌و‌شو مناسب است.

وى گفت: حفظ برخى پارچه‌‌ها و تجهیزات به کار رفته در شست‌وشوى کعبه از سوى برخى، هیچ اصلى در شرع ندارد.

در روز شست‌وشوى کعبه مشرفه، بیت‌الله الحرام یک ساعت پس از طلوع آفتاب براى ورود میهمانان کشورهاى اسلامى به منظور اداى نماز در آن باز می‌شود.» (میقات حج، ش‌81 ، ص192).

«بر اساس این گزارش، قرار است در ساعات نخستِ روز اول ماه شعبان، کعبة شریف توسط شاه عربستان یا نمایندة وى که معمولا امیر منطقة مکة مکرمه است با گلاب ناب قمصر کاشان شست‌و‌شو داده شود. (میقات حج، ش‌83 ، ص191).

شست‌وشوی خانة خدا در مراسم و مراحل ویژه‌ای صورت می‌گیرد و دیوارهای خانة خدا با ظروفی از آب زمزم مخلوط با گلاب کاشان با پارچه‌های سفید شسته می‌شوند. همچنین کفِ خانة خدا که با سنگ مرمر مفروش است، با پارچه‌های سفید معطر به بهترین عطرها، گلاب کاشان، عود و مشک شسته و خشک می‌شود.

*   ثبت جهانی گلاب‌گیری قمصر کاشان و شست‌و‌شوی کعبه

مطابق اظهار نظر فرهاد نظری، مدیر کل ثبت آثار تاریخی و فرهنگی:

«با موافقت دو کشور ایران و عربستان، پرونده‌ای به نام «مراسم گلابگیری قمصر کاشان و آیین شست‌و‌شوی خانة کعبه» تدوین و در فهرست میراث ناملموس جهانی ثبت می‌شود.»

وی افزود: «گلابگیری قمصر کاشان و آیین شست‌و‌شوی خانة کعبه یکی از پرونده‌های منحصر به فرد مربوط به حوزة میراث ناملموس است که نیمی از این آیین در ایران
و نیمی دیگر از آن در عربستان برگزار می‌شود.»

نظری گفت: «این پرونده به صورت مشترک باید با همکاری ایران و عربستان تهیه شود و سازمان جهانی یونسکو هم از این نوع همکاری‌‌ها استقبال می‌کند. بنابراین، باید هر دو کشور در یک همکاری مشترک، این پرونده را تهیه کنند. سازمان جهانی یونسکو یک سازمان فرهنگی است که در روابط بین کشور‌ها دخالتی نمی‌کند.»

وی اظهار داشت: «پیشنهاد تهیة این پرونده به نمایندگان عربستانی انتقال داده می‌شود، چون باید مورد موافقت دو کشور ایران و عربستان قرار گیرد.» (روزنامه دنیای اقتصاد، چهار شنبه،30 مهر 1394).

حکم فقهیِ عطرآمیزی کعبه

پس از بیان سیر تاریخی شست‌وشوی کعبه با گلاب ناب ایرانی، شایسته است
به موضوع فقهی عطرآگین کردن کعبة معظمه نیز پرداخته شود. اکنون به‌جاست اشاره‌ای، هر چند مختصر، به دیدگاه فقها در بارة عطرآگینی کعبه داشته باشیم:

از نظر بسیاری از فقیهان شیعة امامی (مفید، 1410ق، ص432 ؛ 1405ق. سید مرتضی، رسائل المرتضی، 1405ق، ج3، ص66 ؛ موسوی عاملی؛ 1410ق، ج7، ص324)
و تعدادی از فقهای اهل سنت؛ (تنوخی، بی تا، ج1، ص457؛ رعینی، 1416ق، ج4، ص233)؛ از جمله مالکیان، خلوق[1]  کعبه (عطر ویژه که با آن کعبه را خوشبو می کنند) از حکم حرمت استشمام بر احرام‌گزار استثنا شده و بهره بردن از آن موجب کفاره نمی‌شود (ابن ابی شیبه، 1409ق، ج4، ص288؛ طوسی، 1365ش، ج5، ص69؛ حر عاملی، 1414ق، ج12، صص450ـ449). البته اگر بدن یا لباس احرام‌گزار به مقداری فراوان از خلوق کعبه آغشته شود، مالکیان رفع آن را واجب دانسته‌اند (رعینی، 1416ق، ج4، ص233؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63).  مقصود از خلوق، عطری ویژه مرکب از موادی چون زعفران است که کعبه با آن خوشبو می‌شده است (فاضل هندی، 1416ق، ج5، صص350 ـ 349؛ بحرانی، 1363ش،  ج15، ص422؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص62). اندکی از فقیهان این استثنا را افزون بر این عطر خاص، شامل هر عطری شمرده‌اند که کعبه بدان آغشته می‌شود (زین الدین بن علی، 1416ق، ج2، صص254ـ253؛ بحرانی، 1363ق، ج15، ص422؛ نراقی، 1415ق، ج11، ص376).  فقیهان مالکی بر این باورند که در ایام حج، کعبه باید با مادة خوشبوی خَلوق آغشته نگردد تا موجب معطر شدن احرام‌گزاران نشود. به باور مالک، عطر فروشان نیز باید در ایام حج، میان صفا و مروه دور از محل عبور احرام‌گزاران باشند (مالک بن انس، 1323ق، ج1، ص456 ؛ دسوقی، بی تا، ج2، ص63).

نتیجه گیری

ارسال گلاب به صورت رسمی از ایران برای شست‌وشوی کعبة معظمه، پیشینة چندانی ندارد. شروع برای این اقدام مبارک با موافقت دولت عربستان از سال1372 بود و از آن زمان تا سال1394 به‌طور منظم که عربستان از ارسال گلاب ایرانی ممانعت به عمل آورد، ادامه یافت. در این مدت، هرسال حدود 80  لیتر گلاب دو ویا سه آتشه از باغات قمصر کاشان و با در صد اسانس بسیار بالا توسط آقای سید علی موسویان
و فرزندش سید یاسر استحصال و به مکة مکرمه ارسال می‌شد. با این مقدار گلاب، هرسال خانة خدا در ماه شعبان المعظم و ذی حجة الحرام مورد شست‌وشو، تنظیف و معطرسازی قرار می‌گرفت. در این مراسم معنوی، افزون بر شرکت برخی مقامات عربستانی، همچون پرده‌دار کعبة معظمه و امیر مکه، از ایران نیز برخی صاحب منصبان حضور می‌یافته‌اند. بی‌تردید ارسال گلاب ناب قمصر برای شست‌وشوی کعبه افتخاری بزرگ برای مردم ایران، به‌ویژه منطقة کاشان و قمصر و مایة مباهات تمام ایرانیان است.