حج مطلوب از منظر امام خمینی(ره)

نوع مقاله : از نگاهی دیگر

نویسندگان

1 دانشگاه علوم اسلامی رضوی گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی ایران مشهد حرم مطهر

2 دانش آموخته سطح 4 حوزه علمیه- دانشجوی دکتری مدرسی معارف، مبانی نظری اسلام- دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نخستین خانه­ای که برای مردم بنا گردید و مشعل هدایت انسان خوانده شد، کعبه است. ائمه: با توجه به این اهمیت، حج را وسیلة تقویت دین نامیده و کعبه را پرچم رفیع اسلام معرفی کرده‌اند. از منظر بنیانگذار انقلاب اسلامی، حج عامل انسان­سازی، و از ارزش­های دینی است. باید در حج، پیرامون  مفهوم واقعی سیاست اسلامی و دربارۀ تمامی امور زندگی بحث شود. حج، دعوتی برای ایجاد جامعه­ای تهی از رذایل مادی و معنوی است. ‌حج، تجلی و بازگشت عشق الهی و عشق زندگی انسان کامل و جامعۀ متکامل و بیزاری از مشرکین است.
درباره فلسفه حج ابراهیمی‌ و آثار آن از دیدگاه امام خمینی1 ، مقالات متعددی نگاشته شده است؛ اما اهمیت این مقاله به واکاوی ویژگی‌های اصیل یک حج از منظر عالم و مرجعی است که واقعه سیاسی عظیمی همچون انقلاب اسلامی را رقم زده است. بیشتر مقالات به بُعد سیاسی حج پرداخته­اند و بعُد معنوی و انسان­سازی آن را از منظر امام، مغفول گذاشته­اند.
بر اساس یافته­های پژوهش، حج مطلوب از نگاه امام1 ، عملی است که حاجی در آن به ویژگی‌های متعدد انسانی و دینی نائل آید و در نهایت، جامع ارزش­های انسانی گردد. بر این اساس این مقاله با روش کتابخانه­ای و با سیر در گفتارهای امام خمینی، به بررسی حج مطلوب و ویژگی‌های آن می‌پردازد.

کلیدواژه‌ها


مقدمه

حج، چشمه خروشان معارف اسلامی است که جامعه اسلامی را از سراسر جهان، برای بازتولید عملی توحید، جمع می‌کند تا شکوهی دوباره از اسلام را به جهانیان نشان دهد. حضرت امام خمینی به حج، به عنوان ظرفیتی عظیم می‌نگریست. از نظر ایشان، قدرت و وحدت، تعامل و همدلی و آگاهی از اوضاع سرزمین‌های اسلامی، در موسم حج به وقوع می‌پیوندد و دیگر ابعاد ظاهری و باطنی، در این مراسم باشکوه نمایان می‌شود.

احادیث متعددى به حکمت تشریع حج و آثار آن پرداخته‌اند. امام على7 در موارد گوناگون، شمارى از این حکمت‌ها را یاد کرده است؛ از جمله تواضع مسلمانان در برابر عظمت و عزت خداوند، رهایى از تکبر، آزمایشى بزرگ براى تحمل سختی‌ها، نزدیکى مسلمانان به یکدیگر، فراهم شدن اسباب تقرب به خداوند و رحمت الهى (ر.ک: نهج‌البلاغه، 1967م، خطبه 1، 110، 192، حکمت 252) حضرت فاطمه3 حج را عامل استوار ساختن دین شمرده است (مجلسى، 1403ق، ج‌29، ص 223). امام صادق7  گرد آمدن مسلمانان از نقاط مختلف جهان، آشنا شدن آنان با یکدیگر، بهره بردن از منافع گوناگون تجارى و فراگیرى معارف
و احادیث رسول اکرم9 را از حکمت‌هاى حج خوانده است (حر عاملى، 1372ش، ج‌11، ص14). امام رضا7  نیز برخى حکمت‌هاى تشریع حج را چنین برشمرده است: وارد شدن به مهمانسراى خداوند و توبه از گناهان گذشته، بازداشتن بدن از پیروى خواست‌ها و لذایذ نفسانى، دور شدن از سنگدلى و ناامیدى، برآورده شدن نیازهاى مردم، بهره‌مندى انسان‌ها از منافع اقتصادى حج، تفقه و آشنایى مردم با دین (ر.ک: ابن‌بابویه، بی‌تا، ج‌2، ص90).

آثار بسیاری درباره حج و مسائل مربوط به آن نگاشته شده است و دیدگاه امام درباره این منسک نیز بسیار واکاوی شده است. اما سوال اصلی این است که حج مطلوب و درست از منظر حاکم دینی چیست؟ معیارها و ویژگی‌های حج مطلوب برای حاجیان چه می‌تواند باشد؟ رابطۀ حج با ارزش­های دینی چیست؟ تفکر راجع به رهایی مسلمانان و رابطۀ حج با لزوم قدرت یافتن مسلمانان به عنوان یک قدرت بزرگ جهانی چیست؟ و حج چه ویژگی‌هایی در انسان­سازی دارد؟‌

پویایی شریعت و انطباق آن‌ ‌با متغیرات زمان را نباید به گونه­ای توجیه و تفسیر کرد که سبب از بین رفتن احکام‌ ‌اسلام شود و نباید پنداشت که همۀ تعلیمات و معارف اسلام در اصول اعتقادی، ‌همچون توحید، نبوت و معاد و احکامِ عبادی، مثل نماز، روزه، حج و...‌ ‌خلاصه می‌شوند. این فکر، باطل است که دین، فقط آن دسته از معارفی است که به‌ ‌اصول اعتقادی و احکام عبادی مربوط می‌شود و هیچ پیوند حقیقی با‌ ‌قوانین اجتماعی و احکامی که مربوط به زندگی اجتماعی انسان می‌شود، ندارد و‌ ‌از آن نتیجه گرفت که تغییر احکام و قوانین اجتماعی به حسب مقتضیات زمان، ‌موجب تغییر در حقیقت دین و تحول شریعت اسلامی نمی‌شود. بر اساس این تفکر‌، دین مجموعه­ای از معارف مربوط به توحید، عبادت و آخرت است و با دنیا و‌ ‌مسائل جدی زندگی، قوانین اجتماعی و سیاست رابطه­ای ندارد. چنین تفکری‌ ‌به معنای پذیرفتن قسمتی از شریعت
و نپذیرفتن بقیۀ آن است و اثر اجتماعی آن، این‌ ‌است که اسلام به کلی از صحنه‌های مختلف زندگی بیرون رود و در مساجد‌ ‌محصور بماند و قوانین اجتماعی، بدون توجه به دستورات اسلامی شکل گیرد و‌ در رویکرد امام، معنویت مدخل و محمل سیاست است (گروهی از نویسندگان، 1374ش، ص 17).

معیارهای حج مطلوب

حج مطلوب، دارای معیارهای بسیاری است. معیارهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی از جمله ملاک­های بررسی یک حج مطلوب است. امام زمینۀ مشترکی را که روی آن امّت می‌توانست استوار گردد تعریف کرده، به ویژه در تقلای جهانی علیه نیروها و عوامل کفر بسیاری از سخنرانی‌ها و پیا­م‌هایش برای حجاج برای رسیدن به این مقصود طراحی شده بود. حج را به عنوان زمینۀ روشن برای افشای نفاق در امّت می‌دید. برای او حج به عنوان «عبادت» کافی نبود؛ حج بیان غایی قدرت اسلام بود. بر این اساس مهم‌ترین چارچوب­های مطالعاتی حج مطلوب، بر اساس معیارهای ذیل قابل طرح است:

1. معیار سیاسی

دین مقدس اسلام، آئینی جهانی و جاودانی است. به این جهت برنامه‌های آن بر اساس ادارۀ جهانی تدوین شده است. از سوی دیگر، ادارۀ جهان نیازمند مدیریت جهانی، اعمال سیاست‌های مناسب برای پیشرفت اسلام و مسلمانان و ستیز دفاعی در برابر تهاجم بدخواهان و دشمنان اسلام است (بابازاده، 1378ش، ص9)؛ ازاین‌رو حضرت امام صادق7 می‌فرمایند: «زمانی فرا رسد که مردم به اوصاف گرگ در می‌آیند! چنانچه در برابر آنان گرگ نباشید، آنان شما را می‌خورند»! (مجلسی، 1403ق، ج‌77، ص159).

مسلمانان در دریای معنوی حج غوطه­ور می‌شوند؛ اما باید بدانند که ‌‌«جهات سیاسی زیادی در اجتماعات، جماعات و جمعات و خصوصاً اجتماع گرانبهای حج می‌باشد که از آن جمله اطلاع بر گرفتاری‌های اساسی و سیاسی اسلام و مسلمین است. در رویکرد امام، معنویت مدخل و محمل سیاست است» (معاونت‌ پژوهشی ‌موسسه ‌تنظیم ‌و نشرآثار امام ‌خمینی، 1392ش، ص61). از این جهت امام، حج، بلکه تمام آموزه‌های اسلام را سیاسی می‌داند:‌

ـ حج، سیاستی نیست که ما درست کرده باشیم، حج سیاست اسلامی است.‌(خمینی، 1378ش، ج19، ص320).

ـ والله اسلام تمامش سیاست است (همان، ج1، ص270)

رویکرد ایشان به فقه نیز کاملاً سیاسی است. ایشان حکومت را فلسفۀ عملی فقه ‌‌می‌داند:

حکومت در نظر مجتهد واقعی، فلسفة عملی تمامی فقه در تمامی زوایای ‌‌زندگی بشریت است. حکومت نشان‌دهندة جنبة‌‌ عملی فقه در برخورد با ‌‌تمامی معضلات اجتماعی و سیاسی و نظامی و فرهنگی است (همو، ج21، ص289).

بر این اساس حج مطلوب، عملی است که حاجیان سیاست واقعی را بفهمند و عمل کنند و آن را از ماهیت حج جدا ندانند.

2. معیارهای دینی و فرهنگی

حج، عبادتی بزرگ است که افزون بر آثار معنوی، در هویت‌بخشی به مسلمانان نیز تأثیر مهمی دارد. تأثیرگذاری حج بر هویت مسلمانان، عمدتاً از دو جنبه است: هویت دینی و هویت فرهنگی. در زمینة هویت دینی، حضور در مناسک حج، پرسش‌های بنیادینی را برای افراد مطرح می‌کند و آنان را به پاسخ دادن یا یادآوری و توجه به پاسخ‌های آنها وامی دارد و از خواب غفلت بیدارشان می‌کند و بدین طریق، هویت دینی آنان را بازیابی و تثبیت می‌نماید. همچنین انجام دادن مناسک حج، برخورداری از هویت اسلامی را به فردفرد زائران خانة خدا القا می‌کند و آنان را از غیر مسلمانان متمایز می‌سازد و بدین طریق، مسلمانان را از هویتی غیر از سایر مؤمنان به خداوند، برخوردار می‌کند.

در زمینة هویت فرهنگی، مسلمانان با انجام دادن مناسک حج، مؤلفه‌های مهم هویت فرهنگی ـ از قبیل دین، زبان، تاریخ و عامل روان‌شناختی ـ را در وجود خود تحکیم و تثبیت می‌کنند و از این طریق هویت فرهنگی خود را تقویت می‌نمایند. تقویت هویت فرهنگی مسلمانان، تحکیم و گسترش هویت فرهنگی جامعة اسلامی را به دنبال می‌آورد (حیدری، 1397ش، ص127).

3. معیار اقتصادی

از آثار حج، افزایش تعاملات اقتصادی و بهره‌وری در این حوزه است. بی‌گمان درآمد اقتصادی از راه گردشگری و جابه‌جایی انسانی به همراه زاد و توشه و کالا موجب شکوفایی و بهره‌وری بیش‌تر می‌شود. از آن جایی که انسان‌ها از مکان‌ها و سرزمین‌های مختلف با تنوع تمدنی و آب‌وهوایی و رشد و توسعه اقتصادی به سرزمین مکه وارد می‌شوند، افزون بر تبادل اطلاعات فرهنگی و صنعتی و مهندسی و کشاورزی، تبادلات کالا و دانش نیز صورت می‌گیرد که برای همگان مفید خواهد بود.

درگذشته بر این باور بوده­اند که منافع اقتصادی بیشتر به اهل مکه می‌رسد تا به دیگر کسانی که از راه‌های دور به این سرزمین می‌آیند؛ ولی با توجه به کارکردهای گردشگری و تأثیرات آن در حوزه‌های فرهنگی، اجتماعی، علمی، صنعتی و اقتصادی می‌توان به این مسئله یقین کرد که عنصر گردشگری در حج، منافع مادی و معنوی زیادی برای همگان (توده مردم) خواهد داشت. ازاین‌رو هر کس در هر مقام و علم
و کاری باشد. به نحوی از منافع حج در این دنیا بهره‌مند خواهد شد.

اقتصاد به دنبال یافتن راهکارهای مناسب برای تخصیص بهینه منابع محدود، برای رفع نیازهای نامحدود بشری، و در نتیجه از بین ‌بردن فقر و نابرابری است. ازاین‌رو مکاتب اقتصادی با توجه به نگرش خود به جهان هستی، برنامه‌های متفاوتی را برای رسیدن به رفاه مادی و افزایش درآمد ملی ارائه می‌دهند. آنچه با نظر به جهان‌بینی اسلامی به دست می‌آید، تأثیرگذار بودن امور معنوی و غیر مادی در حل مشکلات اقتصادی، به خصوص رفع فقر
و افزایش‌ درآمد فردی و ملی، است (طباطبایی‌نژاد، 1396ش، ص134).

4. معیارهای اجتماعی

‌‌مناسک حج را نیز باید همچون سایر عبادات، دارای بعد فردی و اجتماعی دانست. فرایند اعمال حج با حضور دسته‌های بسیار بزرگ از اجتماعات انسانی شکل می‌گیرند. از آنجا که در اسلام، مبنای ساخت جامعه صالحین، «افراد» است، لذا تربیت یک اجتماع کارآمد منطبق با موازین و آرمان‌های اسلامی در گرو تربیت افرادی ملتزم به آداب و رفتار اجتماعی است. از همین روست که اسلام مبنای بسیاری از اعمال عبادی را اهداف و زیربنای اجتماعی قرار داده است.

در حوزه اجتماعی، طواف دسته‌جمعی مسلمانان دور کعبه، علاوه بر تربیت فردی
و خودسازی، به جمعیت مسلمانان نیز جهت‌دهی واحد و توحیدی می‌بخشد؛ چراکه طواف افراد ناهمگون و با رنگ و قومیت‌های مختلف حول خانه خدا، صریحاً به یکرنگی
و یکدستگی جامعه توحیدی اشاره دارد که به‌رغم همه تفاوت‌ها، اجتماعی برادرانه را تشکیل می‌دهد. هدف آن نیز از یکسو قدرت‌نمایی جامعه اسلامی و نمایش عظمت آن به دشمن، و از سوی دیگر حل مشکلات این اجتماع و همدل نمودن مردمان ظاهراً غیر هم‌فرهنگ، زیر پرچم واحد است. حتی همان بُعد فردی حج، که پیام رهایی از قید شیطان را به بندگان نوید می‌دهد، خودْ متضمن پیام‌هایی به غایت اجتماعی و سیاسی است. حاجی باید پس از حج از همه منابع ظاهری قدرت و مظاهر استکبار شیطانی دل ببرد و از مظاهر شرک و سرپرستی شیطان، دوری گزیند. سپس با درک ربوبیت و قدرت الهی، شیاطین را از عرصه مناسبات تمدنی کنار می‌زند و قدرت جامعه اسلامی را در برابر دشمنان شیطانی به رخ می‌کشاند.

ویژگی‌های حج مطلوب

بر اساس معیارهای بررسی شده در بخش قبل، مهم‌ترین ویژگی‌های حج مطلوب از منظر امام خمینی را می‌توان چنین برشمرد:

1. ویژگی‌های دینی و فرهنگی مطلوب در حج

الف) توحیدگرایی: در دیدگاه امام، حجْ تمرین و تنظیم و تشکّل یک زندگی توحیدی است. با چنین بینشی از حج، البته بیدار نمودن مسلمانان جهان با هدف خارج کردن آنان از سلطه بیگانگان، بازگشت به هویت خویشتن و اعلان برائت از مشرکان
و ملحدان و حاکمان ستمگر از لوازم اجتناب‌ناپذیر حج است:

باید مسلمانان، فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق، و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان و شبهات تردیدآفرینان
و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه‌ای از این آهنگ مقدس توحیدی
و جهان‌شمولی اسلام غفلت نکنند (خمینی، 1389ش، ج20، ص315).

امام، حج اجتماعی و برائت از مشرکان را به یک روش خاص محدود نکرد؛ بلکه دغدغه اصلی او بر محتوای عمیق حج و استفاده از آن با اتکا بر توحید ناب و اجتناب از تمامی مظاهر شرک و تعلق و توکل به غیر خدا بود که می‌تواند منشأ حرکات و برکات بسیاری در جوامع اسلامی، و همسویی و تلاش آنان برای احیای میراث و تمدن اسلامی شود (پویا، 1387ش، ج66، ص47).

ب) اخلاص و خودسازی: دین اسلام دین وحدانیت خالص و یکتاپرستی است. دینی است که اعتقادی به وساطت در ارتباط بین بندگان با خدایشان ندارد. مؤمنان
و مسلمانان، خدایی را عبادت می‌کنند که از دایره ادراک و ابصار بالاتر است. تنها کسانی می‌توانند به این معبود یکتا برسند که دارای تفکری بلند، نیت و اراده­ای قوی، اخلاص در عمل و انقطاع از اغیار باشند.حج، عبادت خالص برای خدای یگانه است
و باید در این موسم ابلیس را طردکنیم:

«از مهمات در عبادات، از جمله در حج، اخلاص در عمل است. اگر خدای نخواسته، کسی عملی را برای خودنمایی انجام دهد، باطل است. حجاج محترم بدانند که خودبینی و خودخواهی، با خداخواهی مخالف است و با هجرت الی الله و سیر الی الله نمی‌سازد.» (خمینی، 1389ش، ج19، ص337).

ج) ایجاد و تقویت وحدت: از عوامل وحدت مسلمانان، کعبه و مراسم حج است که مرکز عبادت و اجتماع اسلامی است هر ساله این مراسم، پرشکوه برگزار می‌شود و عدۀ زیادی از مسلمانان از سراسر جهان در این مراسم مذهبی، سیاسی و اجتماعی شرکت می‌کنند. این مراسم، تجلّی وحدت و انسجام مسلمانان است که در مکانی واحد جمع می‌شوند و اعمال مشترکی را انجام می‌دهند. مسلمانان در این مراسم معنوی و در این اجتماع بزرگ، فریاد برائت از مشرکین را سر می‌دهند که این مسئله بر وحدت بین آنها می‌افزاید (استیری، 1386ش، ش63، ص152).

یک مسلمان باید در حج ابراهیمی با ارتباط منسجم با دیگر مسلمانان جهان، وحدت و یکدلی که رمز همه موفقیت‌هاست ـ را ایجاد کند و در راستای تقویت آن بکوشد. حج، یک عمل فردمحور نیست؛ بلکه مطلوبیت آن، بسته به ایجاد وحدت میان خود و دیگران است:

مسلماً حج بی‌روح و بی‌تحرک و قیام، حج بی‌برائت، حج بی‌وحدت و حجی که از آن هَدم کفر و شرک برنیاید، حج نیست. حج کانون معارف الهی است که از آن، محتوای سیاست اسلام را در تمام زوایای زندگی باید جست‌وجو نمود (خمینی1389ش، ج21، ص78).

یکی از دغدغه­های امام خمینی نسبت به حجاج این بود که آنها نسبت به مسلمانان دیگر ملت‌ها، بی‌تفاوت نباشند و حج را به سوی وحدت و عدم اختلاف پیش ببرند و در این راه، حج خود را به نحو مطلوب انجام دهند:

و از جمله وظایف در این اجتماع عظیم، دعوت مردم و جوامع اسلامی به وحدت کلمه و رفع اختلافات بین طبقات مسلمین است که خطبا و گویندگان و نویسندگان، در این امر حیاتی اقدام نمایند و کوشش کنند در به وجود آوردن جبهۀ مستضعفین که با وحدت جبهه و وحدت کلمه و شعار لااله اله الله از تحت اسارت قدرت‌های شیطانی، اجانب و استعمارگران و استثمارگران بیرون آیند و با اخوت اسلامی بر مشکلات غلبه پیدا کنند... ای مسلمانان جهان و ای پیروان مکتب توحید! رمز تمام گرفتاری‌های کشورهای اسلامی، اختلاف کلمه و عدم هماهنگی است و رمز پیروزی، وحدت کلمه و ایجاد هماهنگی است... اعتصام به حبل الله بیان هماهنگی جمیع مسلمین است (خمینی، 1389ش، ج10، ص159).

د) رشد فکری و فرهنگی: در اندیشۀ‌ اسلامی، بسیاری از احکام عبادی وسیله­ای است برای تجمع و بر‌قراری ارتباط مسلمانان با هم و آگاه شدن نسبت به مسائل دین به مفهوم عام کلمه است (مجموعه مقالات، 1375ش، ص245). امام در این زمینه معتقدند که حج مطلوب آن است که مسلمانان علاوه بر انجام اعمال دینی خود، در کنار یکدیگر به رشد فکری که مطلوب دین است، نیز برسند:

بسیاری از احکام عبادی اسلام، منشأ خدمات اجتماعی و سیاسی است. عبادت‌های اسلامی اصو‌لاً‌ توأم با سیاست و تدبیر جامعه است؛ مثلاً نماز جماعت و اجتماع حج و جمعه، در عین معنویت و آثار اخلاقی و اعتقادی، حائز آثار سیاسی است. اسلام، این‌گونه اجتماعات را فراهم کرده تا از آنها استفاده دینی بشود، عواطف برادر‌ی و همکاری افراد تقویت شود، رشد فکری بیشتری پیدا کنند. اسلام ترتیباتی داده که هر کس خودش آرزو می‌کند به حج برود و راه می‌افتد به حج می‌رود. خودش با اشتیاق به نماز جماعت می‌رود. باید از این اجتماعات به منظور تبلیغات و تعلیمات دینی و توسعۀ نهضت اعتقادی و سیاسی اسلامی استفاده کنیم. بعضی به این فکرها نیستند و بیش از اینکه «ولا الضالین» را خوب ادا کنند، فکری ندارند. حج که می‌روند، به جای اینکه با برادران مسلمان خود تفاهم کنند، عقاید و احکام اسلام را نشر دهند و برای مصایب و مشکلات عمومی مسلمانان چاره‌ای بیندیشند و مثلاً برای آزاد کردن فلسطین، که وطن اسلام است، اشتراک مساعی کنند (خمینی، 1394ش، صص132ـ 131).

هـ ) منتظر واقعی ظهور شدن: حجاج بیت‌الله الحرام باید در عرفات و منا به‌دنبال تعجیل ظهور حضرت ولی عصر باشند. حجاج باید چنین نیتی در دل داشته باشند و حج را عاملی برای در هم شکستن موانع ظهور بدانند. حج مطلوب این است که حجاج به چنان درجه­ای از ایمان برسند تا به دیدار امام زمان خود نائل آیند:

اما در عرفات از آن ازدحام خلق و بلند کردن صداهای خودشان به انواع تضرع و زاری و التماس به اختلاف زبان‌ها و افتادن هر گروهی پی ائمه خودشان و نظر به شفاعت او داشتن، باید حکایت محشر را یادآورد. اینجا کمال تضرع و الحاح را بنماید تا آنجا مبتلا نشود و ظن بسیار قوی داشته باشد بر حصول مرادات. دست‌های اولیا و غیرهم به سوی او جل شأنه بلند شده و گردن‌ها به سوی او کشیده و چشم‌ها از خوف او گریان و بندها از ترس او لرزان و روز، روز عطیه و احسان است و ابدال و اوتاد در محضر حاضرند و بنای حتمی سلطان بر بخشش و انعام است و همچنین روز خلعت‌پوشی صدر اعظم دولت علیّه ولی امر عجل‌اللّه تعالی فرجه و سهل مخرجه است (انصاریان، 1386ش، ص132).

امام خمینی تجمع در حج و رمی شیاطین انس و جنّ را عامل و زمینه ظهور می‌دانند و معتقد است که در حج می‌توان تبعیت از امام زمان را تمرین کرد:

...و مهدی منتظر، در لسان ادیان و به اتفاق مسلمین، از کعبه ندا سر می‌دهد و بشریت را به توحید می‌خواند. همۀ فریادها را از کعبه و مکه سر می‌دهند و ما باید از آنها تبعیت کنیم و ندای توحید کلمه و کلمۀ توحید را از آن مکان مقدس سر دهیم و با فریادها و دعوت‌ها و تظلم‌ها و افشاگری‌ها و اجتماعات زنده و کوبنده در مجمع مسلمین در مکۀ مکرمه، بت‌ها را بشکنیم؛ و شیاطین را، که در رأس آنها شیطان بزرگ است، در عَقَبات «رَمی» کنیم و طرد نماییم تا حج خلیل‌الله و حبیب‌الله و ولی‌الله، مهدی عزیز، را به جا آورده باشیم و الاّ در حق ما گفته می‌شود: (خمینی، 1389ش، ج18، ص87). «مَا أَکثَرَ الضَجِیجَ وَ أَقَلَّ الحَجِیج» (ابن شهرآشوب، بی‌تا، ج4، ص187).

و) فراگیری اعمال فقهی حج: حج، فرصتی است تا امور دینی را به طور کامل فراگرفت و نواقص عملی دینی را برطرف کرد. امام=، حج را زمینه­ای برای رشد فرهنگی و دینی می‌داند.

از امور مهمه­ای که لازم است حجاج محترم و علمای کاروان‌ها وقت شریفشان را‌ ‌صرف آن کنند، یاد دادن و یاد گرفتن مسائل حج است که کوتاهی از آن ممکن است موجب زحمت‌های فراوان شود؛ از قبیل بطلان حج یا باقی ماندن به اِحرام. علمای اعلام‌ ‌کاروان‌ها از زوّار کاروان خویش دعوت نمایند و برای آنان مجلس درس مناسک قرار‌ ‌دهند و حجاج واجب است برای یاد گرفتن، لحظه­ای را کوتاهی نکنند و با تمام توان مسائل را یاد بگیرند و با علم به مسائل، مناسک را عمل کنند (خمینی، 1389ش، ج18، ص88).

2. ویژگی‌های اجتماعی مطلوب در حج

الف) تقویت روحیه ایثار و از خود گذشتگی: از خود گذشتگی و فداکاری یکی از ارزش‌های انسانی مطلوب جوامع بشری است. هرچند در مقام عمل، انسان به راحتی نمی‌تواند از آمال و آرزوهای خود و از رفاه و آسایش خود و عزیزان خود برای دیگران بگذرد، اما همه جوامع بشری برای اشخاصی که چنین حرکتی را انجام دهند و برای اهداف متعالی انسانی و الهی، از خودگذشتگی و فداکاری کنند، احترام و ارج و منزلت ویژه­ای قائل­اند که برای دیگران چنین ارزشی قائل نیستند.

حج به عنوان یک برنامه انسان­ساز، حجاج را با قله از خود گذشتگی و فداکاری آشنا می‌کند و به آنها روحیه فداکاری تزریق می‌کند. حاجی با گذشتن از مال و وقت خود در طریق بندگی، تمرین می‌کند و می‌آموزد که در مراحل بعدی زندگی خود، باید از اسماعیل‌ها بگذرد؛ باید از آمال و آرزوهای خود برای تحقق اهداف انبیا بگذرد. امام1  به این وجه مهم معنوی حج توجه، و آن را به عنوان آموزگار از خودگذشتگی و جهاد و فداکاری معرفی می‌کند و این سبب به دست آمدن حج مطلوب است.

حج باید انسان را فداکار سازد. این فداکاری، از عید قربان بر­می‌خیزد. شخصیت بارز این فداکاری و معلم و تعلیم‌دهنده این امر، ابراهیم خلیل‌الله است. حضرت ابراهیم تمام داشته خود را فدای خداوند کرد. ازاین‌رو امام خمینی فرموده است:

فرا رسیدن عید بزرگ اسلامی قربان را به همۀ مسلمین تبریک عرض می‌کنم. عیدی که انسان­های آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمی می‌اندازد؛ قربانگاهی که درس فداکاری و جهاد را در راه خدای بزرگ به فرزندان آدم و اصفیا و اولیای خدا می‌دهد. عمق‌ ‌جنبه‌های توحیدی و سیاسی این عمل را جز انبیای عظام و اولیای کرام ـ علیهم الصلاة و‌ ‌السلام ـ و خاصّةَ عبادالله، کس دیگری نمی‌تواند ادراک کند. این پدرِ توحید و بت‌شکنِ جهان به ما و همۀ انسان‌ها آموخت که‌ ‌عزیزترین ثمرۀ حیات خود را در راه خدا بدهید و عید بگیرید. خود و عزیزان خود را فدا کنید و دین خدا را و عدل الهی را برپا نمایید (خمینی، 1389ش، ج18، ص86).

ب) آگاهی از جامعه اسلامی: در اسلام توجه و اهتمام به امور مسلمانان، یکی از ارکان مهم مسلمانی است. اینکه فرمود هرکس روزگار بگذراند درحالی‌که توجه و اهتمام به امور مسلمانان ندارد، مسلمان نیست، یک تذکر جدی و تکان‌دهنده برای عنایت به امور مسلمانان است. درحقیقت در هر جامعه­ای اگر مردم نسبت به امور آن جامعه، بی‌تفاوت باشند، آن جامعهْ محکوم به نابودی است.

مسلمانان باید دائماً از وضعیت جامعه اسلامی اطلاعات کافی داشته باشند. تهدیدها و فرصت‌ها را بشناسند و با یکدیگر هم‌افزایی کنند. تلاش کنند مشکلات یکدیگر را برطرف سازند و در کمک به یکدیگر بکوشند.حج به عنوان یک فریضه استثنایی در جامعه اسلامی که به عنوان یک رزمایش عمومی در جهت توجه به مشکلات مسلمانان از یک طرف و ظرفیت‌های امت اسلامی از طرف دیگر و بی‌تفاوت نبودن نسبت به امور مسلمانان می‌تواند به عنوان فرصت آگاهی‌بخش نسبت به جامعه اسلامی تلقی شود. مسلمانان از اقصا‌نقاط عالم با یکدیگر ملاقات می‌کنند و اوضاع محل خود را برای یکدیگر شرح می‌دهند. این وجه از حج، به عنوان یک بُعد دیگر معنوی، مورد توجه امام= قرار گرفته است:

باید اوضاع مسلمین در هر سال بررسی شود و حج برای همین امور است، حج برای این است که مشکلات یک سال مسلمین‌ ‌را بررسی کنند و در صدد رفع مشکلات برآیند (خمینی، 1389ش، ج18، ص51).

عبادت فقط وظیفه­ای روحانی نیست؛ بلکه عبادی سیاسی است و بر مسلمانان واجب است که آن را اجرا کنند. ‌مراسم سالیانۀ حج، در حقیقت همایش بزرگی برای اطلاع از اوضاع تمامی سرزمین‌های اسلامی است. ‌تمامی آنچه که افراد مغرض تحت عنوان فلسفۀ حج بیان می‌کنند، بیانگر تصویر واقعی حج نیست؛ مانند اینکه حج عبادتی گروهی و زیارت و سیاحت است (داستانی بیرکی، 1379ش، ص458).

ج) پرهیز از قوم‌گرایی و اختلاف:یکی از دستورات مترقی اسلام، تکریم دیگر انسان‌ها، به ویژه مسلمانان دیگر، است؛ تا جایی که مؤمنان را برادر یکدیگر می‌داند و در دستورات خود ملاحظه مؤمنان را می‌کند. از مسخره کردن بپرهیزید و غیبت نکنید و ... اینها دستوراتی در جهت تکریم دیگر مسلمانان است. در حج این فرصت برای حاجی بیشتر فراهم می‌شود تا از تعصبات قبیله­ای و اختلافات دست بردارد و با توجه به نقاط قوت دیگر اقوام به یکدیگر احترام بگذارند و دل‌ها را به یکدیگر نزدیک و وحدت و یکپارچگی و انسجام را افزایش دهند. امام=، به عنوان یک اسلام‌شناس، به این وجه از کنگره عظیم حج توجه، و دستوراتی را برای رعایت حال دیگر مسلمانان و حتی کسانی که در این مراسم به ما بدی می‌کنند، صادر می‌کند.

از نظر ایشان، فریاد برائت از مشرکان مخصوص به زمان خاصی نیست و در هر سال باید تکرار شود و دفاع از مسلمانان، نوعی برائت از مشرکان است. بدین ترتیب بهره‌گیری صحیح از حج و برائت از مشرکان، رهایی از مرزهای اعتباری قومیت و ملیت، و رسیدن مسلمانان به وحدت ایمانی است و رهایی از اختلاف‌های درونی و جنگ‌های مذهبی،
و عطف نفرت‌ها و دشمنی‌ها به دشمن مشرک را در پی دارد:

به حجاج محترم ایرانی سفارش کرده و می‌کنم که در آن مواقف شریفه، چه در مکه معظمه و چه در مدینه منوره، مدارا با مسلمین و مسالمت با مأمورین آنجا را از دست ندهید و در آن مراکز، که محل امن است، به مقابله برنخیزید و با همه با اخلاق اسلامی و انسانی برخورد کنید و با دقتْ متوجه حرکات و سکنات خود و دوستان باشید و اگر مخالفان شما برخلاف دستورات قرآن کریم با شما بدرفتاری کردند، مقابله به مثل نکنید تا در پیشگاه خداوند تعالی آبرومند و مطیع باشید (خمینی، 1389ش، ج19، ص29).

زائران ایرانی باید بدانند که مراسم حج و عمره، بزرگ‌ترین تجمع مسلمانان از کشورهای جهان، و زیباترین نماد وحدت مسلمانان است. بنابراین باید با تدبیر و برنامه‌ریزی صحیح، اخلاق حسنه، همبستگی خویش را به نمایش بگذارند و در این راه، با نگرش مثبت و محبت‌آمیز به یکدیگر بنگرند، از هرگونه رفتارهای حساسیت‌برانگیز حذر کنند و در برابر توطئه‌های اختلاف‌برانگیز هوشیار باشند (بابازاده، 1378ش، ص9).

د) نظم اجتماعی در حج: یکی از دستورات نورانی ائمه: این است که زینت ما باشید و مایه ننگ و عار ما نباشید. این معنا، که در عبارت‌های مختلف از ائمه: صادر شده، در توصیه امام حسن عسکری7 جلوه بیشتری یافته و مفصل­تر بیان شده است . توصیه‌های حضرت به تقوا و ورع و صداقت و امانتداری و حسن همسایگی که در تعلیل آن می‌فرماید زینت ما باشید و محبت را به سمت ما جلب کنید. یک شیعه حقیقی با رفتار نیکو و آراستگی به اخلاق اسلامی، چنان عمل می‌کند که دیگران به او به دیده کرامت و احترام می‌نگرند و این، موجب علاقه‌مندی دیگران به مکتب نورانی اهل بیت: می‌شود. همین مطالب و مسائل، به بیان‌های مختلفی، در کلام امام= منعکس گشته است:

ـ من موکداً از زوّار ایرانی و دیگر زائران بیت‌الله الحرام می‌خواهم که نظم و آرامش را مراعات کنند و به دستورات نمایندۀ اینجانب عمل کنند. همۀ مسلمانان را برادر خود بدانند و با آنان به طوری که شایستۀ یک مسلمان متعهد است، عمل نمایند (همو، ج18، ص92).

ـ شما امروز در این سفر در بوته امتحان قرار دارید؛ چون نمونه و الگویی از ملت ایران هستید و باید بدانید که چشمان کنجکاو صدها هزار زائر، که از اطراف جهان حول مرکز وحی گرد آمده‌اند، با دقت حرکات و اعمال شما را تحت نظر دارند. دوستان شما، که زائرین بیت‌الله هستند، با کمال اشتیاق می‌خواهند ببینند این تحول عظیمی که در ملت ایران در ابعاد مختلف، به ویژه بُعد اخلاقی و معنوی، تحقق پیدا کرده است (همان، ج19، صص339 ـ 338).

3. ویژگی‌های اقتصادی مطلوب در حج

امام= به این مسئله توجه داشت که کسانی می‌توانند در مراسم حج شرکت کنند که از تمکن مالی مناسبی برخوردار باشند. حال اگر این افراد متمکنِ مؤمن به افراد ضعیف جامعه خود توجه کنند و واجبات مالی خود، مانند خمس و زکات، را به موقع پرداخت کنند و علاوه بر واجبات مالی، برای جلب رضایت پروردگار، صدقات خود را به نیازمندان بدهند، نتیجه آن افزایش توان اقتصادی جامعه اسلامی می‌شود. نیازمندان به عنوان پشتوانه‌های انسانی اقتصادی در خدمت اقتصاد اسلامی قرار خواهند گرفت و جامعه اسلامی با تولید ثروت و توان اقتصادی می‌تواند از استقلال مناسب برخوردار شود. ازاین‌رو امام در سال اول انقلاب با پیامی که برای حجاج بیت‌الله صادر فرمود، غوغایی در آنجا، مخصوصاً در جمع حجاج ایرانی، برپا کرد؛ چنان‌که در هر جا ایرانی‌ها به راه می‌افتادند، شعارهای «الله اکبر، خمینی رهبر، مرگ بر آمریکا و مرگ بر اسراییل» آنها در کوه‌های مکه و مدینه، طنین‌انداز بود. حضرت امام توانست به جوامع نشان دهد که می‌شود از هر نقطه­ای از بلاد مسلمین، اشخاص متمکن مالی در سرزمین وحی تجمّع کنند و به وضع ضعفای مسلمانان رسیدگی نمایند. این امر از نظر اقتصادی، برای مسلمانان نفع فراوانی خواهد داشت (موسسه تنظیم و نشر امام، 1376ش، ص36).

الف) توجه به اعمال حج و پرهیز از حواشی اقتصادی: امام1 خوب می‌دانست یکی از آسیب‌هایی که این سفر معنوی را تهدید می‌کند، این است که حاجی سفر زیارتی را با سفر سیاحتی اشتباه بگیرد و به جای نزدیک شدن به خداوند و تقرب به درگاه الهی، به وسیله هواها و هوس‌ها مسیری را طی کند که موجب دلمشغولی به دنیا
و صرف وقت زیاد در بازارها و امثال آن گردد؛ به همین دلیل به این آسیب پرداخت و تلویحاً این امر را متذکر شد و حجاج ایرانی را از هرگونه عملی که باعث ضربه زدن به آبروی دین و جمهوری اسلامی بشود، پرهیز داد:

حجاج محترم ایران و زائران حرمین شریفین بدانند که آنها از کشوری که برای اهداف اسلامی و بیرون راندن ستمگران از کشور عزیز خویش [قیام کرده است] به سوی خانۀ خدا و حرم شریف رسول الله9 و قبور معظّم و فرزندان پیامبر ـ علیهم صلوات الله ـ می‌روند، تحت مراقبت برادران اسلامی سراسر جهان هستند
‌و خبرگزاری‌ها و دروغ­پردازان بوق‌های تبلیغاتی و دشمنان اسلام در کمین نشسته
و مراقب اعمال و اقوال آنان هستند و در صددند که از کاهی کوهی بسازند و سرتاسر جهان را از‌ ‌شایعه‌های خود، پر نمایند. در این صورت جزئی انحراف و خطا و لغزش آنان علاوه بر‌ ‌آنکه در پیشگاه خداوند بزرگ و رسول عظیم‌الشأنش می‌باشد، در حضور سایر زائران‌ ‌حرمین شریفین است، که به واسطۀ پیامد آن، گناهی بزرگ و خطایی عظیم است؛ زیرا‌ ‌علاوه بر آنکه بعض اعمال و گفتارْ خلاف حرمت حرمین شریفین است، موجب وهن‌ ‌جمهوری اسلامی است...  (خمینی، 1389ش، ج‌18، ص96).

امام خمینی با الهام از قرآن، سفر حج و عمره را یک سفر سیاحتی نمی‌داند؛ بلکه این سفر را مهاجرت به سوی خدا و رسول خدا تلقی می‌کند و هدف نهایی را خدایی شدن و به خانه دل رسیدن می‌داند. لذا می‌فرماید:

«در فریضه حج که لبیک به حق است و هجرت به سوی حق تعالی ... حجاج بیت‌الله الحرام از خانه تن و دنیا مهاجرت الی‌الله و رسوله، که خانه دل است، می‌کنند که خانه دل است.» (همان، ج‌20، صص89 ـ 88).

برخی ناآگاهان یا تحلیلگران مغرض یا جیره‌خواران می‌گویند: حج عبارت است از یک عبادت دسته‌جمعی و یک سفر زیارتی و سیاحتی برای دیدار از قبله و مدینه و بس! و حال آنکه، حج برای نزدیک شدن و اتصال انسان با صاحب خانه است. حج، کانون معارف الهی است. حج، تنها حرکات و اعمال و الفاظ نیست. با کلام و لفظ و حرکت خشک نمی‌توان به خدا رسید (همان، ج21، ص77).

شما حجاج محترم، باید بدانید که کجا می‌روید؟ چگونه می‌روید؟ با چه دعوتی این سفر را آغاز کرده­اید؟ مهمان چه کسی هستید؟ آداب و شرائطش چیست؟ (همان، ج19، ص337).

ب) حج بازارگردی نیست: یکی از آداب سفارش‌شده برای سفر، تهیه سوغات برای نزدیکان و دوستان است. صاحب وسائل، ضمن روایت «...هَدِیَّةَ الْحَاجِّ مِنْ نَفَقَةِ الْحَاجّ‌»، می‌نویسد: «مستحب است که حجگزار، در صورت امکان، به دوستان خود هدیه دهد»
و ثواب هزینه کردن برای خرید هدیه را همانند ثواب هزینه کردن برای حج می‌شمارد (حر عاملی، 1372ش، ج11، ص149). آنچه از این‌گونه روایات آشکار می‌شود ـ با توجه به بیاناتی که حج مستمر را سبب توسعه و کثرت در مال می‌شماردـ این است که در حج، مصرف
و هزینه کردن از قانونی ویژه و استثنایی پیروی می‌کند و اسراف و زیاده‌‌روی در هزینه‌های مربوط به آن، بی‌معناست. همچنین خرید سوغاتی و گذراندن وقت در فروشگاه­ها از عوامل نامطلوب اقتصادی حج است:

اکنون بازارهای مکه و سایر مشاهد مشرفۀ حجاز، که مرکز وحی و نزول ملائکه است، پر از کالاهای بیگانگان، و بازار برای دشمنان اسلام و پیامبر بزرگ گردیده و کثیری از حجاج بیت‌الله الحرام که برای فریضه حج می‌روند و باید در آن مکان مقدس از توطئه بیگانگان به یاری مسلمین برخیزند، ولی غافلانه در بازارها به جست‌وجوی کالاهای امریکایی، اروپایی، ژاپنی و ... پرسه می‌زنند و دل صاحب شریعت را با این عمل که با حیثیت حج و حجاج بازی می‌کنند، به درد می‌آورند! (خمینی، 1389ش، ج19، ص344).

توجه داشته باشید که سفر حج، سفر کسب نیست. سفر تحصیل دنیا نیست. سفر الی‌الله است. شما رو به سوی خانه خدا سفر می‌کنید. باید تمام امورتان الهی باشد؛ مثل انبیا و سایر بزرگان دین، که یک قدم تخلف نمی‌کردند؛ چون سفر الی‌الله است (ر.ک: همان، ج10، ص175).

ج) برقراری ارتباط اقتصادی مطلوب: در قرآن و روایات، بهره‌برداری اقتصادی از سفر حج جایز شمرده شده است. قرآن، حج را ضمانتی قوی برای رسیدن مسلمانان به خودکفایی اقتصادی می‌داند. اقتصاد حج، رویکردی سیاسی نیز دارد؛ چراکه برائت از مشرکان را، یکی از مهم‌ترین اثرگذاری‌های اقتصادی حج با رویکرد سیاسی دانسته‌اند. لذا امام خمینی1 خطاب به حجاج متذکر شدند:

و به بوق‌های استعماری، که یکصدا از اول پیروزی انقلاب تاکنون با‌ ‌شایعه‌پردازی‌ها و نشر اکاذیب، ایران را یک کشور در حال سقوط و ورشکسته معرفی کرده‌ ‌و می‌کنند، گوش فرا ندهند و از یک قدرت اسلامی، که هدفش سرافرازی مسلمین وکوتاه کردن دست ستمگران از ذخایر خداداد آنان است و پیوسته می‌خواهد بین برادران‌ ‌اسلامی صلح و صفا و اخوت ایمانی برقرار باشد، قدردانی کنند. و بدانند که کشورهای‌ ‌قدرتمند فرصت‌طلب، که غایت آمالشان دست یافتن به کشورهای اسلامی و مستضعف‌ ‌است، آنان را در مواقع گرفتاری تنها می‌گذارند و کلمۀ «وفا» در قاموس آنان راهی‌ ‌ندارد» (همان، ج‌18، ص93).

د) حج عامل فقرزدایی: برخلاف ادعای برخی از افراد ناآگاه که می‌پندارند حج به امور اقتصادی مسلمانان صدمه می‌زند، در روایاتِ بسیاری آمده است که نه‌تنها حج سبب تنگنایی نمی‌شود، بلکه موجب برکت است. از سوی دیگر، در روایات آمده که ترک حج، سبب نابودی نعمت و به وجود آمدن تنگدستی است. پیامبر گرامی9  در خطبة غدیریه فرمودند:

«مَعاشِرَ النَّاسِ! حُجُّوا الْبَیْتَ فَما وَرَدَهُ أهلُ‌بیتٍ إلَّااستَغْنوُا و لا تَخَلَّفُوا عَنْه اِلَّا افتَقَرُوا».

«ای مردم، برای حج رهسپار بیت‌الله شوید؛ زیرا هیچ خاندانی بر آن وارد نشدند، مگر آنکه بی‌نیاز گشتند و تخلّف نکردند، مگر آنکه فقیر شدند.»

از مجموع آنچه در روایات، دربارة بُعد اقتصادی حج آمده، چنین برداشت
می‌‌شود که هدف از بعد اقتصادی حج، تنها افزایش توان مالی مسلمانان است؛ چراکه بُعد اجتماعی حج، پررنگ‌تر از جنبه‌های دیگر آن است.

امام صادق7 در تفسیر آیة کریمة (جَعَلَ اللهُ الکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرام قِیاماً لِلنَّاسِ) (مائده : 97)، در پاسخ به ابان بن تغلب که معنای آیه را پرسیده بود، فرمود: «جَعَلَها لِدینِهِمْ و معایِشِهِم» (عروسی، بی‌تا، ج1، ص680).

از این سخن برمی‌آید که قوام معیشت مردم، همپای قوام دین آنها، اهمیت بسیار دارد؛ چراکه اگر آنها فقیر و محتاج باشند، دیگر نمی‌توانند روی پای خود بایستند. کعبه و حج، در استقلال مسلمانان و پابرجایی آن، تأثیر فراوان دارد. ازاین‌رو اجازه داده شده تا مسلمانان از این بازار بزرگ اسلامی، که همواره جریان دارد، مانند یک مرکز تجاری بهره‌گیرند و تاجران، کشاورزان، دامداران و... فراورده‌های خود را عرضه کنند و از پیشرفت‌های اقتصاد و صنایع یکدیگر آگاه شوند و از طریق داد و ستد، سود ببرند (نجفی، 1393ش، صص180ـ 170).

4. ویژگی‌های سیاسی مطلوب در حج

الف) دشمن‌شناسی و برائت: کلمه توحید، که رکن اسلام است، اول برائت از خدایان دروغین و نفی غیر خدا، و سپس اقرار به یگانگی الله است. در صورتی‌که بخواهیم این معنا را در همه ارکان دین توسعه دهیم ـ کما اینکه با توجه به آیات قرآن همین­گونه است ـ ابتدا باید بیزاری از دشمنان دین، و سپس پایبندی به دین را اعلام کنیم. شناخت دشمن حقیقی و اصلی جهان اسلام و شناخت ائمةالکفر موجب موضع‌گیری مناسب خواهد شد. دشمن­شناسی و اعلام برائت از دشمنان، دو بال یک حرکت به نام تولا هستند.

اگر کسی بداند که باید در مقابل مستکبران عالم، اعلام موضع و انزجار کند، به انحای مختلف می‌تواند همین کار را انجام دهد. امام فقط یک نحوه اعلام برائت را پیگیری نمی‌کردند؛ بلکه اعلام برائت را به جامعیت خود می‌خواستند و این را موجب تقرب به خداوند می‌دانستند. می‌توان گفت یکی از نوآوری‌های امام خمینی1 در حج، توصیه و دستور
به برگزاری مراسم برائت از مشرکان در موسم حج بود. شیوه‌های اعلان برائت می‌تواند
به گونه‌های مختلف و مناسب، در قالب رعایت اصول دیگر اسلام و شرایط زمان انجام شود. اما آنچه به عنوان رکن در اجرای آن باید ملحوظ شود، اصل معنا و مفهوم اعتقادی و سیاسی طرد بت و بت‌پرستی و اعلان انزجار از مشرکان و دشمنان اسلام و محکوم کردن سیاست‌های خصمانه و توطئه‌گرانه و مشی ستمگرانه و تجاوزکارانه آنهاست.‌

سالی که امام خمینی فریاد برائت از مشرکان را در مراسم حج سر دادند، به نتایج «برائت» در آینده امیدوار بودند. امام فرمودند:

مگر دیانت، جز اعلام محبت و وفاداری نسبت به حق، و اظهار خشم و برائت نسبت به باطل است؟ حاشا که خلوص عشق موحدین جز به ظهور کامل نفرت از مشرکین و منافقین میسر شود (خمینی، 1378ش، ج20، ص315).

ایشان تأکید نمودند:

ـ سنت پیامبر9 و اعلان برائت، کهنه شدنی نیست و نه‌تنها اعلان برائت به ایام و مراسم حج منحصر نمی‌شود که باید مسلمانان، فضای سراسر عالم را از محبت و عشق نسبت به ذات حق، و نفرت و بغض عملی نسبت به دشمنان خدا لبریز کنند و به وسوسه خناسان
و شبهات تردیدآفرینان و متحجرین و منحرفین گوش فرا ندهند و لحظه‌ای از این آهنگ مقدس توحیدی و جهان‌شمولی اسلام غفلت نکنند (همان، ص315).

ـ همه باید‌ ‌به پدر توحید و پدر پیامبران عظیم‌الشأن تأسی کنند و در سورۀ توبه که امر شد در مجمع‌ ‌عمومی در مکّه خوانده شود، می‌خوانیم: ‌‌(وَأَذَنٌ مِّنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ أَنَّ اللهَ بَرِىءٌ مِنَ الْمُشْـرِکِینَ وَ رَسُولُهُ). فریاد برائت از مشرکان در مراسم حج. و این یک فریاد سیاسی‌‌ عبادی است که رسول الله9، به آن امر فرمود (خمینی، 1389ش، ج18، ص91).

‌‌بنابراین «اعلان برائت از مشرکان که از ارکان توحیدی و واجبات سیاسی حج است، باید در ایام حج به صورت تظاهرات و راهپیمایی، با صلابت و شکوه هرچه بیشتر و بهتر برگزار شود.کدام خانه‌ای سزاوارتر از کعبه و خانه امن و طهارت و ناس که در آن به هرچه تجاوز و ستم و استثمار و بردگی و یا دون‌صفتی و نامردمی است عملاً و قولاً پشت شود و در تجدید میثاق «أَلَسْتُ بِرَبِّکُمْ» بت الهه‌ها و «أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ» شکسته شود و خاطرة مهم‌ترین و بزرگ‌ترین حرکت سیاسی پیامبر9 در «‌‌وَ أَذانٌ مِنَ اللِهِ
وَ رَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ الْأَکْبَرِ‌» زنده بماند و تکرار شود، چرا که سنت پیامبر9
و اعلان برائت کهنه شدنی نیست»‌‌ (همان، صص315ـ314).‌

ب) شکستن بت زور و تزویر: انسان‌ها در حج باید ضمن شناخت دشمن، از وابستگی و چشم داشت به کمک‌های آنان، دل ببرند و قدرت و زور و تزویر ابرقدرت‌ها در آنها اثری نگذارد. امام خمینی با تصریح این مطلوب، حجاج را به شکست زور و تزویر سیر می‌دهد:

«مگر ابرقدرت‌های زمان ما بت‌های بزرگی نیستند که جهانیان را به‌ ‌اطاعت
و کرنش و پرستش خود می‌خوانند و با زور و زر و تزویر خود را به آنان تحمیل می‌نمایند؟ کعبۀ معظّمه، یکتا مرکز شکستن این بتهاست. ابراهیم خلیل، در اول زمان، و‌ ‌حبیب خدا و فرزند عزیزش مهدی موعود ـ روحی فداه ـ در آخر زمان، از کعبه ندای‌ ‌توحید سردادند و می‌دهند.» (خمینی، 1389ش، ج18، ص87).

ج) تلاش برای مبارزه با فساد جهانی: پدیده فساد در تمام ادوار، گریبانگیر ملت‌ها، و نحوه پیشگیری و مبارزه با آن دغدغه بسیاری از متفکران و اندیشمندان بوده است و قدمتی به اندازه تمدن‌ها دارد و اکنون نیز یکی از مسائل مهم و بحران‌زا در بسیاری از کشورهای جهان است. امام خمینی1 حج را ابزاری برای مبارزه جهانی با فساد حکومت‌ها می‌داند.

ـ یک چاره که اساس چاره­ است و ریشۀ این گرفتاری‌ها را قطع‌ ‌می‌کند و فساد را از بن می‌سوزاند، وحدت مسلمانان، بلکه تمامی مستضعفان و دربند‌ ‌کشیده شدگان جهان است و این وحدت، که اسلام شریف و قرآن کریم بر آن پافشاری ‌کرده­اند، با دعوت و تبلیغ دامنه‌دار باید به وجود آید و مرکز این دعوت و تبلیغ، مکۀ‌ ‌معظّمه در زمان اجتماع مسلمین برای فریضۀ حج است، که ابراهیم خلیل‌الله و محمد ‌حبیب‌الله شروع [کردند] و در آخرالزمان حضرت بقیةالله ـ أرواحنا لمقدمه الفدا ـ تعقیب می‌کند (همان، ص91).

ـ  ‌‌امید است حجاج محترم بیت‌الله الحرام، از هر فرقه هستند و اهل هر مذهب می‌باشند، ‌در مواقف و مشاعر محترمه، دست جمعی برای پیروزی اسلام بر کفر جهانی دعا کنند؛ و‌ ‌برای بیداری مسلمانان و حکومت‌های آنان فریاد کنند و دعای بلیغ نمایند (همان، ص88).

نتیجه­گیری:

امام به مسائل اسلام به جامعیت نگاه می‌کرد وهمه اضلاع آن را با هم هماهنگ می‌دانست. رشد معنوی، بدون توجه به عالم اسلام و بدون توجه به مقدرات کشورهای اسلامی، از نظر امام رشد یک‌ضلعی غیر همگون تلقی می‌شد.

 حج با همه ابعادش؛ اعم از مسائل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و ...، همه و همه برای رشد و تعالی بشر طراحی شده است  و هر کدام به یک نحوی موجب تقرب الی‌الله می‌شود. اگر حاجی به همه زوایای حج توجه کافی بکند، از هر نظر به سمت خدا حرکت کرده و در سیر الی الله به جامعیتی دست پیدا می‌کند. از نظر حضرت امام نفس حج که یک عمل عبادی است، حضور در جامعه اسلامی و بررسی مسائل مسلمانان یک عمل عبادی است، توجه به اقتصاد مسلمانان یک عمل عبادی است، برائت از مستکبران عالم یک عمل عبادی است و همه اینها موجب افزایش معنویت حاجی و موجب افزایش معنویت جهان اسلام می‌شود.

حضرت امام در این پیام‌ها، وظایف مختلف زائران را تبیین، و اهداف حج و عمره را بیان کرده و ابعاد گوناگون سیاسی، عبادی، اجتماعی، معنوی و اخلاقی را گوشزد فرموده است تا حاجیان در تمام موارد سفر موفق باشند و با دست پر و حج مقبول و مطلوب
به وطن بازگردند.

*  قرآن کریم
1. ابن بابویه، شیخ صدوق، (بی‌تا)، عیون اخبار الرضا7 ، منشورات جهان.
2. ابن شهرآشوب، محمد بن علی (بی‌تا)، المناقب لابن شهرآشوب‌، قم، مؤسسة انتشارات علامه.
3. استیری، اکرم (1386ش)، وحدت ملی و انسجام اسلامی در سیره نظری و عملی امام خمینی، نشریه حضور، شماره 63.
4. انصاریان، حسین (1386ش)، حج در آینه عرفان، تهران، نشر مشعر، چاپ اول.
5. بابازاده، علی‌اکبر، (1378ش)، ایدئولوژی، رهبری و فرآیند انقلاب اسلامی، مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی تبیین انقلاب اسلامی، جلد اول، موسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی1
6. پویا، حسن (1387ش)، شکوفایی و نوآوری در اندیشه و عمل امام خمینی، مجله حضور، تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج، شماره66.
7. حرّ عاملی، محمد بن حسن (1372ش)، وسائل الشیعه، قم، مؤسسة آل البیت:.
8. حیدری، مجتبی (1397ش)، حج، عامل هویت‌یابی مسلمانان و جامعه اسلامی، فصلنامه میقات حج، مقاله 8، دوره 27، شماره 105
9. خمینی، روح‌الله (1378ش)، صحیفه امام، مجموعه آثار امام خمینی، ‌‌تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
10. خمینی، روح‌الله (1389ش)، صحیفه امام:‌‌ مجموعه آثار امام خمینی‌‌، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ‌‌چاپ پنجم.
11. خمینی، روح‌الله (1394ش)، ولایت فـقیه‌‌ (حکومت اسلامی)‌ ‌‌تقریر بیانات حضـرت امام خمینـی‌‌1‌ ، تحقیـق ‌مؤسسه چـاپ و نشر عـروج (‌‌وابسته به مؤسسة  ‌‌تنظیم و نشر آثار امام خمینی1‌‌)، تهران، ‌مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ سی‌ام.
12. داستانی بیرکی، علی، (1379ش)، رویارویی تهدیدات معاصر در اندیشه امام خمینی1 ، ترجمه: مهدی سرحدی، چاپ اول، تهران، ستاد بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی1 .
13. طباطبایی‌نژاد، سیدصادق (1396ش)، نقش حج در نگرش اقتصادی فرد مسلمان، مجله میقات حج، دوره 25، شماره 99، بهار.
14. عروسی، عبدعلی (بی‌تا)، نورالثقلین، بی‌جا، بی‌نا.
15. علی بن ابی‌طالب7 (1965م)، نهج البلاغة، بیروت، چاپ صبحى صالح.
16. گروهی از نویسندگان (1374ش)، اجتهاد و زمان و مکان، تحقیق و نظارت کمیتۀ علمی کنگرۀ بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی1‌، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
17. گروهی از نویسندگان (1374ش)، نقش زمان و مکان در موضوعات احکام‌، تحقیق و نظارت‌‌ کمیتۀ علمی کنگرۀ بررسی مبانی فقهی حضرت امام خمینی1‌، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
18. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، موسسة الوفاء، چاپ دوم.
19. مجموعه مقالات ‌‌هفتمین‌ سمینار (1376ش)، بررسی سیره عملی و نظری امام خمینی1 ، ‌تهران، مؤسسه چاپ و نشر عروج‌، چاپ اول،
20. مطهری، مرتضی (بی‌تا)، اسلام و مقتضیات زمان، بی‌جا، بی‌نا.
21. معاونت پژوهشی موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (1392ش)، ق‍ومیت، ملیت‌ و ان‍دی‍ش‍ه‌ ف‍رام‍ل‍ی‌ از دی‍دگ‍اه‌ امام خمینی1 ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1.
22. موسسه تنظیم و نشر امام1 (1376ش)، «تأملی بر احیاء تفکر دینی‌، مجموعه مصاحبه‌ها و میزگردها»، کنگره بین‌المللی امام خمینی1 و احیاء تفکر دینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی1 ‌، چاپ اول.
23. موسسه تنظیم و نشر امام1 (1376ش)، «امام خمینی1 و احیای سنت‌های مذهبی»، کنگره بین‌المللی امام خمینی1 و احیاء تفکر دینی‌، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی1، چاپ اول.
24. نجفی، حافظ (1393ش)، حج، عامل شکوفایی فرهنگی، آگاهی سیاسی و رشد اقتصادی، میقات حج، دوره 23، شماره 9، پاییز.