نوع مقاله : اسرار و معارف حج
نویسنده
عضو هیئت علمی پژوهشکده حج و زیارت
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
حج، چشمة خروشان معارف اسلامی است که هر سال مسلمانان را از سراسر جهان برای تحقق عملی توحید جمع می‌کند تا شکوهی دوباره از اسلام را به جهانیان نشان دهد.
حج، گنجینه‌ای عظیم و سرچشمه‌ای همیشه فیاض برای مسلمین، و دارای خصوصیاتی است که در هیچ فریضة دیگر اسلامی نیست؛ خصوصیاتی که ناظر به دین و دنیای امت اسلامی است.
حج، در عین برخورداری از بُعد فردی، عبادتی اجتماعی است و با حضور مسلمانان سراسر جهان انجام می‌گیرد. حج یک تفاوت مهم با عبادت‌های جمعی دیگر ادیان دارد و آن این که معمولاً در مناسکی که به طور دسته‌جمعی از سوی پیروان یک آیین (غیر از اسلام) انجام میشود، اصالت قومی در یک جغرافیای خاص انسانی،
حرف اصلی و حیاتی است، اما حج مربوط به جامعه‌ای وسیع‌تر از جامعة خاصی از انسان‌هاست؛ یک عمل دینی است مربوط به میلیون‌ها مسلمان از اقصی نقاط جهان،
و یک پاسخ اجتماعی است به نیازهای جمعی، در یک میدان اجتماعی خاص (حیدری، 1393ش، صص47ـ46).
بر این اساس، حج می‌تواند دستاوردهای عظیمی برای امت اسلامی به دنبال داشته
باشد. مسلمانان می‌توانند با درک درست و کامل از حج و ابعاد آن، از بعد اجتماعی
نیز، از آن بهره‌مند شوند. آیات قرآن کریم و نیز روایات معصومین: در بارة
جایگاه حج و فلسفة آن در اسلام، حاکی از کارکردهای عظیم آن برای جامعة اسلامی است (ر.ک: محمدی ری‌شهری، 1386، صص225ـ214).
از سوی دیگر، می‌دانیم که یکی از امور بسیار ضروری برای یک جامعه، حفظ نظام اجتماعی آن است. دوام وجود یک نظام اجتماعی، صرفا با حضور افراد در کنار هم و تلاش‌های انفرادی آنان جهت حفظ و گسترش موقعیت مادی و اقتصادی خود، تضمین نمی‌شود. قوام و تداوم یک نظام اجتماعی به مؤلفه‌هایی همچون انسجام
و همبستگی، پویایی، روابط اجتماعی، تأمین نیازهای مادی و اقتصادی، غنای فرهنگی، هویت جمعی و امثال آنها بستگی دارد و این امور باید به طرقی در جامعه تقویت شوند تا نظام اجتماعی تداوم یابد.
و از سوی سوم، یکی از عبادات بزرگ و پراهمیت در اسلام، حج است. آیات و روایات بسیاری در بیان جایگاه و اهمیت حج وارد شده است. قرآن کریم، حج را مایة قوام امور مردم معرفی می‌کند، آنجا که می‌فرماید:
(جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ) ؛ «خداوند، کعبه، بیت‌الحرام، را وسیلة قوام و برپایى [زندگى، معیشت و سامان دنیا و آخرت] مردم قرار داد.» (مائده : 97).
چنانکه گفتیم، از امور بسیار مهم زندگی مردم، نظام اجتماعی آنان است. بدون حفظ و تداوم نظام اجتماعی انسان‌ها، جامعه انسانی دچار اضمحلال یا فروپاشی میشود؛ و قرآن کریم خانه کعبه و حج را عاملی در جلوگیری از آن معرفی می‌فرماید. حال سؤال این است که: «حج چگونه می‌تواند در حفظ و تقویت نظام اجتماعی مسلمانان مؤثر باشد؟»
به اجمال می‌توان گفت اگر مسلمانان به نحو صحیح از حج بهره‌برداری کنند، نظام اجتماعی جوامع اسلامی در سطحی فراتر از وضعیت کنونی قرار خواهد گرفت به گونه‌ای که سعادت دنیوی و اخروی مسلمانان را تأمین خواهد کرد. بررسی این مطلب با مطالعه منابع دینی از یک سو، و نگاه جامعه‌شناختی از سوی دیگر، زوایای قدرت حج در حفظ
و تقویت نظام اجتماعی جامعه اسلامی را آشکار خواهد ساخت. بر این اساس، در این نوشتار، به بررسی توانایی حج جهت حفظ و تقویت مؤلفه‌های مهم نظام اجتماعی جامعه اسلامی با نگاهی دینی ـ جامعه‌شناختی خواهیم پرداخت.
پیشینه تحقیق
درباره بررسی حج با نگاه جامعه‌شناختی برخی کارها در قالب کتاب یا مقاله انجام شده است. برای مثال، اولیایی درمقاله‌ای با عنوان: «اهداف اجتماعی اقتصادی کنگره عبادی سیاسی حج در جهان اسلام» (1378) به برخی دستاوردها و آثار اجتماعی و اقتصادی (مانند انسجام اجتماعی و تشکیل بازار مشترک اسلامی) که حج می‌تواند برای مسلمانان به دنبال داشته باشد پرداخته است. ضیقه و دانش در مقاله‌ای
با عنوان «پدیده حج از دیدگاه جامعه‌شناختی» (1380) موضوع حج را بررسی کرده‌اند. مهم‌ترین نکته‌ای که این مقاله به آن پرداخته تأکید بر این مطلب است که حج، صرفا یک عبادت فردی نیست، بلکه یک عمل جمعی حاوی آثار و نتایج گروهی و جمعی نیز هست که لازم است مورد توجه و بررسی قرار گیرد. صدرالدین حیدری، در کتاب «جامعه‌شناسی حج»، تلاش داشته برداشت و پنداشتی جامعه‌شناختی از حج ارائه دهد. او خواسته نشان دهد که هدف از انجام این فریضه عبادی، صرفا یک تجربه اعتقادی جدا از زندگی معمولی افراد نیست. بلکه باید آن را حداقل یک برنامه و تمرین عملی، برای به دست آوردن زندگی بهتر دانست. جمعی از نویسندگان در کتابی با عنوان «حج در اندیشه سیاسی ـ اجتماعی مقام معظم رهبری» (1393) دیدگاه‌های سیاسی
و اجتماعی مقام معظم رهبری درباره حج با خوانش پیام‌ها و سخنرانی‌های ایشان دربارة حج را بررسی کرده‌اند.
توجه به بعد فرهنگی، تأثیرگذاری حج در نظم بین‌الملل، مؤلفه‌های تربیتی حج ابراهیمی و حج مطلوب از دیدگاه مقام معظم رهبری از جمله مباحث مطرح در این کتاب است. در نهایت، علوی‌زاده در مقاله‌ای با عنوان «حج و ارتقای سرمایة اجتماعی جهان اسلام» (1396) کوشیده است تا از دریچه سرمایة اجتماعی به حج بنگرد تا نتیجه بگیرد که حج چه کارکردهایی در توسعه و ارتقای سرمایة اجتماعی جهان اسلام دارد. هدف نوشتار مزبور آن است که نشان دهد حج، نه تنها مورد سرمایة اجتماعی، بلکه خود، سرمایة اجتماعی پایدار و تمام‌نشدنی برای دنیای اسلام است و می‌توان با استفاده از ظرفیت‌های آن، راهکارهای عملی رسیدن به وحدت و یکپارچگی امت اسلام برای اعتلا و سربلندی در جهان و نیز مقابله با تهاجم فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی را احصا و آسیب‌شناسی کرد.
ملاحظه میشود که این بررسی‌ها، با وجود توجه به ابعاد جامعه‌شناختی حج
و نقشی که در جامعه می‌تواند داشته باشد، نقش حج در حفظ و تقویت نظام اجتماعی مسلمانان را با نگاهی جامع و فراگیر بررسی نکرده‌اند؛ از این‌رو در پژوهش حاضر، برآنیم که نقش و کارکردی را که حج می‌تواند در حفظ و تقویت نظام اجتماعی مسلمانان ایفا کند، بررسی کنیم. آگاهی از این توانایی حج، ما را در تلاش برای استفاده بهینه از این فرصت و این نعمت بزرگ خداوند به مسلمانان، آگاه‌تر، باانگیزه‌تر و مصمم‌تر می‌سازد.
روش تحقیق
روش مورد استفاده در این تحقیق، توصیفی ـ تحلیلی است. در این روش، محقق علاوه بر توصیف و تصویرسازی آنچه هست، به تشریح و تبیین دلایل چگونه بودن
و چرایی وضعیت مسئله و ابعاد آن می‌پردازد (حافظ نیا، 1389، ص71). در پژوهش حاضر، با روش کتابخانه‌ای، اطلاعات مورد نیاز از منابع اسلامی (قرآن و روایات معتبر شیعی)، گردآوری میشود؛ سپس با بهره‌گیری از ادبیات پژوهشی و یافته‌های پژوهش‌های دیگر به تبیین مباحث پرداخته میشود.
بررسی تأثیر حج بر مؤلفه‌های حفظ و تقویت‌کنندة نظام اجتماعی مسلمانان
گفتیم که تأثیرگذاری بر هر نظام اجتماعی از طریق تغییر [مثبت یا منفی] عوامل مرتبط با آن امکان‌پذیر می‌باشد. بر این اساس، ایفای نقش حج در نظام اجتماعی مسلمانان نیز از طریق اثرگذاری بر آن عوامل تحقق می‌یابد؛ از این‌رو در ادامه
به بررسی چگونگی تأثیر حج بر عناصر مهم شکل‌دهندة نظام اجتماعی جامعة اسلامی خواهیم پرداخت و در این راه بر مهم‌ترین این عوامل متمرکز خواهیم شد.
از نگاه جامعه‌شناختی، دین نقش بسیار مهمی در جامعه ایفا می‌کند. دین
و آموزه‌های دینی، مایة گسترش ارزش‌های اخلاقی میشود، مانع از شیوع و گسترش بزهکاری‌ها می‌گردد، عدالت را نشر می‌دهد، موجب تقویت انسجام و همبستگی اجتماعی میشود و اختلافات را در میان افراد جامعه کاهش می‌دهد، مردم را به مبارزه با حاکمان جور فرامی‌خواند، جامعه انسانی را برخوردار از معنا می‌کند و از این طریق موجب افزایش نشاط و پویایی جامعه می‌گردد و... . (قدردان قراملکی، 1382، صص 178ـ 162).
بدین ترتیب، نشر دین و آموزه‌های دینی در جامعه، امری بسیار حیاتی به حساب می‌آید. در جوامع اسلامی، حج می‌تواند در این باره نقش ویژه ایفا کند.
در ایام حج، فرصت مناسبی فراهم میشود تا آموزه‌های اسلامی در سطح وسیع مطرح گردد و به زائران منتقل شود تا آنان این معارف را در سطح جهان اسلام منتشر کنند. امام رضا7 در ضمن بیان فلسفه تشریع حج به این نکته اشاره دارند که «در سفر حج مردم آموزش‌های دینی می‌بینند و حاجیان اخبار و تعالیم ائمه را به مردمان نقاط مختلف جهان می‌رسانند.» (حکیمی، 1393، ج۱۱، ص۶۲).
نمونه‌های بسیاری از آگاهی بخشی‌های پیامبر9 و امامان معصوم: در ایام حج، در راستای گسترش و تبلیغ حقیقت دین اسلام و آموزش آموزه‌های اسلامی، در تاریخ ذکر شده است. در دوران محاصره اقتصادی به مدت سه سال در شعب ابی‌طالب تنها راه گسترش اسلام، ایام حج بود. پیامبر9 در حجة‌الوداع پس از بیان مطالبی، خطاب به مردم فرمود باید این مطالب و معارف را حاضر و شاهد شما به غایب انتقال دهد (طبرسی، 1403، ج1، ص62). مناظره‌های متعدد امام صادق7 با افرادی مانند زندیق مصری (کلینی، 1407، ج1، ص72)، ابن ابی‌العوجاء (کلینی، 1407، ج1، ص74)، سفیان ثوری (کلینی، 1407، ج6، ص443) در حج و همچنین گفتگو و توصیه امام صادق7 به یکی از شیعیان به نام ابواحمد به هنگام طواف کعبه (کلینی، 1407، ج4، ص414) تنها نمونه‌هایی در این باره هستند.
لازم است امت اسلامی از این فرصت مغتنم، جهت نشر و گسترش آموزه‌های اسلامی استفاده کند. امروزه با توجه به توسعه وسایل ارتباطی و شبکه‌های اجتماعی، بهره‌گیری از آنها در آن اجتماع عظیم، نشر آموزه‌های اسلامی در میان مسلمانان را در پی خواهد داشت.
ارزشها در اصطلاح، «باورهای ریشه‌داری‌اند که گروه اجتماعی هنگام سؤال درباره خوبی‌ها و بدی‌ها و کمال مطلوب به آن رجوع می‌کند» (کوئن، 1399، ص70). در اسلام یک مجموعه خوب و بدهای ثابت، ابدی، فرازمانی و فرامکانی وجود دارد که ارزش‌های دینی را تشکیل می‌دهند. (فولادی وندا، 1397، ص85). اسلام بر نشر
و گسترش ارزش‌های دینی بسیار تأکید دارد و در این مسیر، حج می‌تواند نقش تأثیرگذاری داشته باشد.
حج، تقویت‌کننده ارزش‌های معنوی برای انسان‌هاست. در حقیقت، حج دانشگاهى انسان‌ساز است که ارزشهاى اجتماعى نظیر برادرى، برابرى، امنیت، نظم، ساده‌زیستی، تفاهم، تعامل، عفت، آزادگى و ده‌ها ارزش اجتماعى دیگر در آن تمرین و مشق مىشود؛ آموزه‌هایى که از یک سو، به انسان درک و بینش و شخصیت مى‌بخشد، انسانیت را در وجود او حاکم می‌گرداند و سعادت ابدی او را تأمین می‌کند و از سوی دیگر، او را در کلاسهاى متعدد، براى ورود به اجتماع و ساختن آن آماده مى‌کند (بافکار، 1391، ص90). حاجی در مقاطع مختلف مناسک حج همچون میقات به هنگام محرم شدن، طواف، سعی، حضور در میقات‌ها و اعمال آنها، ارزش‌های مختلفی همچون برابری و ساده‌زیستی را می‌آموزد؛ با حضور در کنار دیگر مسلمانان حاضر در سرزمین وحی، ارزش‌هایی همچون تفاهم و دوری از دشمنی با دیگر مسلمانان را فرامی‌گیرد؛ با رعایت محرمات احرام در طول انجام مناسک و اجتناب از همه گناهان، عفت و پاکدامنی و تقوا را به‌عمق جان خود نفوذ می‌دهد؛ با دوری از جدال و مشاجره
با دیگران، اجتناب از قطع گیاهان یا کشتن حیوانات، آرامش و امنیت سراسری را تجربه می‌کند و آن را به عنوان یک ارزش معنوی و یک نیاز روانی ادراک می‌کند. بدین ترتیب، مشاهده میشود که «حاجى با حضور در سرزمین وحى و انجام مناسک حج، ضمن آشنایى با نمادهاى به‌کاررفته در مشاعر مقدس و یافتن معانى و حقایقى
که پشتوانه آنها را تشکیل مى‌دهد، پیوند خود را با ارزشهاى نهفته در آن محکم
مى‌گرداند» (محمدی، 1393، ص65). و این البته آغاز راه گسترش ارزش‌های دینی
و معنوی در جامعه اسلامی است. حجاج بیت‌الله الحرام با انتقال ارزش‌های معنوی فراگرفته شده در حج به مناطق مختلف جهان اسلام، می‌توانند در نشر و گسترش آن ارزشها بسیار مؤثر و نقش‌آفرین باشند.
در میان آموزه‌های اسلامی، آگاهی و شناخت از جایگاه بسیار والایی برخوردار می‌باشد. عمل انسان بر پایه علم و آگاهی انجام می‌گیرد و بدون علم و معرفت، عملی انجام نخواهد گرفت یا عمل انجام شده زیانبار خواهد بود. به فرموده امام علی7 به کمیل:
اى کمیل! هیچ حرکتى (و کارى) نیست جز اینکه در آن به شناختى نیازمندى[1] (ابن شعبه حرانی، 1404، ص171).
از جمله اموری که لازم است امت اسلامی از آن آگاه باشد، وضعیت مسلمانان، کید و حیله دشمنان، راه‌های مقابله با دشمنی‌ها و روش‌های اتحاد در مقابل آنان است و حج می‌تواند زمینه‌ساز جریان علم و آگاهی در جامعه اسلامی باشد. اهل بیت: در مواقع خاصی از موقعیت حج برای انتقال دیدگاه خود و آگاه ساختن جامعه استفاده کرده‌اند. امام حسین7 دو سال قبل از مرگ معاویه، در منا و در حضور انصار و اصحاب پیامبر9 خطبه‌ای ایراد فرمودند و به روشنگری و پرده‌برداری از ماهیت معاویه و کارهای او پرداختند (ابن شعبه حرانی، ص237).
عمرو بن ابی‌المقدام (از اصحاب امام صادق7) می‌گوید: در روز عرفه در موقف دیدم که با صدای بلند می‌فرمود:
«ای مردم! رسول خدا9 پیشوا و امام بود، سپس علی بن ابی‌طالب7 ، آنگاه حسن7 ، سپس حسین7 ، سپس علی بن الحسین8 ، آنگاه محمد بن علی8 ، آنگاه من.»
و این جملات را سه بار به چهار سو (از پیش رو و پشت سر و راست و چپ) تکرار کردند (کلینی، 1407، ج4، ص466).
حج، عرصه آگاهى عمومى از مصائب و توانمندى‌هاى مسلمانان است که زمینه مشارکت عمومى و اجتماعى مردم را در حل مسائل فراهم مى‌کند. حج چونان یک اجتماع از دو جهت ساختارى و تعالیم دینى، منبع آگاهى عمومى است. آگاهى از اوضاع ملت‌ها و توطئه‌ها و شایعه‌پراکنی‌های دشمنان، باعث از میان رفتن فاصله‌هاى مکانى، زبانى و پندارى مىشود. در این حالت، مصیبت‌هاى بزرگ یک کشور براى دیگران معلوم مىشود و آنان را به چاره‌جویی وامی‌دارد. آگاهى مسلمانان از تعلق داشتن به یک مکتب و آئین، همراه با اعتقادات و ارزشها و تاریخ مشترک، فراگرد تاریخى، اجتماعى و سیاسى جوامع اسلامى را تغییر خواهد داد و حج می‌تواند زمینه این آگاهی را فراهم کند. شناخت خود، شناخت امت اسلامی و ظرفیت‌های عظیم آن، و شناخت دشمنان و برنامه‌ها و نقشه‌های آنان، ظرفیتی است که در حج نهاده شده و مسلمانان می‌توانند با دستیابی به آنها، جایگاه واقعی خود را در جهان به دست آورند (جمعی از نویسندگان، 1393، ص212).
دکتر شریعتی این مطلب را این‌گونه بیان می‌کند:
«روز دهم ذیحجه، عید قربان، حج پایان پذیرفت، اما فردا و پس‌فردا نیز ناچاری در منا بمانی. بیش از یک میلیون انسان، سه روز باید در این دره خشک، پشت دروازه شهر بمانند. باید بنشینیم و به حج بیندیشیم. بنشینیم و با همفکران و همدردان خویش که از سراسر دنیا در اینجا جمع‌اند، از دردها و نیازها و آرمان‌های خویش بگوییم، دانشمندان کشورهای مسلمان و روشنفکران مسئول، آمده‌اند از همه قاره‌های جهان با هم به گفتگو بنشینند و از هم یاری بخواهند. در راه تحقق اهداف اسلامی
و آزادی ملت‌ها و... از طریق بحث و گفتگو و بررسی نظریات مختلف تا راه یافتن به سرچشمه نخستین اسلام!» (شریعتی، 1376، ص۱۸۴).
فرهنگ در اصطلاح عبارت است از: «مجموعه به‌هم‌تافته و پیچیده‌اى از ایده‌ها، باورها، آرمان‌ها، ارزشها، هنجارها، نهادها، نمادها و سایر آموخته‌ها و عاداتى است که حاصل و دستاورد نسل‌هاى مختلف مردم جهان و منطقه یا یک امت و یا دولت
و کشور مىباشد...» (علی احمدی و دیگران، 1383، ص74). فرهنگ هر ملتی، هویت‌دهنده به آن است.
فرهنگ و مواریث تاریخی یک ملت، رکن اصلی شخصیت و هویت انسانی آن ملت است. فرهنگ بنایی است مبین تمامی باورها، رفتارها، دانش‌ها، ارزشها و مقاصدی که شیوة زندگی هر ملت را مشخص می‌کند. از طریق فرهنگ است که اعضای جامعه می‌آموزند که چگونه بیندیشند و چگونه عمل کنند (اطهری مریان، 1379، ص126).
حج یک گردهمایی جهانی اسلام است که از فواید آن می‌توان به مواجه شدن با ارزش‌های بشری حاصل از برخوردهای برادرانه با دیگر مردمان و ملت‌های کره زمین اشاره کرد و این از جمله منافع حج است که خدای متعال این‌گونه به آن اشاره کرده است (لِیشهَدوا مَنافِعَ لَهُم) (حج: 28) (حکیمی و دیگران، 1393، ج۱، ص۴۵۷). حج، چون یک عمل دینی مربوط به مسلمانان جهان است، در واقع یک نوع فرایند جهانی شدن در مجموعه آنان می‌باشد. حج، افراد انسانی از قومیت‌ها و ملیت‌ها و فرهنگ‌های متفاوت را در یک فرایند رفتاری دینی، و در یک نظم فرهنگی متحد می‌کند (حیدری، 1393، ص47).
ایام حج بهترین زمان تعامل افکار و مبادله فرهنگی میان مسلمانان است. حضور مسلمانان از سراسر جهان در یک مکان مشخص، مواجهه و معاشرت آنان با یکدیگر، زمینه انتقال فرهنگ‌ها میان آنان را فراهم می‌کند. به‌علاوه، در حج، اندیشمندان جهان اسلام، می‌توانند گرد هم آیند. امروزه در بسیاری از سفرهای حج، حاجیان با گروه‌های علمی و مذهبی سایر کشورهای جهان آشنا می‌گردند و این آشنایی در برخی موارد پس از اتمام سفر حج نیز ادامه می‌یابد (صالحی، ۱۳۸۹، ص117). این آشنایی و ارتباط می‌تواند مبادلات فرهنگی بین جوامع اسلامی را توسعه دهد.
تبادل فرهنگی، فرایندی متقابل و طبیعی است و با رضایت طرفین بر اثر همجواری کشورها، رفت و آمد ملت‌ها به کشورهای یکدیگر، مطالعه آداب و رسوم و سنن فرهنگ‌های یکدیگر به وجود می آید و باعث میشود هر ملتی به نقاط ضعف و قوت فرهنگی خود پی ببرد (زند وکیلی، 1383، ص۷۴). این ارتباط و تبادل فرهنگی که در اجتماع عظیم حج اتفاق می‌افتد، موجبات ارتقا و غنای فرهنگی جوامع اسلامی در پهنه گیتی را فراهم می‌آورد.
5 . حج و افزایش روابط اجتماعی مسلمانان
بشر موجودی اجتماعی است و روابط اجتماعی یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های زندگی او از بدو تولد تا زمان مرگ می‌باشد. روابط اجتماعی در منابع اسلامی به عنوان یک
نیاز مطرح شده و بر گسترش آن تأکید شده است (برای مثال ر.ک: کلینی، 1407، ج2،
ص635، ح1). اسلام در دستورهای اجتماعی خود، این هدف را منظور کرده تا انسان‌ها روابط سالمی داشته و برای یکدیگر مفید باشند. عبادت‌های دسته‌جمعی از قبیل نماز، حج، و عزاداری‌ها این مقصود را برآورده می‌کنند (علوی‌زاده، 1396، ص65).
حج از مظاهر آشکار برقراری ارتباط میان انسان‌ها در آیین اسلام است. حج این زمینه را به وجود آورده که مسلمانان با حضور در یک مکان و ملاقات یکدیگر در آن مکان، با هم آشنا شوند، به یکدیگر نزدیک‌تر شوند، پیوندشان محکمتر و دوستی آنان عمیق‌تر گردد. امام صادق7 فرموده است: «فَجَعَلَ فِیهِ الِاجْتِمَاعَ مِنَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ لِیَتَعَارَفُوا»، خداوند در حج اجتماع [مسلمانان] شرق و غرب عالم را مقرر فرمود تا با هم آشنا شوند (شیخ صدوق، 1385، ج2، ص405).
حضور مسلمانان از همه نقاط جهان در این اجتماع بزرگ و انجام اعمال به صورت مشترک، به طور طبیعی امکان برقراری ارتباط و دوستی و همدلی میان آنان را فراهم کرده است. در حج، اختلافات عقیدتی، فقهی و غیر آن میان مسلمانان مورد توجه نیست. همه با هم و در کنار هم با دوستی و رفاقت به انجام مناسک حج می‌پردازند.
حج پیونددهنده مسلمانان است؛ چون روابط اجتماعی در شبکه مذهبی
و اجتماعی حج در سطوح مختلف وجود دارد. حج، شبکه ارتباطی معنوی، اجتماعی و سیاسی درون‌گروهی، بین‌گروهی و بین‌المللی خاص و جامع همة مراتب روابط اجتماعی است؛ از این‌رو حج، مناسب‌ترین فرصت برای ایجاد ارتباطات منطقی و مداوم میان ملت‌های مسلمان است(علوی‌زاده، 1396، ص65). بدین ترتیب، حج با بهره‌گیری از ایدئولوژی مشترک و هنجارهای مشترک مسلمانان، ارتباطات اجتماعی آنان را تقویت کرده و سرمایه اجتماعی عظیمی برای آنان فراهم می‌کند (جمعی از نویسندگان، 1393، ص238). ارتباط اجتماعی مسلمانان همبستگی و انسجام آنان را در پی می‌آورد.
6 . حج و تقویت همبستگی اجتماعی
همبستگی و انسجام اجتماعی، عبارت از احساس یکپارچگی افراد جامعه، روابط اجتماعی دوستانه و محبت‌آمیز، و تعامل‌های گروهی بر اساس ارزش‌های مشترک
و منسجم می‌باشد (نیازی،1383، ص6).
آشکار است که قوام هر جامعه‌ای و حرکت آن در مسیر تعالی، به این عامل بستگی دارد؛ از جمله امت اسلامى به دلیل وجود قومیت‌ها، نژادها، مناطق جغرافیایى، فرهنگ‌ها، عادت‌ها و سلیقه‌ها، به‌طور طبیعى در معرض شکاف‌ها و جدایى‌ها است. رشد این اختلاف‌ها، عظمت امت اسلامى را مى‌شکند. در این میان مناسک حج می‌تواند نقش بارزی در تقویت انسجام جامعه اسلامی ایفا کند.
مناسک دینی، یک اجتماع را مرکز اتحاد قرار مى‌دهد، و می‌تواند حیطه حکمرانى آن را تا جوامع دیگر گسترش دهد و به یک قلمرو وسیع‌تر و نیرومندتر تبدیل شود (واخ، 1395، ص78 و 79). بر این اساس حج مى‌تواند با ایجاد پیمان‌ها و الزامات اخلاقى، احساس تجانس و اعتماد، التیام‌بخش جدایى‌هاى طبیعى، مصنوعى و تحمیلى باشد. علی7 در کلمات خود ضمن بیان فلسفه پاره‌ای از مقررات اسلامی، درباره حج می‌فرماید: «فَرَضَ اللهُ تَعَالَى... وَ الْحَجَ تَقْوِیَةً لِلدِّینِ» (حلوانی، 1408ق، ص46)؛
یعنی فلسفة حج تقویت دین است. منظور این است که با اجتماع حج، روابط مسلمانان محکمتر میشود و ایمان مسلمانان نیرومندتر می‌گردد و به این وسیله، اسلام نیرومندتر می‌گردد. (مطهری، 1391، ج25، ص48).
منظور اصلی از تشریع حج این است که مسلمانان تحت لوای کعبه به صورت یک قوم واحد و ملت واحد و هم‌عزم و هم‌رزم گرد آیند (مطهری، 1391،
ج25، ص49).
افراد حاضر در مراسم حج، نه تنها ممکن است هم فکر و هم سلیقه نباشند، حتی در مواردی دارای باورهای متفاوت نیز هستند، اما توجه به ذات باری‌تعالی و حرکت در مسیر عبودیت الهی، آنها را در مسیر واحد و به سوی هدف واحد به حرکت در آورده است. در حج، «من»های مختلف مذهبی، فرهنگی و دینی، یک اجتماع بر محور یک هدف متعالی شکل می‌گیرد. همة من‌ها و خودبینی‌ها در پرتو آن هدف یعنی عبادت و قرب به پروردگار به یک «ما» و بلکه به یک منِ کُلّی و متعالی تبدیل می‌شوند که در آن به رغم وجود کثرات و تعدد و تنوع، تنازعی در کار نیست؛ از همین رو می‌توان گفت حج، نقطه عطف وحدت میان مسلمانان جهان و زمینه‌ساز صلح و هم‌زیستی مسالمت‌آمیز، و عامل انسجام، یکپارچگی و وحدت آنان می‌باشد.
به گفتة شهید بزرگوار آیتالله دکتر بهشتی4 :
«اگر اجتماع سالانه حج نبود، من اطمینان دارم که همین درصد ضعیف همبستگی که امروز میان مسلمان‌های گوناگون با مذاهب گوناگون وجود دارد هم دیگر وجود نداشت» (حسینی بهشتی، 1390، ص45).
نکته‌ای که لازم است در اینجا خاطرنشان شود این است که با وجود نقشی که حج در تقویت همبستگی اجتماعی ایفا می‌کند، باید گفت توان حج در انسجام‌بخشی به جامعه اسلامی بسیار بیش از آنی است که امروزه مشاهده میشود. حج ظرفیت آن را دارد که جامعه اسلامی را به صورت یک کل یکپارچه درآورد و آن را به سوی اهداف متعالی اسلام و نیز برای مبارزه با دشمنان اسلام متحد کند. این ظرفیت عظیم حج در ترفیع جایگاه مسلمانان در جهان، لازم است مورد توجه رؤسای کشورهای اسلامی قرار گیرد. ایستادگی در برابر خواسته‌های نامشروع و زیاده‌خواهانه کشورهای زورگو و مستکبر، تکیه کشورهای اسلامی به یکدیگر در برابر دشمنان، مطالبة خواسته‌های مشروع مسلمانان از دولت‌های معارض، احساس عزت در برابر سایر ملل جهان، نتایجی است که از قدرتمندی برخاسته از حج قابل دستیابی می‌باشد.
از ویژگی‌های جامعه بالیده و رشدیافته، پویا بودن آن است. جامعه پویا جامعه‌ای است که پیوسته در حال تغییر و تحول است؛ تحرّک اجتماعی و تحرّک طبقه‌ای در آن نسبتا به‌آسانی تحقق می‌یابد؛ تفکّر انتقادی، ابتکار و حتی انحراف از هنجارهای اجتماعی فراوان‌اند؛ افکار نو و افراد جوان، محور فعالیت اجتماعی شمرده می‌شوند و زندگی پرتحوّل جامعه، همه‌کس را به تکاپو می‌اندازد (آگ‌برن و نیم‌کوف، 1357، ص478 ـ 480). جوامع پویا در مقایسه با جوامع ایستا از رشد و پیشرفت مناسبی برخوردار می‌باشند. در جوامع اسلامی، حج، از جهات گوناگون می‌تواند در پویایی اجتماعی جامعه اسلامی نقش مثبت ایفا کند:
الف) حج عملی عبادی است که همه‌ساله مسلمانان از سراسر جهان به سرزمین وحی سفر می‌کنند. همین امر موجب تحرک و پویایی جامعه اسلامی است. شروع سفر، بازگشت زائران، بدرقه، استقبال، بحث و گفتگو راجع به حج و زائران، اتفاقاتی که در حج می‌افتد و بسیاری مطالب دیگر، به جامعه شور و هیجان می‌دهد و آن را از ایستایی خارج می‌کند.
ب. از آن هنگام که افراد برای حج ثبت نام می‌کنند تا موقع بازگشت به منزل بعد از انجام حج، فعالیت و کوشش موج می‌زند. فقط حجاج نیستند که درگیر این سفر زیارتی هستند، بلکه بخش بزرگی از جامعه درگیر آن میشود. در ایران، سازمان حج و زیارت، بعثه مقام معظم رهبری، شرکت‌های زیارتی و سیاحتی، مدیران کاروان‌ها، روحانیون کاروان‌ها، شرکت‌های حمل و نقل زمینی و هوایی، فرودگاه‌ها و پایانه‌های مسافری، و بسیاری دیگر با حج سر و کار دارند. همچنین بازارها، هتل‌ها، تولیدکنندگان پوشاک و غیره، اعضای خانواده و بستگان و دوستان حجاج با این سفر معنوی درگیر هستند. مشاهده میشود که حج همه‌ساله، پویایی
و تکاپوی بخش بزرگی از جامعه اسلامی را در پی دارد.
ج. دولت برگزارکننده حج و سازمان‌های حج کشورهای اسلامی همواره تلاش دارند حج را بهتر از گذشته و به بهترین وجه برگزار کنند؛ لذا هر ساله، طرح‌های جدیدی تدوین می‌کنند و برنامه‌های جدیدی اجرا می‌کنند. کسی که پس از چند سال مجددا به حج مشرف شود، تغییر و بهبود را در کیفیت مدیریت و اجرای آن مشاهده می‌کند.
د. اعمال و مناسک حج، مشحون از تلاش و فعالیت است. از ابتدای حرکت به سوی سرزمین وحی تا حضور در میقات برای احرام، حرکت به سوی مکه و مسجدالحرام، طواف، سعی، وقوف، رمی، قربانی و... همگی با فعالیت و پویایی همراه است. پویایی و حرکت با روح حج آمیخته است و ایستایی و سکون در آن معنا ندارد. به‌علاوه، هر یک از مناسک حج حاوی اسرار و مفاهیمی است که دقت در آنها موجب پویایی ذهن و روح زائران میشود.
هـ . حج افراد را به حرکت و پویایی وامی‌دارد. درک افراد از بندگی، تلاش برای آخرت، تلاش برای آباد کردن دنیا جهت سعادت انسان‌ها در دنیا و آخرت، همگی تحت تأثیر انجام حج قرار می‌گیرد.
مواردی که ذکر شد همواره ظرفیت بهتر شدن و تقویت یافتن را دارند. به‌ویژه مورد آخر جا برای تقویت شدن را دارد. هر قدر افراد با قرار گرفتن در فضای معنوی حج، نسبت به قصورها و تقصیرها و غفلت‌ها و خطاهای خود بیشتر آگاه شوند، در ادامه زندگی خود، از تحرک و پویایی بیشتری برخوردار خواهند بود و این البته به عوامل متعددی همچون افزایش آگاهی زائران، برنامه‌های فرهنگی ستادهای حج کشورهای اسلامی در تبلیغ مفاهیم دینی و تقویت معنویت و نورانیت زائران بیت‌الله الحرام و بسیاری امور دیگر بستگی دارد.
8 . حج و بازنمایی و تثبیت هویت جمعی مسلمانان
همان‌طور که افراد هویتی مخصوص به خود دارند، گروه‌ها و جمع‌ها نیز از هویت مخصوص به خود برخوردار می‌باشند که از آن به «هویت جمعی» تعبیر میشود. در اصطلاح جامعه‌شناسی، هویت عبارت است از مجموعه خصوصیات
و مشخصات مهم اجتماعی، فرهنگی، روانی، زیستی و تاریخی، که به گونه‌ای همسان، بر اعضای یک گروه صدق می‌کند و از یگانگی یا همانندی آنان حکایت کرده، و آنان را از سایر گروه‌ها و افراد متعلق به آنها متمایز می‌سازد (الطایی، 1396، ص139).
در جامعه اسلامی، باورها و اعمال دینی مشترک، به مسلمانان یک هویت خاص عطا کرده و آنان را از هویت‌های دیگر متمایز ساخته است. از جمله آن اعمال دینی مشترک می‌توان به حج اشاره کرد. یکی از مسائل مورد علاقه جامعه‌شناسان دین درباره حج این است که: چگونه افراد تحت تأثیر حج به نوزایی هویت و شخصیت خود می‌پردازند (حیدری، 1393، ص33).
به گفته صاحب‌نظران، هنگامی که افراد با ویژگی‌های متفاوت و متعارض ولی با احساسات مشترک گرد هم می‌آیند، این جمع شدن بیش از همه، هویت جمعی آنان را حفظ و تثبیت می‌کند. مناسک مذهبی که هویت جمعی را پدید می‌آورد می‌تواند این هویت را حفظ کند، گسترش دهد و تقویت نماید (همیلتون، 1389، ص204).
در مراسم حج، از طریق گره خوردن دل‌ها با یکدیگر، هویت جمعی مسلمانان تعریف
و ابراز میشود. مناسک موجب ایجاد، تشدید و تثبیت دلبستگی به هدف جمعی میشود که آشکار شدن هویت جمعی نتیجه آن خواهد بود. در بستر حج، نوع تعامل انسان‌ها با هم تغییر می‌کند، شرایط جدیدی در روابط آنان فراهم میشود، هویت «خودها» تغییر می‌کند و هم افراد و هم جمع، ماهیتی جدید می‌یابند (حیدری، 1393، ص31).
همچنین مناسک عظیم حج همه‌ساله مسلمانان را با هویت اصلی و ریشه‌دارشان آشنا می‌کند و به گذشتۀ پر افتخار آنان برمی‌گرداند. خاطره‌های پرافتخاری که در برابر چشمانشان دوباره جان می‌گیرند و افراد خود را با آنها همبسته می‌یابند به آنان احساسی از نیرومندی و اعتماد می‌دهند. آدمی هنگامی که می‌بیند ایمانی که در وجود اوست به چه گذشتۀ دوردستی برمی‌گردد و یادآور چه چیز‌های گران‌قدری است، اطمینان بیشتری در خود احساس می‌کند. آموزندگی مراسم از همین خصلت آن سرچشمه می‌گیرد (دورکیم، 1383، ص519). این سخن درباره حج به بالاترین وجه صادق است.
انسان‌ها معمولا وظایف و کارهایی را بر عهده می‌گیرند که خود را در انجام دادن آنها توانا می‌دانند و از فعالیت‌هایی که فراتر از توانایی‌شان هستند، اجتناب می‌کنند. از این امر در روان‌شناسی به اعتماد به نفس، خودکارآمدی یا خودباوری تعبیر میشود (بشیری و حیدری، 1396، ص328). در رابطه نزدیک با اعتماد به نفس، مفهوم عزت نفس (حرمت خود) قرار دارد. عزت نفس، به معنای احساس ارزشمندی است. به تعبیر دیگر، به جنبه مثبت یا منفی فرد از خویش و این که چه اندازه برای خود ارزش قائل است، عزت نفس یا حرمت خود می‌گویند (سالاری‌فر و دیگران، 1393، ص92). مفاهیم اعتماد به نفس و عزت نفس را می‌توان درباره جوامع و ملت‌ها نیز به کار برد. اسلام تلاش دارد با تزریق روح اعتماد به نفس و عزت‌مندی در مسلمانان، همت آنان را در راه اعتلای اسلام بلند می‌گرداند؛ برای مثال قرآن کریم می‌فرماید:
(هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ).
«او کسى است که رسولش را با هدایت و آیین حق فرستاد، تا آن را بر همه آیین‌ها غالب گرداند، هر چند مشرکان کراهت داشته باشند.» (توبه: 33 ؛ صف: 9)
حج عصاره و نمونة جامعة اسلامی در سراسر عالم، و به گونه‌ای تبلور جامعة اسلامی در یک موقعیت مکانی است. حج، ظهور عظمت اسلام و مظهر قدرت و توانمندی مسلمانان در مسیر نیل به عزت در جهان است. حضور میلیونی مسلمانان از همه اقطار زمین در مناسک حج و اجتماع عظیم آنان در مکه، مسجدالحرام و مواقف در کنار آگاهی از نگاه جهانی اسلام، از این ظرفیت برخوردار است که آنان را از قدرت و جایگاهشان آگاه کند، به آنان در غلبه بر هر قدرت اهریمنی اعتماد به نفس بدهد و این خودباوری را به آنان بدهد که قادرند در سایه اتحاد و همبستگی و به کار گیری استعدادها و امکانات کشورها و جوامع اسلامی، عزت و سربلندی را که خداوند به آنان وعده کرده است، به دست آورند. در این راه خداوند نیز یاری‌گر آنهاست چرا که «فَإِنَّ یَدَ اللهِ مَعَ [عَلَى] الْجَمَاعَةِ» «همانا دست [امداد] خداوند با (بر) جماعت [مؤمنان] است.» (نهج البلاغه، خطبه 127، ص184)
در واقع، وقتى حجاج با ملیتهاى مختلف از سفید و سیاه و با مذاهب، زبان‌ها
و آداب اجتماعى متفاوت در یک جا و یک زمان و با یک لباس واحد جمع مى‌شوند و آدابى را همه با هم بر یک شیوه مشخص، هر سال انجام مىدهند، این امر می‌تواند باعث بالا رفتن روحیه امت براى تحقق آرمان‌هاى بلند اسلام و رودررویى با ظلم
و کفر و استعمار و استبداد شود. اینکه خداى متعال امر به تجمّع همه مسلمانان در این نقطه، آن هم در یک مجموعه از روزها داده است، براى آن است که آحاد مردم مسلمان، خود را در کنار یکدیگر بیابند و در بعدى وسیع‌تر، در اثر اجتماع ملت‌های مسلمان، احساس عزت و عظمت بر همه حاکم گردد (جمعی از نویسندگان، 1393، ص74). در این مسیر، مهم آن است که مسلمانان و حکام کشورهای اسلامی از این ظرفیت بزرگ در راه اعتلای جامعه اسلامی به نحو صحیح استفاده کنند.
از مفاهیم اساسی در توصیف ساختار اجتماعی جوامع انسانی، قشربندی [یا نابرابری] اجتماعی است. قشربندی اجتماعی هنگامی به وجود می‌آید که «قدرت»، «ثروت و درآمد» و «حیثیت و احترام»، و سایر منابع ارزشمند، به طور نابرابر میان اعضای جامعه توزیع شود (فولادی‌وندا، 1397، ص144 ـ 145). در تمام فرهنگ‌ها، آیین‌ها و اندیشه‌ها برابری به عنوان یک حق مورد تأکید است. اسلام نیز، این‌گونه قشربندی‌ها و خط و مرزها میان افراد جامعه را به هیچ وجه نمی‌پذیرد (ر.ک: کراجکی، 1394ق، ص21).
مسلمانان با چنین نگاه و تفکری در حج گرد هم می‌آیند. حج با کنار گذاشتن تشخص‌ها و شاخص‌های برتری دنیوی همراه است. مناسک حج به گونه‌ای است که حج‌گزاران با هر میزان ثروت و قدرت و با هر عنوان و جایگاه اجتماعی، بدون کوچک‌ترین وجه تمایز و برتری، در کنار هم به انجام اعمال می‌پردازند. پوشیدن لباس یک‌رنگ احرام، حس تکبر و خودبزرگ‌بینی را از افراد می‌گیرد و تواضع و فروتنی را جانشین آن می‌کند.
همچنین حج همه اقشار، گروه‌ها و طیف‌های مسلمانان را در بر می‌گیرد. هیچ قشر خاصی نمی‌تواند حج را به تسخیر خود درآورد. زنان، مردان، سفیدپوستان، رنگین‌پوستان، شیعیان، اهل سنت... همه از فرصت یکسانی برای حضور در حج برخوردارند (حیدری، 1393، ص32). حضور زائران بیت‌الله الحرام در کنار هم برای انجام مناسک حج بدون توجه به برتری‌های ظاهری در خارج از فضای حج، مهر بطلانی بر نابرابری‌ها و قشربندی‌های اجتماعی است و همگان را به کنار گذاشتن آنها و توجه به برتری افراد بر اساس تقوا و رعایت آداب دینی فرامی‌خواند.
به‌علاوه، خداوند در آن اجتماع عظیم، فضایی به وجود آورده که در آن، منیت‌ها و هواهای نفسانی کنار بروند و جز نام و یاد خدا و عبودیت و بندگی در برابر او، چیزی به خاطر زائران وارد نشود. در حدیثی از امام صادق7 می‌خوانیم:
«مَا مِنْ بُقْعَةٍ أَحَبَّ إِلَى الله ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ مِنَ الْمَسْعَى لِأَنَّهُ یَذِلُّ فِیهِ کُلُ جَبَّار» (شیخ صدوق، 1385ق، ج2، ص433)
«هیچ مکانی نزد خداوند، محبوبتر از مسعی نیست، چرا که هر زورگویی در آنجا ذلیل میشود.»
این حدیث نشان‌دهنده نقش بارز حج در رفع نابرابری‌ها و قشربندی‌های اجتماعی است. حج در صورتی که با شرایط خاص خود انجام گیرد می‌تواند با کاستن از جایگاه مظاهر مادی برتری در جامعه و جایگزین ساختن عوامل دینی و معنوی، نقش مهمی در حفظ جامعه و جلوگیری از وارد آمدن آسیب به بنیان‌های جامعه ایفا نماید.
اقتصاد یکی از بنیادی‌ترین مسائل زندگی انسان‌ها است. فعالیت‌های اقتصادی (تولید، توزیع، مبادله، مصرف) از مظاهر زندگی اجتماعی انسان و یکی از فعالیت‌های عمده جوامع انسانی است که با حیات اجتماعی انسان‌ها ارتباط دارد. در این راستا، رشد اقتصادی عبارت از افزایش مادی کل درآمد ملی یا تولید ناخالص ملی یک جامعه طی یک دوره معین است (تودارو، 1378، ص116 ـ 117). در منابع دینی، آیات و روایات فراوانی به مباحث اقتصادی پرداخته‌اند. از جمله، آیات و روایات مربوط به حج به این موضوع پرداخته و ارتباط حج و اقتصاد را بررسی کرده‌اند.
در روایات رسیده از معصومین: یکی از فلسفه‌ها و حکمت‌های حج، منافع مالی و تجاری آن برشمرده شده است. امام رضا7 در پاسخ به نامه محمد بن سنان که از علت تشریع حج پرسیده بود، چنین مرقوم فرمودند:
«أَنَّ عِلَّةَ الْحَجِّ الْوِفَادَةُ إِلَى الله تَعَالَى... وَ مَنْفَعَةُ مَنْ فِی الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ مَنْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ مِمَّنْ یَحُجُّ وَ مِمَّنْ لَا یَحُجُّ مِنْ تَاجِرٍ وَ جَالِبٍ وَ بَائِعٍ وَ مشتری وَ کَاسِبٍ وَ مِسْکِینٍ وَ قَضَاءُ حَوَائِجِ أَهْلِ الْأَطْرَافِ وَ الْمَوَاضِعِ الْمُمْکِنُ لَهُمُ الِاجْتِمَاعُ فِیهَا کَذَلِکَ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» (شیخ صدوق، 1385، ج2، ص405 ـ 404).
«علّت حج، ورود به [میهمان‌سراى] خداى متعال... و سود بردن هر که در شرق و غرب و خشکى و دریاست؛ چه حجگزار و چه تاجر و واردکننده کالا و فروشنده و خریدار و کاسب و بینوایى که حج نمىگزارند، و همچنین رفع نیازهاى مردم اطراف و جاهایى است که مى‌توانند در آنجا گرد آیند، تا منافع خویش را شاهد باشند».
همان‌طور که در روایتی که نقل شد به آن پرداخته شده، حج می‌تواند در تقویت اقتصاد جامعه اسلامی بسیار تأثیرگذار باشد و ضروری است مسلمانان از مزایای اقتصادی آن بهره ببرند. سفر حج، خود تحرک و پویایی اقتصادی جوامع اسلامی را در پی دارد. رفت و آمد به حجاز، تأمین نیازهای مصرفی حجاج، تأمین سوغاتی و بسیاری مصارف دیگر به دلیل جمعیت بالای زائران بیت‌الله الحرام (که البته با اتخاذ تدابیر درست، می‌تواند بسیار بیش از این باشد) به نوبه خود موجب رونق اقتصادی جامعه اسلامی می‌گردد.
نکته مهم در اینجا لزوم تعهد جوامع اسلامی به‌ویژه دولتمردان حاکم بر حرمین شریفین، به استفاده از ظرفیت کشورهای اسلامی در تأمین نیازهای مادی حجاج است. استفاده از کالاهای تولیدی مسلمانان و اجتناب از کالاها و خدمات غیرمسلمانان (جز در موارد ضروری) و نیز بهره گرفتن از خدمات‌رسانی مسلمانان در همه سطوح فعالیت‌های اقتصادی مربوط به حج، می‌تواند در این مسیر مسلمانان را یاری کند.
همچنین، کارهایی مثل تشکیل بازار مشترک اسلامی، روابط تجاری و بازرگانی تهاتری میان مسلمین، تأسیس و توسعة بانک بین‌الملل اسلامی و اتحادیه تعاونی بین‌الملل اسلامی و... می‌تواند علاوه بر رشد و رونق اقتصادی کشورهای اسلامی، زمینه‌های استقلال و خودکفایی کشورهای اسلامی را فراهم آورد (اولیائی، 1378، ص30).
نتیجه‌گیری
این مقاله نشان داد که حج ظرفیت عظیمی در اختیار جامعه اسلامی است. حضور انبوه مسلمانان از سرتاسر مناطق مسلمان‌نشین جهان به خودی خود، آثار مثبت و نیکی به دنبال دارد که نباید از آن غفلت ورزید. در کنار آن، حج از عناصر، مؤلفه‌ها و ویژگی‌هایی برخوردار است که قدرت تأثیرگذاری آن را بر فرد و جامعه اسلامی بی‌بدیل ساخته است.
با این حال، آنچه امروزه مشاهده می‌کنیم عبارت از مشکلات عدیده نظام اجتماعی مسلمانان است. جامعه اسلامی در زمینه‌های مختلف همچون عمل به آموزه‌های دینی، دریافت ارزش‌های معنوی، آگاهی از وضعیت مسلمانان سراسر جهان، غنای فرهنگی، رشد اقتصادی، روابط اجتماعی، همبستگی اجتماعی، پویایی اجتماعی، هویت جمعی، اعتماد به نفس و عزت نفس، و نابرابری‌های اجتماعی، دچار نارسایی‌های فراوان است که لازم است برای آنها فکر و چاره‌اندیشی شود. بدین ترتیب،
با توجه به قدرت و ظرفیت عظیم حج در تأثیرگذاری بر عناصر و مؤلفه‌های مهم نظام‌یافتگی جامعه اسلامی که در این نوشتار به آن پرداخته شد، لازم است از این ظرفیت به درستی استفاده شود. برای این کار ضروری است ابتدا در باب چگونگی بهره‌مندی اجتماعی از حج، مطالعات جامعی انجام گیرد، راه‌های استفاده از حج در این زمینه شناخته شود، برنامه‌ریزی لازم در این باب انجام گیرد، اندیشمندان و سران کشورهای اسلامی برای بهره‌گیری از ظرفیت حج، متحد و یکپارچه شوند و اقدام عملی در راه تقویت نظام اجتماعی مسلمانان انجام گیرد. در آن صورت، حج توانمندی و ظرفیت خود را در حل معضلات بزرگ جامعه اسلامی به خوبی نشان خواهد داد.
[1]. «یَا کُمَیْلُ مَا مِنْ حَرَکَةٍ إِلَّا وَ أَنْتَ مُحْتَاجٌ فِیهَا إِلَى مَعْرِفَة...».
)