«حج نامه» و گشودن افق های جدید حج پژوهی

مقدمه

اهمیت اسناد و مدارک بازمانده از دوران گذشته بر کسی پوشیده نیست، اما
طبقه بندی، فهرست و معرفی کردن آنها به یک باور جدّی و نهضت همگانی نیاز دارد که امید است به کوشش اهل فرهنگ و دانش و اصحاب فکر و قلم در سطح کشور پدید آید، و همة کتابخانه ها و کسانی که اسناد و مدارک در اختیار دارند در این راستا بکوشند.

به تازگی کتاب «حج­نامه» اثر حجت الاسلام و المسلمین حسین واثقی در 266 صفحه، از سوی انتشارات فیض خاتم، در قم چاپ شده که حاوی یکصد و چهار سند، در نُه فصل، با محوریت حج است. با عرضة این کتاب، برخی موضوعات پیرامون حج که مورد غفلت قرار گرفته، خودنمایی کرده امید است حج پژوهان به گسترش آن بیندیشند و بکوشند.

این مجموعه اسناد به این روش در کنار یکدیگر قرار داده شده:

در آغاز برای هر سند یک شناسنامه آمده که بیانگر محتوا، نام دو طرف قرارداد، تاریخ، مبلغ، شماره و محل نگهداری سند می­باشد. سپس متن سند به دقت بازخوانی و تایپ شده و آنگاه تصویر سند آمده، قطع رحلی کتاب سبب شده که تصاویر در اندازة مناسب عرضه شود و در آخرین مرحله کتاب در نُه فصل با صفحه آرایی چشم نواز بدین ترتیب سامان یافته است:

فصول کتاب حج نامه و محتوای آنها بدین قرار است:

1. 1. متن چهارده قرارداد که منعقد شده دربارۀ حج نیابتى، قدیمی­ترین آن­ها مربوط به سال 1276ق. است، وجدیدترین آنها از سال 1356ق.
2. 2. پنج نمونه و اُلگو که در نسخه­هاى خطّى ثبت شده، تا به هنگام نوشتن قرارداد حجّ نیابى، از آن رونویسى کنند.

دانسته است که بجا آوردن حجّ توسط شخصى به جاى دیگرى از زمان پیامبر9 مرسوم بوده، و همیشه و همه ساله از همه سرزمین‌هاى مسلمان‌نشین جمعى افراد به نیابت از دیگران حجّ بجا مى‌آورده‌اند.

براى نیابت حجّ قرارداد شفاهى کافى است و نوشتن قرارداد واجب نیست، بلکه بر اساس اعتماد به اشخاصى که نیابت حجّ را انجام مى‌داده‌اند صورت مى‌پذیرفته است. اکنون نیز هر ساله هزاران نفر از ایران به نیابت دیگران حج ـ و احیاناً عمره ـ مى‌گزارند، بدون آنکه نوشته‌اى بین دو طرف نائب ومنوب عنه ثبت شود، بلکه بر مبناى اعتماد به شخصى که نایب مى‌شود، گاهى مستقیماً با نایب قرارداد بسته مى­شود، و گاهى به واسطۀ علماى بلاد و دفاتر مراجع تقلید، و معمولاً بدون تلفّظ به صیغۀ إجاره، یا نوشتن قراردادى.

امّا گهگاه بر حسب ضرورت‌ها، نوشته‌اى در این باره ردّ و بدل مى‌شده که نمونه‌هاى اندکى به جاى مانده و شناسائى شده است. در این باره تا آنجا که این بنده اطلاع دارد پژوهشى انجام نشده و نمونه‌هاى باقى‌مانده گردآورى نشده است.

به یقین نمونه‌هاى دیگرى نزد اشخاص و در کتابخانه‌هاى خصوصى و عمومى وجود دارد که شناسائى نشده، امید است پژوهشگران و دارندگان اسناد به گردآورى و نشر آن اهتمام ورزند، تا زمینه پژوهش براى کسانى که در زمینه اسناد حقوقى کار مى‌کنند، و آنانى که درباره حجّ و مکّه و مدینه مى‌اندیشند و مى‌نویسند، و نیز تاریخ‌نگاران فراهم آید.

3. 3. متن دوازده استشهادى که تنظیم شده، وعدّه‌اى از حجّاج وعلما در حاشیۀ آن گواهى داده‌اند که فلانى به نیابت از فلان مرحوم در فلان سال حج گزارد، و ما او را در مدینه یا بین راه، یا مکّه، منى و عرفات دیدیم. قدیمى­ترین آنها مربوط به سال 1170ق. محتملاً، و جدیدترین آنها که تاریخش واضح است مربوط به سال 1329ق. است. این استشهادات دو گونه است:

ألف: استشهاداتى که چاپ سنگى شده و جاهاى نام نایب، نام منوب عنه، و میقاتى که نایب از آنجا محرم شده را خالى مى‌گذاشته‌اند. این برگه‌هاى یک‌صفحه‌اى که تزییناتى هم داشته خرید و فروش مى‌شده، و به گاه نیاز یک برگۀ آن را شخصى که نیابت داشته تهیّه مى‌کرده و در مکّه معظّمه از شخصى که باسواد بوده در خواست مى‌کرده نام نایب و نام منوب عنه و نام میقات را در آن ثبت کند، و سپس چند نفر از همسفران در حاشیه گواهى مى‌دادند که فلان شخص را در مکّه و مواقف مشرّفه دیدیم که به نیابت از فلان مرحوم حجّ مى‌گزارد.

ب: استشهاداتى که چاپ سنگى نیست بلکه دستنویس است، امّا از نظر محتوا و مضمون شبیه استشهادات چاپ سنگى است.

4. 4. در زمان قدیم که سفر حج به درازا مى‌کشیده و مخاطره‌آمیز بوده، حاجى پیش از سفر به مکّه، وصیّت‌نامه‌اى تنظیم مى‌کرده، و در آن وضعیّت اموال و اولاد و... خود را ثبت مى‌کرده است. ما سه نمونه آوردیم که اولى مربوط به سال 1223ق. و سوّمى از سال 1367ق. است.
5. 5. هشت نمونه پراکنده دربارة: نیابت حجّ، اجیر شدن براى خدمت چند نفر حاجى، اجاره دادن کجاوه به حجّاج، حمل کجاوۀ آنان، بردن و برگرداندن حاجى توسط حمله‌دار، که اوّلینش از سال 1319ق. و آخرینش مربوط به سال 1345ش. است.
6. 6. نشان راه حج، نشان راه کعبه و رخصت سفر حج، عنوان‌هایی است که لابلای جُنگ‌ها و مجموعه‌های خطّی فارسی آمده است. محتوای آنها رخصت سفر حج و توصیه‌نامه برای برخی حجّاج ویژه است که از سوی حاکمان خطاب به مأموران حکومتی و گمرکچیان نوشته شده تا رفت و آمد آن افراد خاص را تسهیل و با احترام با آنان رفتار کنند و عوارض و حق گمرک از آنان نستانند و در مواقع خطر از آنان محافظت کنند.

با جستجوی درخور، 19 فرمان از این دست یافته‌ام که تقدیم می‌دارم.

7. 7. افراد مختلف که به حج می‌رفته‌اند، در مسیر طولانی رفت، در مقصد، و حین بازگشت به وطن به خانواده و دوستان و بستگان نامه می‌نوشته و از حال خود خبر می‌داده‌اند، و یا متعلّقین و آشنایان به آنان نامه می‌نوشته‌اند.

من 20 نامه یافته‌ام که برخی از آنها صبغۀ ادبی دارد و نویسندگان آنها ضمن خبر دادن از حال خود به مخاطبین، توصیه‌های اخلاقی و سلوکی ارائه داده‌اند.

8. 8. یکی از آداب اجتماعی قدیمی، تبریک به حجّاج است که پس از انجام حجّ و زیارت مکّه مکرّمه و مدینۀ منوّره به وطن برگشته‌اند. بیشتر تبریک‌ها به شعر و گاهی هم به نثر بوده است. از اینگونه تبریک‌ها که به زبان عربی سروده شده، من کتابی پدید آورده و چاپ کرده‌ام به نام تهانی الکرام لحجّ الأعلام،که شامل 200 قصیده و مقطوعۀ شعر و اندکی به نثر است، و چون مجموعه‌ای که من تدوین و تألیف کرده و ادامه می‌دهم به عربی است، در صدد نبوده‌ام تا به دیوان‌های فراوان فارسی مراجعه و تبریک‌های به حجّاج را از آنها استخراج کنم. لیکن در مسیر مطالعات خود ده نمونه از تبریک‌های فارسی یافته‌ام در این فصل آورده‌ام تا از دست نرود. به یقین اگر شخص با همّتی در صدد بر آید و آنچه تبریک به حجّاج در دیوان‌های فارسی ثبت شده، گرد آورد، مجموعۀ بزرگی پدید خواهد آمد.
9. 9. شرکت‌های حمل و نقل و قافله‌داران حج برای جذب بیشتر حجّاج به شرکت و قافلۀ خود، تبلیغاتی داشته‌اند. ده نمونه از 150 سال پیش به این سو از تبلیغات آنان یافته‌ام که در آخرین فصل کتاب تقدیم می‌دارم.

با عرضه این دفتر پرونده‌هاى متعدّدی برای پژوهش گشوده مى‌شود و امید است با همّت پژوهشگران پى‌گیرى شود و پربار و پرثمر آید.

برای آگاهی خوانندگان گرامی فهرست مطالب کتاب تقدیم می­شود.

اجیرنامه هاى حج

1. 1. نایب: حاج حسن عرب احسائى بحرینى

... منوب عنها: فاطمه خانم، 1276ق......................................................................................................... 10

2. 2. نایب: حاج على اکبر فرزند اسماعیل کاشانى

... منوب عنه: آقا مهدى خبّاز کاشانى، 1278ق.......................................................................... 12

3. 3. نایب: حاج سیّد حسین فرزند سیّد صادق کاشى

... منوب عنه: ملک محمّد قنّاد کرمانشاهى، 1289ق............................................................. 14

4. 4. نایب: آخوند مهدى قلى

... منوب عنه: أسد اللّه میرزا شاهزاده قاجارى، 1293ق...................................................... 17

5. 5. نایب: ملا محمّد باقر

... منوب عنه: میرزا عبد الحسین آقا، 1299ق................................................................................. 20

6. 6. نایب: ملا عبد الحسین سالیانى

... منوب عنها: زینب خانم بنت حاج علاء الملک، 1300ق.......................................... 22

7. 7. نایب: حاج عبد العظیم بن آقا محمّد

... منوب عنه: کربلائى محمّد دهسرخى کاوکان، 1306ق............................................. 26

8. 8. نایب: ملا محمّد صادق روضه‌خوان

... منوب عنها: شاه زینب خانم مادر عسکرخان ماسوله‌ای، 1319ق..................... 28

9. 9. نایب: حاج محمّد حسن فرزند ملا عبد اللّه

... منوب عنه: میرزا عبدالوهاب، 1322ق............................................................................................. 30

10. 10. نایب: حاج محمّد حسن

..... منوب عنه: سلطان الحکماء، 1323ق................................................................................................ 32

11. 11. نایب: درویش ابو طالب ابن على محمّد هرندى

..... منوب عنه: میرزا عقیل، 1327ق.............................................................................................................. 34

12. 12. نایب: حاج عبد المحمّد حمله دار نجفى ابن حاج میرزا

..... منوب عنه: میرزا حسن خان سررشته دار طبسى، 1352ق.......................................... 36

13. 13. نایب: حاج عبد الکریم غفارى لارى

..... منوب عنها: جیران خانم، اهل داراب، 1354ق..................................................................... 38

14. 14. نایب: حاج على اصغر فرزند محمّد جعفر قزوینى

..... منوب عنها: مرحومه کنه، 1356ق....................................................................................................... 41

15ـ 18. نمونه‌ها و الگوهایى براى قرارداد حجّ نیابتى.................................................... 45-49

19. 19. نمونه قرارداد براى کرایه کردن شتر جهت سفر حج.................................................... 51

شهادت نامه هاى انجام حجّ نیابتى

20. نایب: ؟

..... منوب عنه: میرزا محمّد شفیع، 1170ق......................................................................................... 55

21. نایب: حاج محمّد رحیم

..... منوب عنه: آقا محمّد نبى فرزند قمش، 1251ق................................................................ 59

22. نایب: حاج على فرزند آقا محمّد صادق

..... منوب عنها: رقیّه بیگم مشهور به خانم جان، عمّه شیخ الإسلام اصفهان، 1269ق..... 60

23. نایب: حاج محمّد حسین یزدى کربلائى

..... منوب عنه: حاج محمّد حسین فرزند حاج صادق، 1283ق.................................. 64

24. نایب: حاج غلامرضا اصفهانى

..... منوب عنها: شمسه بیگم دختر میرزا محمّد حسین أبیازنى نطنزى، 1294ق 67

25. نایب: ؟

..... منوب عنه: ؟ 1321ق....................................................................................................................................... 71

26. نایب: ؟

..... منوب عنه: ؟ 1329ق....................................................................................................................................... 75

27. نایب: عباس بن کربلائى ابراهیم

..... منوب عنه: ملا محمّد زفره‌اى.................................................................................................................... 79

28. نایب: حاج غلامرضا

..... منوب عنها: همسر میرزا محمّد یزدى ............................................................................................. 83

29. نایب: حاج عبدالحسین

..... منوب عنه: میرزا موسى خان منجّم باشى، قرن 13ق. ................................................... 86

30. نایب: حاج محمّد ابراهیم کاظمینى

..... منوب عنه: میرزا محمّد جعفر طبسى................................................................................................ 90

31. نایب و در خواست کننده شهادت: شیخ ابراهیم

..... شهادت بر ممانعت حجّاج شیعه در سال 1224ق. از رفتن به حج ................. 93

وصیّت نامه در آستانه سفر حج

32. 32. وصیّت کننده: آقا عبد اللّه کرمانشاهى فرزند ملا عبد الجلیل، 1223ق... 99
33. 33. مصالحه کننده: حیدر على فرزند على اکبر نجف آبادى، 1317ق......... 101
34. 34. وصیّت کننده: اسد اللّه خسروجردى، 1367ق. ............................................................ 103

قراردادهای گوناگون برای خدمات به حجّاج

35. 35. فسخ قرارداد منعقده براى هزینه هاى سفر بین گماشتگان امام جمعه شیراز و سید عبد الغفّار موسوى، و عقد قرارداد جدید، 1287ق. ....................................................................................................................................................................... 109
36. 36. نامه محمّد رفیع طباطبائى به آصف السلطنه و خبر دادن آنکه یک نفررا اجیر کرده به مبلغ 300 تومان تا به نیابت از فلان شخص حج به جا آورد و... 1319ق....................................................................................... 112
37. 37. اجیر شدن حاج حسن سقّا اصفهانى کربلائى و حاج محمّد یزدى اشکذرى به مدت پنج ماه براى خدمت به 4 نفر در سفر حج

..... مستأجر: محمّد جواد فرزند حاج محمّد صالح، 1324ق.  .............................. 114 

38ـ اجیر شدن حاج خلیل على طالبین ستر شیرازى براى حمل دو زوج کجاوه و دو بار قریوک در سفر حج

..... مستأجر: حاج على اصغر و حاج محمّد حسین تاجران یزدى، 1328ق. 116

39. 39. إجاره دادن دو زوج کجاوه و دو بار قریوک توسّط خلیل على طالبین ستر شیرازى

.....  مستأجر: حاج محمّد حسین و حاج على اصغر تاجران یزدى، 1328ق 118

40. 40. تعهّد بردن خاور سلطان بنت میرزا عبدالرحیم طِزِرجانى به حج

..... حمله دار: حاج على حمله دار فرزند حاج غلامرضا حجّه فروش، 1333ق 119

41. 41. قبض رسید پانصد تومان صادر شده از سوى آیت اللّه سید احمد حسینى

.....  براى: حاجیه شاه پسندگشتى، جهت انجام حجّ میقاتى به نیابت از بانو ملکى زاده 1378ق                           121

42. 42. نامه حاج هاشم رحیم براى اطلاع دادن از وجود نیابت حج

..... دریافت کننده: حاج مهدى ولائى، 1345ش .................................................................... 122

نشان‌های راه حج

43. نشان نظام‌الدین أحمد توکل برلاس....... 128
44. نشان راه حجاز به اسم سامی حضرت شیخ الاسلامی خواجه تقی‌الدین احمد الجامی 130
45. سفارشنامه برای امامقلی خان حاکم معزول ترکستان.... 132
46. نشان مولانا اهلی شاعر به جانب مکّه... 134
47. فرمان مظفّرالدین شاه قاجار برای شیخ الإسلام مرند.... 136
48. نشان راه حج برای مولی عبدالرحمن جامی..... 138
49. رخصت مولانا علاء الدین عبدالوهاب کرمانی به مکّه... 140
50. حکم رخصت خواجه علی بیک که به مکّه معظّمه روانه شود... 141
51. نشان حج امیر علیشیر نوائی..... 142
52. نشان راه حج برای؛ خواجه عنایت اللّه، و خواجه سیف الدین، و خواجه کمال الدین 146
53. نشان راه حجاز سلطان الأتقیا امیر سید غیاث الدین عزیز الرضوی المشهدی..... 147
54. اشارۀ سلطان‌حسین میرزا به جانب سلطان یعقوب‌بیک، در باب سفر کجیک‌میرزا به‌جانب حجاز 150
55. نشان راه کعبه برای استاد کمال الدین عودی..... 152
56. نشان حج برای حاج محمّد کحّال.... 154
57. رخصت‌نامۀ میرزا محمّد حسین برای سفر حج..... 155
58. فرمان جهت سیادت پناه میر محمّد علی در وقت روانه شدن به سوی مکّه معظّمه 156
59. نشان راه حج جهت امیر محمّد مقیم کی‌خسرو... 158
60. نشان حج میرزا محمّد یوسف........ 159

61 . فرمان قطب شاه در باب رخصت مصطفی‌خان به جانب مکّه معظّمه... 161

نامه‌ها

62 . این مکتوب از اشارۀ همایون به شرفای مکه و مدینه از باب حاصل اوقاف حرمین شریفین نوشته شده     173

63. عالیحضرت میرزا محمّد رضا بن عبدالحسین النصیری الطوسی، در باب سفر حجاز نوشته 175
64. نسخۀ مکتوبی که به مکّه معظّمه فرستاده، نزد ضیاء‌الدین یوسف گیلانی..... 177
65. رقعه محمدمعصوم دشت بیاضی از مکّه معظّمه به وحید میر حکیم صفی گیلانی......... 179
66. جواب رقعه فوق که فقیر از زبان حکیم صفی اللّه نوشته‌ام... 180
67. جواب رقعه محمد معصوم که حکیم صفی اللّه نوشته... 181
68. صورت مراسله ملا محمّد تقی در سفر مکّه معظّمه به حاج سیّد تقیا.. 182
69. حکایت شخصی که در راه مکّه معظّمه بیمار شد و بر شتری سوار بود، دزدان اکثر شتران قافله و شتری که آن بیمار بر آن سوار بود ربودند... 183
70. جواب کتابت سبحانقلی‌خان والی بخارا، در باب سفارش عبدالعزیز خان که روانه حج شد 185
71. رقعه به بانوی حرم عبدالعزیز خان که به حج می‌روند، از جانب علیّه عالیه والدۀ اشرف 187
72. نامه همایون اعلا به عبدالعزیز خان که به عزم بیت الله الحرام به ایران آمده بود 188
73. نامۀ دیگر که نوشته و فرستاده شد، عطف به نامۀ پیشین..... 189
74. جواب رقعه دیگر عبدالعزیز خان بعد از روانه شدن از اصفهان به حج..... 190
75. کتابتی به مرحوم میرزاعلی‌اکبر، در وقتی که در مکۀ معظّمه بود... 191
76. کتابتی که از بصره در وقت رفتن مکّه معظّمه به خدام میرزا محمّد صادق نوشته شد 192
77. رسالة إلی الحجّاج..... 193
78. جواب مکتوب عالی جاه ابراهیم آقا که از مکه نوشته بود... 194
79. مکتوبی که عزیزی در جواب یاری که به زیارت بیت الله الحرام و روضۀ مطهّر حضرت نبی و عتبات عالیات أئمه معصومین مشرّف گشته بود نوشته‌اند.... 195
80. نامۀ امام خمینی1 به همسرشان، از بیروت، در راه حج.................................... 197
81. نامۀ یک حاجی از مکّه مکرمه به خانوادۀ خود... 198

تبریک به حجّاج

82. 82. حاجی به وطن بازگشته: آیت الله شیخ جلال الدین علّامه حائری مازندرانی امام جمعه بابُل 203
83. 83. حاجی به وطن بازگشته: آیت الله شیخ فضل الله نوری شهید.... 204

84 و 85. حاجی به وطن بازگشته: حاج محمّد تقی أمیر عسکر...................................... 206

86. 86. حاجی به وطن بازگشته: فقیه عالیمقام آیت اللّه العظمی سید محمد تقی خوانساری 207
87. 87. حاجی به وطن بازگشته: حاج میرزا سیّد محمّد علی کلانتر از رجال اصفهان.... 209
88. 88. حاجی به وطن بازگشته: حجّة الإسلام حاج میرزا محمود طباطبائی بروجردی..... 211
89. 89. حاجی به وطن بازگشته: یکی از اُمراء ایران.... 212
90. 90. حاجی به وطن بازگشته: نامعلوم... 213
91. 91. توبیخ حجاجی که به احکام شرع و اخلاق پایبند نیستند.... 214

اعلامیّه برای جذب حجّاج

92. اعلامیه برای جمع‌آوری حجاج از راه دریا.......................................................................... 217
93. اعلامیه برای اعزام کشتی برای بردن حجاج به جدّه................................................. 218
94. نمونه عربی از صاحب شرکتی در عراق................................................................................. 219
95. نمونۀ عربی دیگر از صاحب شرکتی در عراق.............................................................. . 220
96. اعلامیّه یک کاروان حجّ. . 221
97. اعلامیّه یک کاروان دیگر حج. . 222
98. اعلامیّه کمپانی کشتیرانی خدیوی و گریونیک داک............................................. . 222
99. اعلامیّه یک کاروان دیگر حج. . 223
100. بلیط رفت و برگشت به مکّه در سال 1327ش............................................................ . 224

تکمله

101. نایب: حاج مهدی فرزند حاج محمدعلی عرب

منوب عنها: ربابه خانم صبیّه حاج رحیم، 1325ق. ............................................................   254

102. نایب: میرزا عبد الوهاب بن میرزا محمّد محمّدیه

منوب عنه: میرزا محمّد حسن خان، 1305ق. ............................................................................   255

103. اجیر شدن ملا حسین دهناوی برای حمل چهار نفر حاجی و اثاثیه آنان از مکّه تا نجف

مستأجر: حاج محمدعلی و حاج محمدمهدی، 1273ق...................................................... 257

104. اجیر شدن حاج مهدی حمله‌دار کاشانی برای حمل دو نفر حاجی و اثاثیه آنان از مکه تا نجف و به‌کارگرفتن یک آشپز و یک عکّام

مستأجر: حاج محمدعلی کاشانی................................................................................................................. 258