بازخوانی دیدگاه پطروشفسکی درباره «حج» در کتاب «اسلام در ایران»

بیان مسأله

حج در معنای اصطلاحی به معنای قصد اماکن مقدس است که سابقۀ تاریخی آن به زمان اقوام سامی می­رسد که از آن زمان رایج و جزء شعائر دینی و دارای جایگاه ویژه در ادیان آسمانی بوده است. حج از جمله مهم­ترین فروع دین اسلام است و به بیان قرآن کریم بکّه در مکّه نخستین خانه­ای است که برای مردم بنا شده است: «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِى بِبَکَّةَ مُبَارَکاً وَ هُدًى لِّلْعَالَمِین» (حج : 96)

مقالۀ پیشِ­رو، موضوع حج از دیدگاه پطروشفسکی، با مطالعۀ موردی کتاب «اسلام در ایران» با هدف نشان دادن زوایایی از نقاط مثبت پطروشفسکی به عنوان پژوهشگر شرق­شناس است که به طور همزمان نقطه­ضعف­هایی که در پژوهش وی وجود دارد نیز مورد بررسی و نقد قرار گرفته است. شناخت و بررسی مبحث «حج» در این کتاب، از دو جهت اهمیت دارد: اول اینکه زمینۀ آشنایی با دیدگاه خاورشناسان ـ که در متن فرهنگ و باور اسلامی پرورش نیافته­اند اما در زمینۀ اعتقادات دینی، کلامی، فرهنگی ایران و اسلام تلاش­هایی داشته­اند ـ را برای مخاطبان فراهم می­کند و دوم اینکه نوع قضاوت­ها و نظریه­پردازی­های بیرون­دینی دربارۀ شیعه مشخص شده و این فرصت را فراهم می­آورد تا تفاوت نگرش­های برون­دینی و درون­دینی نسبت به معارف دینی مشخص گردد. ناظر مسؤول کتاب اسلام در ایران، پروفسور و.ای.بلیایف آشنایی خوانندگان با منابع و متون تاریخ اسلام، تطورات تعالیم اسلامی، فقه اسلامی، صوفی­گری، مذاهب و مسلک­هایی که مردم در بطن اسلام ایجاد کردند به ویژه نهضت تشیع را  هدف تالیف این کتاب بیان می­کند و به همین­منظور مطالب کتاب را برای دانشجویان دانشکده­های شرق­شناسی و علاقه­مندان به ادیان مفید می­داند. مبنای کتاب، براساس نتایج پژوهش­های اسلام­شناسان است و برخی موارد توسط خود پطروشفسکی بلا واسطه از کتاب­ها و منابع و بدون اشاره و تاثیرپذیری از اسلام­شناسان پیشین نظیر نولدکه، گلدزیهر، هرشفیلد و ... مطرح و تبیین شده است. به علت کمبود کتاب­های درسی و تألیفات با مخاطب عام در زبان روسی، مؤلف به مسائل کلی اسلام‌شناسی از قبیل ظهور اسلام و قرآن و احادیث و ... پرداخته است (پطروشفسکی، 1363ش، صص11ـ10).

فصل دوم با عنوان «تعالیم و تشریفات دینی اسلامی»، 36 صفحه از کتاب را به خود اختصاص داده است. از صفحۀ 87 و با عنوان رکن پنجم اسلام، موضوع حج به قلم پطروشفسکی آغاز می­گردد:«رکن پنجم اسلام «حج» است (به عربی حج و به عبری hag) یعنی زیارت شهر مقدس مکه و کعبۀ آن» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87).

با تمام تلاش و پژوهشی که نویسنده در دست­یابی به اطلاعات دقیق و صحیح دربارۀ حج در اسلام انجام داده است؛ با توجه به اینکه به آیات قرآن دربارۀ حج، نظرات تفسیری و منابع اصیل و روایی دسترسی نداشته است و یا مراجعه ننموده است برداشت کاملا صحیح و کاملی را از حج به عنوان یکی از فروع مهم دین اسلام ارائه نکرده است. نویسندۀ کتاب اسلام در ایران هیچ وابستگی کلامی و مذهبی ندارد و با همین ویژگی وارد تحقیقش شده است. نکته دیگر اینکه، بر اساس آنچه در مقدمه کتاب توسط محمدرضا حکیمی دربارۀ کتاب­ها و منابع مورد استفاده توسط پطروشفسکی اشاره شده است، این موارد خودشان دارای مشکلاتی از قبیل عدم آگاهی از فلسفۀ شرق، عدم تسلط بر زبان عربی و معارف اسلامی، متأثر بودن از تحقیقات داخلی اسلام‌شناسی غربی بودند، هم­چنین تفاهمی جوهری نسبت به مسایل مختلف اسلامی نداشتند و به‌طور خاص دربارۀ پطروشفسکی، در قسمت یادآوری کتاب اشاره کرده است که مرام و مسلک فکری خاص او موجب شده است که از زاویۀ دید خاصی، به مسایل و جریان­های مذهبی پرداخته باشد (پطروشفسکی، 1363ش، ص6 ـ 5). بنابراین پژوهش حاضر بررسی دیدگاه پطروشفسکی به عنوان یک شرقشناس روسی است که دربارۀ «حج» در کتابش با عنوان «اسلام در ایران» منتشر شده است. ماهیت حج و آن، شرایط زمانی و جغرافیایی حج، شرایط وقوف و جزئیات این عمل عبادی از جمله نکاتی است که در کتاب پطروشفسکی دربارۀ «حج» با اینکه اشاره شده است اما موارد یا کامل مطرح نشده است و یا با اعمال حج عمره یا تشخیص بین واجب یا عدم وجوب اعمال مربوط به حج دچار خلط شده است. باتوجه به اینکه تاکنون مبحث حج از دیدگاه پطروشفسکی بررسی و ارائه نشده است جنبۀ نوآوری تحقیق نمایان می­شود.

مختصری دربارۀ پطروشفسکی و کتاب اسلام در ایران

ایلیا پاولویچ پطروشفسکی از مورخان برجستۀ روسی و به نوعی از زمرۀ خاورشناسان است. عنوان رسالۀ دکتری او «تاریخ مناسبات فئودالی در آذربایجان و ارمنستان از قرون 16 تا 19میلادی» است. وی در سال­های جنگ جهانی دوم در دانشکدۀ تاشکند تاریخ کشورهای خاور نزدیک را تدریس نمود؛ هم­چنین استادی کرسی تاریخ ممالک شرق نزدیک را در دانشکدۀ شرق­شناسی دانشگاه لنین برعهده داشت. از عمده­ترین تحقیقات وی دربارۀ شناخت و معرّفی ایران می­توان به آثاری همچون اعیان شهری در دولت هلاکوییان، دستگاه اقتصاد فئودالی رشیدالدین فضل اللّه، مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، نهضت سربداران خراسان و اسلام در ایران اشاره کرد. از جمله این آثار کتاب اسلام در ایران اولین بار توسط کریم کشاورز از زبان روسی به فارسی ترجمه شد. کتاب اسلام در ایران، از نوشته­هایی است که کمتر نگاه محققان رشته­های علوم قرآن و حدیث به سمت آن معطوف شده است. شاید عنوان و شاید هم محتوای غالب کتاب ـ که نگاه تاریخی و اجتماعی است ـ موجب عدم توجه به این کتاب، به‌عنوان یکی از کتاب­های مستشرقان در حوزه­ی قرآن باشد (السباعی محمد السباعی، 2005م، ص29؛ طباطبایی، 1375ش، ص69).

ساختار کتاب پس از ترجمه به ترتیب شامل مقدمۀ مترجم، یادآوری، سرسخن و مقدمه، سیزده فصل با عناوین مجزا از یکدیگر، توضیحات محمدرضا حکیمی، فهرست منابع و مآخذ، فهرست منابع و مآخذ توضیحات و فهرست راهنما است.

نقاط قوّت

مهم­ترین نقطۀ قوّت مطالب در کتاب «اسلام در ایران» اطلاعات جامع نویسنده است. دربارۀ موضوع حج نیز این قاعده وجود دارد و پطروشفسکی توجه مطلوبی در ارائۀ اطلاعات تاریخی و جغرافیایی دربارۀ حج داشته است؛ هرچند این اطلاعات کافی و در برخی موارد صحیح نمی­باشد اما اهتمام او به این امر شایستۀ تقدیر است. او با اشاره به اهمیت خانه کعبه در زمان جاهلیت و سپس باقی ماندن این سنت در اسلام با آیین خاص خودش، تاریخ­های مربوط به آغاز و پایان مراسم حج، تشریفات خاص حج شامل سعی صفا و مروه و قربانی اطلاعاتی همه جانبه هم از زمان و مکان این آیین و هم از اعمال آن سخن گفته است.

نکتۀ دیگر اشاره­ای است که درباره وجوب حج تمتع دارد با وجود اینکه ارجاعات درون­متنی این کتاب هم مانند دیگر آثار مستشرقان ضعیف و تقریبا بدون ارجاع درون­متنی است ولی این احتمال وجود دارد که با روایات در این زمینه برخورد داشته است و این مورد دومین نکتۀ مثبت دربارۀ مطلب حج است. وی در ابتدای مطالبش برای معرفی حج اشاره می­کند:«حج لااقل یکبار در مدت زندگی واجب است ولی فقط برای مسلمانانی که قادر به چنین سفر دوری باشند یعنی توانگران و اشخاص مستقل» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87). چنین مطلبی دربارۀ حج از روایات قابل برداشت است برای نمونه:

«أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِیُّ فِی الْمَحَاسِنِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله8 قَالَ: مَا کَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَّا مَا یُطِیقُونَ إِنَّمَا کَلَّفَهُمْ فِی الْیَوْمِ وَ اللَّیْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ إِلَى أَنْ قَالَ وَ کَلَّفَهُمْ حَجَّةً وَاحِدَةً وَ هُمْ یُطِیقُونَ أَکْثَرَ مِنْ ذَلِکَ» و «بِالْإِسْنَادِ الْآتِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ أَنَّ أَبَا الْحَسَنِ عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا8 کَتَبَ إِلَیْهِ فِیمَا کَتَبَ مِنْ جَوَابِ مَسَائِلِهِ قَالَ: عِلَّةُ فَرْضِ الْحَجِّ مَرَّةً وَاحِدَةً لِأَنَّ ا للهَ تَعَالَى وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَى أَدْنَى الْقَوْمِ قُوَّةً فَمِنْ تِلْکَ الْفَرَائِضِ الْحَجُّ الْمَفْرُوضُ وَاحِداً ثُمَّ رَغَّبَ أَهْلَ الْقُوَّةِ عَلَى قَدْرِ طَاقَتِهِمْ» (حرّعاملی، 1409ق، ج11، صص 19ـ20).

هم­چنین در منابع فقهی این مطلب اشاره شده است (رک.هاشمی شاهرودی، 1387ش، ج3، ص225).

البته مولف به روایات و یا منابع فقهی اشاره­ای نداشته است اما از فحوای کلام و گزارشی که دربارۀ حج ارائه کرده است می­توان این احتمال را داد که به مواردی یا محتوایی مانند این روایات دسترسی داشته است.

نقاط ضعف

از مهم­ترین نقاط ضعف در آثار مستشرقان؛ سوای از انگیزه­های غرض­ورزانه، عدم دسترسی یا عدم مراجعۀ ایشان به منابع معتبر و اصیل قرآنی، روایی شیعه و اهل سنت است. در خصوص این بخش از کتاب پطروشفسکی نیز این ضعف ساختاری و محتوایی مشهود است و بیشترین ضعف که از لحاظ عدم مراجعه به منابع در این مبحث به چشم می­خورد نادیده گرفتن آیات موضوعی حج در قرآن کریم است که این بخش را به شدت ضعیف کرده است. در ادامه به برخی از مهم­ترین نقاط ضعف این مبحث اشاره می­شود. بررسی نقاط ضعف متن «حج» در کتاب «اسلام در ایران» به صورت خطای نقلی، خطای مربوط به آیین حج و خطای تحلیلی  مورد توجه قرار داده شد. هر یک از موارد پس از اشاره به دیدگاه پطروشفسکی براساس آیات و عقید اسلامی مورد بررسی و نقد قرار گرفته است:

الف) خطای نقلی

1. تعریف حج

پطروشفسکی معنای دقیقی از حج چه به لحاظ لغوی و اصطلاحی و چه از نظر دین اسلام و یا حتی از نظر ایرانیان مسلمان ارائه نکرده است. آنچه که به عنوان آغاز سخن و یا شاید معرفی اولیه از حج ارائه می­دهد که البته تعریفی ناقص و نارسا است:«رکن پنجم اسلام حج است. یعنی زیارت مکه و کعبه آن. حج لااقل یکبار در مدت زندگی واجب است ولی فقط برای مسلمانانی که قادر به چنین سفر دوری باشند یعنی توانگران و اشخاص مستقل. حج برای فقیران و ناتوانان و زنان و بندگان و به طور اعم برای اشخاص غیر متطیع که نتوانند خویشتن را اداره کنند، واجب نیست ولی با این وصف بسیاری از فقیران و زنان، مراسم حج را برگزار می­کنند» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87). با نگاه تکمیل و تصحیح دربارۀ این مطلب در کتاب «اسلام در ایران» اگر پرداخته شود، حج عملی عبادی با پیشینه­ای طولانی است که تنها محدود به زمان ظهور اسلام و از زمان پیامبر اکرم9 هم نمی­شود. تاریخ پیدایش مکه و اینکه شکل آیین عبادی به خود گرفته است براساس سنت اسلامی و روایات مربوط به زمان آدم ابوالبشر می­شود (صفری فروشانی، 1386، ص13). هم­چنین آیات قرآن تصریح می­کند که ابراهیم و اسماعیل آن را تعمیر کردند: (وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثَابَةً لِّلنَّاسِ وَ أَمْنًا وَ اتخذُواْ مِن مَّقَامِ إِبْرَاهِمَ مُصَلىًّ  وَ عَهِدْنَا إِلىَ إِبْرَاهِمَ وَ إِسْمَاعِیلَ أَن طَهِّرَا بَیْتىَ لِلطَّائفِینَ وَ الْعَاکِفِینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ. وَ إِذْ قَالَ إِبْرَاهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَاذَا بَلَدًا ءَامِنًا وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ ءَامَنَ مِنهُم بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ  قَالَ وَ مَن کَفَرَ فَأُمَتِّعُهُ قَلِیلًا ثُمَّ أَضْطَرُّهُ إِلىَ‏ عَذَابِ النَّارِ  وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ.وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا  إِنَّکَ أَنتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم) (بقره : 127ـ 125). روایات معصومین: نیز به قدمت خانۀ کعبه و آیین حج اذعان دارند:«...سپس آدم و فرزندانش را فرمان داد که به سوی کعبه برگردند و آن را مرکز اجتماع و سرمنزل مقصود و باراندازشان گردانند» (نهج البلاغه، خطبه192). در تفسیر کشف الاسرار نیز به این مطلب که فرشتگان به استقبال آدم پس از زیارت کعبه رفتند اشاره کرده است (میبدی، 1371ش، ج1، ص358).

پطروشفسکی دربارۀ ماهیت حج از پنج رکن در اسلام صحبت به میان می­آورد: «اصل پنج «رکن» ایمان در دوران متقدم اسلامی تکوین یافت این ارکان عبارتند از:

1. شهادت 2. صلاة 3. صوم 4. زکات یا احسان اجباری 5. حج در مکه و حرم کعبه) (پطروشفسکی،1363ش، ص74) که البته مشخص نیست این مطلب را از کدام منبع گرفته است. ممکن است به برخی روایات با مضمون «بنی الاسلام علی الخمس»[1] (کلینی، 1404ق، ج2، ص21؛ ابن بابویه، 1376ش، ص268) یا «دعائم الاسلام»[2] (ابن مزاحم، 1404ق، ص31 ؛ ابن بابویه، 1385ش، ج1، ص303) دسترسی پیدا کرده باشد و یا از طریق برداشت­ها و مطالعات شخصی ارکان اسلام را نامگذاری کرده باشد.
2. خلط مباحث واجب و مستحب در مناسک حج

از جمله نقدهایی که به متن «حج» از دیدگاه پطروشفسکی وارد است دربارۀ اعمال واجب و مستحب است و نکتۀ دیگر اینکه حج و عمره را نیز از یکدیگر مجزا توضیح نداده است. پطروشفسکی سلسله­ای از اعمال را بدون توجه به اینکه برخی از این موارد جزء اعمال واجب حج نیست در توضیحاتش اشاره می­کند:«مراسم زیر، جزء تشریفات زیارت کعبه است: زیارت وادی منی، وقوف عرفات در دوازده میلی مکه (که قاضی مکه در آنجا وعظ می­کند 9 ذوالحجه)، دویدن از مزدلفه به منی (هروله یا سعی صفا و مروه) و سنگ افکندن به سوی شیطان در سه جای  بین راه و  بالاخره قربانی حیوانی در دره منی (شتر، گاو نر، گوسفند یا بز) این قربانی در صبح روز دهم ذوالحجه در درۀ منی بلکه در همه­ی سرزمین­ها توسط مسلمانان به عمل می­آید. تشریفات نهایی حج عبارت است از هفت بار طواف کعبه و بوسیدن حجرالاسود (مستحب است هفت بار واجب). زان پس مسلمانان به سوی سنگ «مقام ابراهیم» می­روند و در آنجا نماز می­خوانند و از چاه مقدس زمزم آب می­نوشند. بعد از آن نوبت دویدن بین تپه­های صفا و مروه می­رسد . علی الرسم زیارت کعبه روز 12 ذوالحجه به پایان می­پذیرد و زائر به میهن خویش باز می­گردد و از آن به بعد لقب محترم «حاجی» را واجد می­گردد» (پطروشفسکی، 1363ش، ص88).

از جمله مواردی که پطروشفسکی در همین بخش دچار خلط بین اعمال واجب و مستحب شده است می­توان اشاره کرد:

وجوب انجام عمل قربانی برای تمام مسلمانان در دهم ذی­الحجه (حتی مسلمانانی که در محدوده مکه و منی نیستند)؛ درحالی که در اعمال حج؛ قربانی در منی و تنها برای شخصی که به قصد حج تمتع نیت کرده است موضوعیت دارد. و اشاره به وجوب قربانی در اعمال حج تمتع هم در قرآن[3] و هم روایات[4] آمده است (ابن بابویه، 1415ش، ص273؛ مفید، 1413ش، ص418).

وعظ قاضی مکه؛ چنین مطلبی در به عنوان اعمال یا مراحل انجام حج ثبت نشده است.

بوسیدن حجرالاسود؛ ضمن اینکه این مطلب با ابهام بیان شده است یعنی مشخص نیست بوسیدن حجرالاسود مستحب است و هفت مرتبه واجب یا هفت­بار مستحب است و بوسیدن حجرالاسود واجب است؟ این نکته هم حایز اهمیت است که باید ترجمه هم مورد بررسی قرار بگیرد. این مطلب که در متن اصلی به قلم پطروشفسکی چطور تبیین شده است و در مسیر ترجمه چه تغییراتی یافته است هم در ایجاد چنین ابهام­هایی که در متن این کتاب هم کم نیست بی­تاثیر نمی­تواند باشد.

نوشیدن از آب زمزم از جمله مواردی است که ممکن است برای هر شخصی که در آن مکان قرار دارد اتفاق بیفتد و چنین نیست که جزو اعمال واجب در انتهای مناسک حج باشد و برای مثال فرد آب زمزم بنوشد و در این مرحله یکی از اعمال جهت حاجی شدن را انجام داده باشد.

دویدن بین صفا و مروه را دوبار و با دو توضیح ذکر می­کند: «دویدن از مزدلفه به منی (هروله یا سعی صفا و مروه)» در اینجا به صورت توضیح اضافه در پرانتز اشاره به سعی صفا و مروه شده است. مجدد پس از اشاره به نوشیدن از آب زمزم، دویدن بین تپه­های صفا و مروه را ذکر می­کند. ابهام در این بخش از متن وجود دارد که آیا دوبار این مرحله باید صورت بگیرد یعنی یکبار قبل از رمی جمره و یکبار به عنوان آخرین مرحله از اعمال حج.

پژوهش حاضر درصدد بیان احکام حج و استخراج اعمال آن به صورت جزئی و از میان منابع و مصادر مربوط به این موضوع نیست، و با توجه به اینکه در صدد بررسی آرای پطروشفسکی در کتاب اسلام در ایران است چنین تبیین می­شود که ضروری می­نمود مولف با دقت بیشتری در منابع مخصوصا آیات قرآن و روایات مربوط به این موضوع می­پرداخت. ضمن این که عنوان کتاب «اسلام در ایران» است می­توان چنین ادعا کرد که مؤلف حتی در حد کلّی که مربوط به آیین اسلام باشد نتوانسته با استفاده از منابع اصلی اسلامی حج را بشناساند و در نتیجه دربارۀ این عقیده در ایران نیز هیچ اشاره­ای نداشته است. عنوان کتاب چنین منتقل می­کند که مخاطب با عقاید مسلمان ایرانی و نحوۀ انجام آیین اسلام در ایران قرار است آشنا بشود اما درواقع چنین مطلبی در متن کتاب و به طور خاص در موضوع حج صورت نپذیرفته است.

ب) خطای مربوط به آیین حج

از جمله مواردی که پطروشفسکی دربارۀ حج گزارش کرده است و گزارشی دقیق و صحیح نیست نحوۀ برگزاری حج و مراحل انجام حج است. او بیان می­کند:«علی الرسم زوار هر ناحیه کاروانی تشکیل داده، عزم سفر می­کردند تا در تاریخ  7 ذوالحجه وارد مکه شوند و در بین راه سری به مدینه ـ یعنی مرقد پیامبر ـ بزنند و گاه سفری به اورشلیم یا بیت المقدس کرده به زیارت قبة الصخرة که گویند محمد از آنجا به یاری فرشتگان به معراج رفته، می­روند» دربارۀ اینکه در اعمال حج زائران به مدینه مراجعت داشته باشند ضرورتی نیست و جزء اعمال واجب حج به شمار نمی­آید. ضمن اینکه سفر به بیت المقدس هم در سفر حج و آیین حج موضوعیت ندارد و در اینباره پطروشفسکی دقت نظر و مراجعه به منابع را به کار نگرفته است. به طور کلی مراحل انجام حج به این شرح است:

1. 1. احرام بستن از مکه.
2. وقوف (توقّف کردن) در «عرفات» از ظهر تا غروب روز نهم ذی‌الحجه.
3. 3. وقوف در مشعرالحرام و ماندن در انجام‌ از طلوع فجر روز عید قربان تا طلوع آفتاب.
4. رفتن به منى و رمى جمره عقبه (یعنى هفت سنگ کوچک به محلی که در آخر منى قرار دارد و نامش «جمره عقبه» است، مى‌زند).
5. قربانى کردن در منى روز عید قربان (دهم ذی‌الحجه).
6. حلق یا تقصیر، یعنى تراشیدن موى سر یا کوتاه کردن مقدارى از مو یا ناخن؛ ولى به ناخن تنها قناعت نکند. با انجام این شش عمل تمام آنچه با احرام بر او حرام شده بود حلال مى‌شود، جز همسر و بوى خوش.
7. هفت دور طواف خانه کعبه (این طواف، طواف زیارت نام دارد).
8. بجا آوردن دو رکعت نماز طواف.
9. سعى (رفت‌وآمد) میان صفا و مروه. هنگامی‌که این سه عمل هم انجام شد، بوى خوش نیز بر محرم حلال مى‌شود.
10. طواف دیگرى اطراف خانه کعبه بجا مى‌آورد و این طواف، طواف نساء نام دارد.
11. دو رکعت نماز طواف نساء. با انجام این دو عمل، همسر نیز بر او حلال مى‌شود.
12. بازگشت به منى و اقامت شب یازدهم و دوازدهم (و در بعضى حالات شب سیزدهم) در انجام‌.
13. رمى جمرات سه‌گانه (یعنى انداختن هفت سنگ در روز یازدهم و دوازدهم به هرکدام از سه محلی که در منى قرار دارد و این سه محل جمره اولى و وسطى و جمره عقبه نام دارد). بعدازظهرروز دوازدهم با انجام این اعمال، مى‌تواند به مکه بازگردد و حج او تمام است. (خمینی، بی­تا، ج2، ص382؛ هاشمی شاهرودی، 1387ش، ج3، ص226).

هیچ­کدام از این موارد و با این ترتیب در مطالب پطروشفسکی اشاره نشده است.

موارد مبهم در اشارات پطروشفسکی بسیار به چشم می­خورد که این احتمال می­رود به علت عدم مراجعه به منابع و عدم دسترسی به منابع مکتوب و یا حتی به صورت مشاهده این موارد اتفاق افتاده است. دربارۀ اعمال حج او معنقد است این اعمال پیش از ظهور اسلام و پیامبری حضرت رسول9 وجود داشته است و آنچه الان موجود است نیز مشابه همان اعمال است اما در همین جملات بیان می­کند که این اعمال در زمان محمد9 فراموش شده بود: «ولی اکنون ثابت شده است که برخی از تشریفات حج شبیه تشریفات قدیمی اعراب زمان پیش از اسلام و دوران جاهلیت است که معنی بدوی آن در زمان محمد فراموش شده بوده» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87)

کعبه و زیارت این منطقه از زمان آدم ابوالبشر موضوعیت داشته است و چنین نیست که با ظهور اسلام بدیع شده باشد و به دنبال معادلی عربی برای آن بوده باشند اما پطروشفسکی چنین تعبیر می­کند که با ظهور اسلام معنای جدیدی برای کعبه و در قالب اعمال برای آن مشخص گردید: «از آنجایی که اسلام کعبه و حجر الاسود را حفظ کرد و باقی گذاشت. می­بایست تعبیری منطبق با روح اسلام برای آن قائل شود. و بدین طریق کعبه­ی کهن مبدل به معبد خدای واحد گشت» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87). البته پس از این موارد اشاراتی به سرگذشت کعبه و ساختن بنای آن دارد که با گزارش­های پیشین او هم­خوانی ندارد و همان­طور که اشاره شد مطالب مبهم و ناهمگون ناشی از عدم مراجعه به منابع در مطلب وی بسیار مشاهده می­شود: «در اسلام کعبه این­گونه معرفی شده که آدم آن را بنا کرده و ابراهیم تجدید بنایش نموده و زان پس بت­پرستان آن را اشغال کردند و سرانجام به دست محمد از آن آلودگی پاک شد» (پطروشفسکی، 1363ش، ص88).

1. عدم شناخت صحیح دربارۀ مفهوم استطاعت

استطاعت ، مصدر باب استفعال از ریشه «طوع» است . از نظر لغت­پژوهان استطاعت به معنای وجود چیزی است که به سبب آن امکان پذیر می­شود و انسان به وسیله چهار امر استطاعت می­یابد که خواسته­هایش را به عنوان فعل پدید آورد :نیرو یا قدرت ویژه­ای که متعلق به فاعل است، تصور کردن فعل، ماده­ای که پذیرای تاثیر فعل است و ابزار انجام دادن فعل در صورتی که فعل به ابزار نیازمند باشد (راغب اصفهانی، 1412ق، ص530).

هشام بن حکم براساس سخنان معصومان7 ، بر این باور است که استطاعت دو جنبه دارد؛ یک جنبه آن، توفیقی است که کار مخلوق نیست و این جنبه همراه با فعل است؛ اما جنبه دیگر آن، استطاعتی است که از جهت تندرستی، وسع، توانایی و سلامت اعضا می­باشد. این جنبه، پیش از فعل است و خطاب تکلیف کننده نیز به آن تعلّق می­گیرد (دائرةالمعارف اسلامی، 1377ش، ج8 ، صص194ـ193). استطاعت در قرآن دو مفهوم دارد یکی در مفهوم توانگری: «...وَ لِلهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ‏ إِلَیْهِ سَبیلا...» (آل عمران : 97) و دیگری توانایی باطنی: «فَاتَّقُوا اللهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ‏ وَ اسْمَعُوا وَ أَطیعُوا وَ أَنْفِقُوا خَیْراً لِأَنْفُسِکُم‏...» (تغابن : 16).

با توجه به این معانی، «مستطیع» کسی خواهد بود که برای انجام کاری قدرت بدنی و امکانات مادی داشته باشد. با توجه به این مطلب که اعمال حج  با پیمایش مسافت بسیار طولانی همراه است، چنین مسافرتی، مرکبی هموار و امکاناتی بسیار لازم دارد. از این رو ، تحمّل سختی­های راهپیمایی تا مکّه مکرمه، انجام اعمال و مناسک حج و اسکان چند روزی در شهر مکه، هم قدرت بدنی و فکری می­خواهد و هم قدرت مالی (رهبری، 1385ش، ص5). پس استطاعت در مورد سفر حج استطاعتی همه جانبه است و از آنجا که این شرایط برای افراد بسیاری مهیا نیست دعوت خداوند برای انجام این عمل دعوتی عمومی بوده است تا ازسراسر جهان افراد با این شرایط استطاعت برای عمل عبادی در سرزمین مکه جمع بشوند: «وَ أَذِّن فىِ النَّاسِ بِالحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَ عَلىَ‏ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِن کل فَجٍّ عَمِیق» (حج : 27). و چون این تکلیف برای همگان میسر نیست خداوند شرایط را که همان استطاعت از همه لحاظ باشد مطرح گردید (هاشمی شاهرودی، 1387ش، ج1، ص457).

پطروشفسکی در این خصوص نیز دچار ابهام شده است و بااینکه تعریف مناسبی از استطاعت ارائه می­دهد اما در نهایت دچار کلی­گویی می­شود و مخاطب را در این خصوص هم روشن نمی­کند که در نهایت منظور از استطاعت دربارۀ حج چطور استطاعتی است:«حج لااقل یکبار در مدت زندگی واجب است ولی فقط برای مسلمانانی که قادر به چنین سفر دوری باشند یعنی توانگران و اشخاص مستقل. حج برای فقیران و ناتوانان و زنان و بندگان و به طور اعم برای اشخاص غیر متطیع که نتوانند خویشتن را اداره کنند، واجب نیست ولی با این وصف بسیاری از فقیران و زنان،  مراسم حج را برگزار می­کنند» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87).

2. گزارش ناصحیح دربارۀ تاریخ برگزاری حج

از جمله موارد مهم و قابل توجه دربارۀ حج، زمان برگزاری آن است که در ایام مشخص و در شزایط ویژه باید صورت پذیرد. از جمله نواقص مطالب مطرح شده در این کتاب دربارۀ حج عدم گزارش صحیح از زمان برگزاری این آیین است. پطروشفسکی نه تنها این موارد را به دقت ذکر نکرده است بلکه بسیار گذرا از آن عبور کرده است:«حج باید در موقع عید قربان یا «عید الاضحی» صورت گیرد. عید اضحی یکی از دو عید بزرگ اسلامی است.این عید مربوط به داستان بنای حرم کعبه به دست ابراهیم پیامبر بوده است و دادن «حجر الاسود» توسط جبرییل به وی. امکنة مقدسة گوناگون نزدیک مکه(عرفات، چاه زمزم، مزدلفه، منی و غیره) و تشریفات حج با حماسه­ی مشهور و کهن ابراهیم و فرزند وی اسماعیل پیوسته است» (پطروشفسکی، 1363ش، ص87). عید اضحی یا همان عید قربان از جمله روزهایی است که در بازۀ زمانی حج قرار می­گیرد اما چنین نیست که حج در این روز باشد. آنچه در این مطلب ارائه شده است برداشت مخاطب را به این سو می­برد که حج تنها در یک روز و در عیدقربان باید برگزار بشود. مؤلف بدون اینکه توضیح بیشتری دربارۀ اعمال این روز در فلسفۀ حج را بیان کند توضیحی راجع به این عید ارائه می­کند و بلافاصله وارد موضوع بعدی می­شود که به حجرالاسود و دیگر امکنۀ مقدس در مراسم حج می­پردازد.

3. مقایسۀ ناقص حج واجب و عمره

پطروشفسکی بااینکه حج را رکن اسلام معرفی می­کند اما حجم بسیار کمی از مطالب کتابش را به این موضوع اختصاص داده است و گویی تلاش داشته است در فرصتی اندک تمام مطالب دربارۀ حج را بگنجاند و همین موضوع آسیب کار او شده است. از جمله مواردی که دیل این موضوع مطرح است حج تمتع و عمرۀ مفرده است که کاملا از لحاظ زمان و آداب انجام این فریضه تفاوت وجود دارد. برای مقایسۀ این دو مورد پطروشفسکی بسیار گذرا و ناقص عبور کرده است و متاسفانه حقّ مطلب در اینباره ادا نشده است. او به این توضیح اکتفا کرده است که:«به موازات حج بزرگ یک حج کوچک نیز به نام «عمره» ثواب است و آن عبارت است از زیارت مکه در تاریخی غیر از روز اضحی. در حج عمره همان مراسم حج بزرگ ـ  به استثنای قربانی ـ  برگزار می­شود. حج کوچک یا عمره عملی مستحب محسوب می­شود ولی مانند زیارت مدینه  از لحاظ اجر برابر با حج بزرگ محسوب نمی­گردد» (پطروشفسکی، 1363ش، ص89).

مطلبی که وی درخصوص حج و عمره ذکر می­کند علاوه بر اینکه کامل نیست، دارای ابهام است. نکته اول اینکه مکه مورد زیارت زائر قرار نمی­گیرد و کعبه است که به عنوان مکان مقدّس مورد زیارت با اعمال خاص خودش واقع می­گردد و نکتۀ دوم اینکه این زیارت در روز عید قربان نیست بلکه عید قربان و اعمال وارد در آن روز جزئی از اعمال حج و در محدودۀ تاریخ برگزاری حج می­باشد. مشاهده می­شود که اگرچه در نگاه اول اطلاعات پطروشفسکی دربارۀ موضوعات مطرح در اسلام کامل به نظر می­رسد و توانسته است دربارۀ تمام این جزئیات دست به قلم ببرد اما به دقت و حساسیت در این خصوص عمل نکرده است.

در پایانِ مطلبی که در مقایسۀ این دو حج اشاره می­کند زیارت مدینه را مطرح کرده است که همان اشکال قبلی دربارۀ زیارت مکه به آن وارد است. در عُرف اسلام و اسلام در ایران دربارۀ اماکن مقدسه چنین الفاظی به کار گرفته نمی­شود مثلا زیارت مشهد یا زیارت کربلا در عرف استفاده نمی­شود بلکه آن حرم یا مکان مقدس مدّ نظر است. حتی اگر این موضوع نادیده گرفته شود منظور مؤلف از این بخش از مطالب مشخص نیست که اجر عمره را با اجر زیارت مدینه یا همان زیارت مزار پیامبر9 برابر نمی­داند. این نابرابری اولا از چه جهت است و دوم اینکه از چه منبع یا منابعی چنین مطلبی را نقل کرده است در این قسمت مشخص نشده است.

ج) خطای تحلیلی

یکی از نقاط ضعف پطروشفسکی در ارائه مطالبش مربوط به خطاهای تحلیلی می­شود. برای مثال معتقد است در زمان عید قربان جز مسلمانان حق شرکت در این عید و سفر و اقامت به مکه و مدینه را نداشته­اند و در آن زمان این مکان­ها انحصاریِ وجود مسلمانان است:«عید قربان در روز دهم از ماه دوازدهم مسلمانان یعنی ذوالحجة برگزار می­شود. فقط مسلمانان حق داشتند در این عید شرکت کنند و حتی سفر و اقامت در مکه و مدینه نیز از حقوق انحصاری آنان بوده است» (پطروشفسکی، 1363ش، ص88). ممکن است این مطلب تاحدی درست باشد ولی کامل نیست.

نکتۀ اوّل اینکه سفر به مکه و مدینه و اقامت در آن­ها مختص مسلمانان نیست و به عنوان شهرهایی از کشور عربستان ممکن است حتی در موسم حج هم مراجعه کنندگانی چه با اهداف سیاسی یا سیاحتی و تحقیقاتی داشته باشد. از طرف دیگر خود شهر مکه و همین­طور مدینه در مراسم و اعمال حج مطرح نیستند جز محدودۀ حرم و برخی از اماکن مانند عرفات و مزدلفه و.. که محدود است و تمام مکه و مدینه را شامل نمی­شود. در نتیجه ممکن است خود اعمال حج مربوط به مسلمانان و آیین اسلام باشد اما اینطور نیست که در انحصار آنان بوده باشد. البته توجه به این نکته جالب توجه است که برای مدتی ورود غیرمسلمانان به آن منطقه ممنوع بوده است ولی باید به موقتی بودن این شرایط اشاره بشود. هم­چنین با توجه به اینکه کتاب ترجمه و تصحیح شده است بهتر می­نمود این موارد به عنان توضیحات اضافه و تعلیق بر کتاب اشاره بشود.

نتیجه­گیری

در این پژوهش سعی شد دیدگاه ایلیا پاولویچ پطروشفسکی شرق­شناس روسی در بارۀ «حج» مورد بررسی قرار بگیرد. با توجه به اینکه تمرکز بر کتاب وی با عنوان «اسلام در ایران» بود مباحث مطرح شده در این مقاله نیز مشرف به آرای پطروشفسکی در این کتاب است. آرای وی دربارۀ حج براساس آنچه در این کتاب مطرح کرده است ارائه، دسته­بندی و سپس بررسی شد. پطروشفسکی به عنوان یک مستشرق اطلاعات خوب و دقیقی دربارۀ مباحث مربوط به اسلام و به طور خاص حج دارد اما به معنای واقعی و پس از بررسی آرای او دقت این اطلاعات کافی نیست. به رغم بهره­گیری از شواهد تاریخی برای بیان مباحث به دلیل عدم ارجاع به ادله قرآنی و روایی و هم­چنین منابع اولیه این مبحث ناقص و در مواردی اشتباه ارائه شده است. از جمله مهم­ترین نقدهای وارد بر این بخش در کتاب وی عدم ارجاع به آیات قرآن با موضوع حج است. هیچ­گونه توجه یا ارجاع به آیات حج و تبیین­های تفسیری آن در این مبحث به چشم نمی­خورد. هم­چنین مباحث مربوط به مناسک حج و عمره، واجب و مستحب خلط شده است. با توجه به اینکه کتاب ترجمه و تصحیح شده است اما مواردی که نیاز به توضیحات و رفع ابهام دارد به صورت کامل صورت نپذیرفته و انتظار می­رود مواردی که به صورت پژوهش­های تکمیلی صورت می­پذیرد در متن کتاب و ارائۀ آن مورد استفاده قرار گیرد.

[1]. عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عِیسَى بْنِ السَّرِیِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ ا لله7 حَدِّثْنِی عَمَّا بُنِیَتْ عَلَیْهِ دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ إِذَا أَنَا أَخَذْتُ بِهَا زَکَى عَمَلِی وَ لَمْ یَضُرَّنِی جَهْلُ مَا جَهِلْتُ بَعْدَهُ ... (کافی، ج2، ص21) حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَکِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ السَّعْدَآبَادِیُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ8 قَالَ: بُنِیَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسِ دَعَائِمَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ وَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْأَئِمَّةِ مِنْ وُلْدِهِ7 (امالی، ص268)

[2].  ثُمَّ قَالَ الْحَمْدُ للهِ الَّذِی جَعَلَ الدَّعَائِمَ لِلْإِسْلَامِ أَرْکَاناً وَ الشَّرَائِعَ لِلْإِیمَانِ بُرْهَاناً (وقعه صفین، ص31)؛ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ الله عَنْ مُوسَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ عَمِّهِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ الله7 لِأَیِّ عِلَّةٍ یُکَبَّرُ عَلَى الْمَیِّتِ خَمْسُ تَکْبِیرَاتٍ وَ یُکَبِّرُ مُخَالِفُونَا بِأَرْبَعِ تَکْبِیرَاتٍ قَالَ لِأَنَّ الدَّعَائِمَ الَّتِی بُنِیَ عَلَیْهَا الْإِسْلَامُ خَمْسٌ الصَّلَاةُ وَ الزَّکَاةُ وَ الصَّوْمُ وَ الْحَجُّ وَ الْوَلَایَةُ لَنَا أَهْلَ الْبَیْتِ... (علل الشرایع، ج1، ص303)

[3] . فَمَن تمتَّع بالعُمرةِ إلی الحَجِّ فما استَیسَرَ مِنَ الهَدی (بقره : 196)

[4]. ثُمَّ امْضِ إلی منی... ثمَّ اشترِ هدیکَ... (المقنع : ص273) فإذا طَلَتِ الشَّمّ فَلیفضِ مِنها إلی مِنی... ثمَّ یشتری هدیه (المقنعه، ص418)