تسامح دینی (بازخوانی پیمان نامه مدینه منوره)

نوع مقاله : از نگاهی دیگر

نویسندگان


پیشگفتار:
ستایش مخصوص خداوند است و سلام و درود خداوند شایستة رسول او.
جهان امروز به مدد انقلاب رسانه و ارتباطات، بسان دهکده ا ی کوچک شده است. این موضوع به نزدیکی ملت ها در حوزه های مختلف فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... انجامیده است. اکنون هر موضوعی، معنایی جهانی یافته و تنها منحصر به یک کشور نیست. به عنوان مثال، معضل تروریسم در کشور الجزایر در سال های آغازین دهة گذشته، منحصر به این کشور نمی شد؛ بلکه به خارج از این کشور نیز سرایت کرد تا جایی که به یک آفت بین قاره ای تبدیل شد. این معضل و معضلات مشابهی مانند بیماری ایدز، آنفلوآنزای مرغی و ... ، دعوت به تسامح دینی را که معنای گفتگو، همکاری و هماهنگی به همراه خود دارد، امری ضروری و غیر قابل انکار می کند. در این راستا آنچه که تأسف برانگیز است، ترویج نظریة «جنگ تمدن ها» و تلاش برای جنگ های پیشگیرانه است. جنگ هایی که امروزه بزرگترین سردمداران آنها صاحبان تمدن های معاصر هستند. این موضوع، هشداری است که بسیاری از اندیشمندان؛ از جمله مالک بن نبی، ابو العلاء مودودی و دیگر اندیشمندان غربی، در اواخر قرن گذشته نسبت به سقوط این تمدن ها داده ا ند.
از این رو بر خود واجب دانستم که به این موضوع مهم بپردازم. برای شروع، پیمان مدینة منوره را به عنوان «اولین قانون اساسی در نخستین دولت اسلامی» انتخاب کردم. این پیمان، سرآغازی است برای تبیین مهم ترین مبانی و محورهای موضوع تسامح دینی؛ زیرا پیامبر( صلی الله علیه و آله)، هنگامی که به مدینه مهاجرت کرد، با بافت اجتماعی متفاوتی از نظر نژاد و دین مواجه شد. بنابر این، تلاش ایشان در راستای پایه ریزی جامعه ا ی جدید بود که بر پایه محبت و فهم متقابل استوار است. اکنون دو سؤال مهم مطرح می شود:
1. پیامبر( صلی الله علیه و آله) در پیمان مذکور چه برنامه ا ی را طرح ریزی کرده ا ند؟
2. مهم ترین مبانی و پایه های تسامح دینی در اسلام چیست؟
برای پاسخ دادن به دو پرسش بالا و دیگر پرسش هایی که ممکن است در کنار آن مطرح شود، چند گام را طراحی کردیم:
ـ اصل تسامح دینی در اسلام.
ـ جامعة مدینة منوره، همزمان با هجرت پیامبر( صلی الله علیه و آله) .
ـ بازخوانی چند بند از پیمان مدینة منوره.
ـ مهم ترین مبانی و محورهای تسامح دینی در اسلام.
اصل تسامح دینی در اسلام:
اسلام همة مردم و به ویژه پیروان خود را به همزیستی مسالمت آمیز با یکدیگر فرا می خواند. در اصل، این نوع همزیستی هدف از خلقت هستی به شمار می رود. خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم می فرماید:
( یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللهَ عَلیمٌ خَبیرٌ ).1
«ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‏ها و قبیله‏ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامی‏ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست خداوند دانا و آگاه است!»
اقتضای این دعوت الهی، ارتباط و تسامح دینی از جانب مردم است. پیامبرگرامی خدا نیز در تأیید این نکته می فرمایند:
«کُلُّکُمْ لِآدَمَ وَ آدَمُ مِنْ تُرَاب‏».
«همة شما از حضرت آدم خلق شده ا ید و آدم از خاک.»
در این سخن پیامبر( صلی الله علیه و آله) ، به برادری انسان ها اشاره شده است.
اسلام دینی است که به پیروان دین های آسمانیِ پیش از خود و هر انسانی، بدون در نظر گرفتن دین یا نژاد او، احترام می گذارد. از این رو، هر مسلمانی که دیگران را با گفتار و کردار خود بیازارد، به شدت توبیخ می کند. خداوند متعال می فرماید:
(لا یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطِین‏).2
«خداوند شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی کند؛ چرا که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.»
اسلام همواره از شروع جنگ پرهیز می د هد حتی اگر فضای حاکم، فضای دشمنی و جنگ باشد؛ پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله) تا زمانی که مشرکان قریش به هم پیمانان آن حضرت خیانت نکرده و توافقنامة صلح حدیبیه را نقض نکردند، از نیت خود برای فتح مکه پرده بر نداشت.
از جمله دلایل دیگری که نشان دهندة سعة صدر اسلام در برابر مخالفان و عدم تکبر پیامبر در برابر ایشان است، ازدواج آن حضرت با زنان اهل کتاب است. بدون تردید ازدواج یکی از بزرگترین و پابرجاترین راه های ایجاد ارتباط به شمار می رود. این اقدام پیامبر( صلی الله علیه و آله) برای تأکید بر مفهوم تسامح دینی است که مردم را همواره با قدرت هرچه تمامتر به آن دعوت و تشویق نموده است. ایشان مسلمانان را از آزار دادن اهل ذمّه نهی می نماید و آن را به منزلة آزار دادن خود و خداوند متعال قلمداد می کند و در این باره می فرماید:
«مَنْ آذَى ذِمِّیّاً فَقَدْ آذَانِی وَ مَنْ آذَانِی فَقَدْ آذَى الله».3
«هر کس اهل ذمّه ا ی را بیازارد، گویی مرا آزرده است و هرکس که مرا بیازارد گویی خداوند متعال را آزرده است.»
همچنین می فرماید:
«ألاَ مَنْ ظَلَمَ مُعَاهِدًا، أو انْتَقَصَهُ، أوْ کَلَّفهُ فَوْقَ طَاقَتِهِ، أوْ أخَذَ مِنْهُ شَیْئًا بِغَیْرِ طِیبِ نَفْسٍ مِنهُ، فَأَنَا حَجِیجُهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».4
«هر کس به اهل ذمّه ظلم کند یا او را بی مقدار سازد و کاری بیش از توان او بر عهده اش گذارد یا بدون رضایتش چیزی از او بستاند، در روز قیامت من مدافع آنان خواهم بود.»
و در جای دیگر فرموده ا ند:
«مَنْ قَتَلَ مُعَاهِدًا لَمْ یَرَحْ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ وَإِنَّ رِیحَهَا لَیُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَرْبَعِینَ عَامًا».5
«هر کس یک نفر از اهل ذمّه یا معاهدین اسلام را به قتل رساند، بویی از بهشت نخواهد برد، در حالی که شمیم آن از فاصلة چهل سال به مشام انسان می رسد».
تقید به این آموزة پیامبر( صلی الله علیه و آله) در صدر اسلام نیز همچنان وجود داشت. آنان نیز همین تعهدات را نسبت به اهل ذمّه رعایت می کردند. مثلاً خلیفه دوم از کاروانیانی که به دیدارش می آمدند در بارة رفتار مناطق مختلف می پرسید که آیا فردی از مسلمانان رفتار ناشایستی با آنان داشته یا نه، و آیا ایشان را مورد آزار و اذیت قرار داده ا ند و مسلمانان در پاسخ می گفتند: «مَا نَعلَمُ إِلَّا وَفَاءً»6 یعنی «از ایشان جز مهر و وفا ندیدیم.» به دیگر سخن، پیمانیکه میان اهل ذمّه و مسلمانان وجود داشت، اقتضا می کرد که هر یک از دو طرف به وظایف و تعهدات خود عمل کنند. عمربن خطاب هرگاه می دید پیرمردی از اهل ذمّه گدایی می کند، دستور می د اد از بیت المال به او بدهند و می گفت:
«ما أنصفناه إذا أخذنا منه الجزیة شاباً، ,ثم نخذله عند الهرم!»7
«دور از انصاف است که در جوانی از او جزیه بگیریم و در پیری به وی کمک نرسانیم.»
علی بن ابی طالب (علیه السلام) می فرمایند:
«إنّما بَذَلُوا الجزیةَ لِتَکُونَ أَموَالهَمُ کَأَموَالنا، وَ دِمَاؤُهُم کدمائنا».8
«آنان جزیه پرداخت کردند تا جان و مالشان، مانند جان و مال ما در امان باشد».
به دیگر سخن، اهل ذمّه در برابر حمایت مسلمانان از جان و مالشان و معافیت از خدمت سربازی، مبلغی نمادین را به خزانة دولت پرداخت می کنند.
جامعة مدینة منوره همزمان با هجرت پیامبر( صلی الله علیه و آله) :
پیامبر گرامی( صلی الله علیه و آله) پس از نبوت خویش، سیزده سال در مکة مکرمه اقامت گزید و مردم را به توحید دعوت و پرستش بتها را منع کرد. به همین دلیل قوم او سخت ترین آزارها را به ایشان روا داشتند و یارانش را شکنجه دادند تا آنجا که برای حفظ دین خود ناچار شدند دو بار به حبشه مهاجرت کنند. طولی نیانجامید که دستور مهاجرت به مدینة منوره به پیامبر( صلی الله علیه و آله) و همراهان ایشان ابلاغ شد. آنها چشم یاری و حمایت از مردم مدینه داشتند. تعداد مسلمانان در آن زمان؛ اعم از مهاجر و انصار، حداکثر هزار و پانصد نفر بود، درحالی که یهودیان بیش از چهار هزار تن بودند و تعداد مشرکان عرب به نزدیک چهار هزار و پانصد تن می رسید. بنا بر این، نسبت مسلمانان به مشرکان و یهودیان در این جامعة جدید، از مرز 15 درصد تجاوز نمی کرد.
اندکی پیش از ظهور اسلام، ساکنان مدینة منوره از سه گروه تشکیل می شدند. هر یک از این سه گروه، به تنهایی برای خود جایگاه و اهمیتی داشته و در مسیر زندگی اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این سرزمین تأثیر گذار بودند. در بُعد سیاسی، نبود حکومتی مرکزی، بازتابی منفی در همة سطوح زندگی مردم مدینة منوره داشت.در بُعد اقتصادی نیز، یهودیان طبقة اشراف و صاحبان انحصاری ثروت و قدرت بودند. این دسته از یهودیان با دیگران معاملات ربوی انجام می د ادند و سود این معاملات چنان بر شانه های مردم سنگینی می کرد که آنان را به تبعیت دائم از یهودیان وادار می نمود. بررسی جنبة سیاسی نشان می د هد که جنگ های تمام عیاری در آن زمان رخ می د اده و دشمنی ها و عداوت ها نهادینه شده بود؛ به ویژه عداوتی که میان قبیله های اوس و خزرج وجود داشت. جنگ «بعاث» میان این دو قبیله حدود صد و بیست سال به طول انجامید.9
در بُعد علمی و مذهبی نیز شکاف عمیقی از جهل و ناآگاهی نزد اعراب ایجاد شده بود. بی سوادی در میان آنان شیوع داشت تا حدّی که همواره در برابر یهودیان احساس پستی و حقارت می کردند. این دسته از یهودیان با سواد، افزون بر میراث دینی مکتوب خود در عهد قدیم، مهارت های خواندن و نوشتن به زبان های عربی و عبری را به خوبی می د انستند و به کودکان خود در مدارس آموزش می د ادند و از آموزش این مهارت ها به دیگران نیز خودداری می کردند و در آن بخل می ورزیـدند. از آنچه گفته شد می توان فهمید که گروه های نژادی عرب و یهود، علی رغم وجود پیمان نامه های جزئی میان آنان، گروه هایی همگن نبودند. نمونه ا ی از پیمان نامه هایی که میان این دو گروه وجود داشت، اتحاد میان قبیلة یهودی بنی قینقاع و قبیلة خزرج و همچنین اتحاد میان دو قبیلة یهودی بنی نظیر و بنی قریظه با قبیلة اوس بود.
همة آنچه گفته شد، مدینة منوره را صحنة درگیری ها و اختلافات همیشگی کرده بود. در نتیجة این شرایط، مردم از نا امنی رنج می بردند و احساس یأس و سَرخوردگی داشتند. این موضوع باعث شد تا بزرگان و اندیشوران مدینه، تحت تأثیر نظام سیاسی حاکم در ایران ـ که به واسطة برخی از قبایل عرب با آنان در ارتباط و تعامل بودند ـ فکر انتصاب عبد الله بن أبی را به عنوان پادشاه خود در سر بپرورانند، غافل از این که عبد الله بن أبی از شخصیت ضعیفی برخوردار است و نمی تواند مانع درگیری میان مردم مدینه شود. این انتخاب نادرست، عرصه را برای حضور پیامبر( صلی الله علیه و آله) باز کرد؛ پیامبری که منجی مردم از شرایط حاکم بر مدینه بود.
بندهای پیمان نامه پیامبر( صلی الله علیه و آله)
1. این پیمان نامه ا ی است از محمّد( صلی الله علیه و آله) ، پیامبر و فرستادة خداوند که بر روابط میان مؤمنان، مسلمانان
قریش و یثرب، افرادی که از آنها پیروی می کنند و به آنها ملحق می شوند و جهاد می کنند، حاکم است.
2. آنان بدون در نظر گرفتن دیگر مردمان، جامعه و امتی واحد و یکپارچه هستند.
3. مهاجران قریش، طبق سنت کنونیِ خود، خون بهای مقتولان خود را خواهند داد و فدیة اسرای خویش را
با عطوفت و عدالت (که ویژگی مشترک مؤمنان است) خواهند پرداخت و آنان را آزاد خواهند کرد.
4. بنو عوف، طبق سنت کنونی خود، دیة مقتولانشان را مانند زمان جاهلیت خواهند داد. هر طایفه،
فدیة اسرای خود را به عرف و عدالت بین مؤمنان تقسیم نموده و آنان را آزاد خواهد کرد.
5 . بنی حارث (ابن خزرج)، طبق سنت کنونی خود، دیة مقتولانش را مانند زمان جاهلیت خواهند پرداخت.
هر طایفه، فدیة اسرای خود را به عرف و عدالت بین مؤمنان تقسیم نموده، آنان را آزاد خواهد کرد.
6 . بنو ساعده، طبق سنت کنونی، دیة مقتولان خود را مانند زمان جاهلیت خواهند پرداخت. هر طایفه،
فدیة اسرای خود را به عرف و عدالت بین مؤمنان تقسیم نموده، آنان را آزاد خواهد کرد.
7. بنی جُشم، طبق سنت کنونی خویش، دیة مقتولان خود را مانند زمان جاهلیت خواهند داد. هر طایفه،
فدیة اسرای خود را به عرف و عدالت بین مؤمنان تقسیم و آنان را آزاد خواهد کرد.
8 . بنی نجار، طبق سنت کنونی، دیة مقتولان خود را مانند زمان جاهلیت خواهند پرداخت و هر طایفه،
فدیة اسرایشان را به عرف و عدالت میان مؤمنان تقسیم و آنان را آزاد خواهد کرد.
9. بنی عمروبن عوف، طبق سنت کنونی خویش، دیة مقتولان خود را مانند زمان جاهلیت خواهندپرداخت.
هر طایفه، فدیة اسرای خود را به عرف و عدالت بین مؤمنان تقسیم و آنان را آزاد خواهد کرد.
10. بنی نَبِیت، طبق سنت کنونی خود، دیة مقتولانشان را مانند زمان جاهلیت خواهند داد. هر طایفه،
فدیة اسرایشان را به عرف و عدالت میان مؤمنان تقسیم و آنان را آزاد خواهد کرد.
11. بنی اوس، طبق سنت کنونی، دیة مقتولان را مانند زمان جاهلیت خواهند پرداخت. هر طایفه، فدیة
اسرای خود را به عرف و عدالت میان مؤمنان تقسیم و آنان را آزاد خواهد کرد.
12. الف) مؤمنـان، با نپرداختن فدیه یا خون بها، هیچ کس را تهی دست نخواهند کرد. ب) مؤمن به
بهای اتحاد و حمایت، آزادی مسلمان دیگری را از او سلب نخواهد کرد.
13. مؤمنان متقی، با اتحاد در مقابل افراد یاغی و ایجاد کنندگان ناآرامی یا کسی که در پی گسترش بی‌عدالتی،
گناه، خصومت یا فساد میان مؤمنان است، خواهند ایستاد. هر فردی باید بر ضدّ این افراد بایستد، حتی اگر
چنین فردی پسر یکی از خودشان باشد.
14. مؤمن، فرد مؤمن دیگر را، به خاطر یک کافر نمی‌کشد و به کافر که در مقابل مؤمن قرار گرفته،
کمک نمی کند.
15. عهد و پیمان خدا یکی است، هر یک از مسلمانان یا کافران می توانند در کنار هم زندگی کنند و همسایه
باشند. اما مؤمنان دوست، همیار و مددکار یکدیگرند ولی با کافران دوستی و همکاری نمی کنند.
16. یهودیانی که از ما پیروی می کنند، مانند مؤمنان از کمک برخوردار می شوند. به آنان ظلم نخواهد
شد وکسی به دشمنان آنان کمک نخواهد کرد.
17. صلح میان مؤمنان یکسان و جدایی ناپذیر است. هنگامی که مؤمنان در راه خدا می جنگند هیچ
صلح جداگانه ا ی منعقد نخواهد شد. شرایط باید برای همه منصفانه و برابر باشد.
18. در هر حمله‌ای، سوارکاران و پیکارگران باید همدیگر را حمایت کنند.
19. مؤمنان باید انتقام خون فردی را که در راه خدا کشته می شود، بگیرند.
20. الف) مؤمنان متقی از بهترین و درست‌ترین رهنمودها بهره‌مند می شوند ب) هیچ مشرکی داراییِ
قریش یا افراد آنان را تحت حمایت و حفاظت خویش قرار ندهد، به علاوه هیچ مشرکی نباید در
امور مؤمنان مداخله کند.
21. اگر شخصی مؤمنی را بدون دلیل بکشد، قـصاص خواهد شـد، مگر ایـنکه (با پرداخت خون بـها یا
دیه) رضایت بازماندگان را جلب کند. مؤمنان با چنین فردی مخالف خواهند بود و خود را مقید به
انجام اعمالی بر ضد او می‌دانند.
22. مؤمنی که به مفاد این سند اعتقاد دارد و معتقد به خدا و روز جزا است، نباید به فرد بدکار یاری کند یا
به او پناه دهد. هرگاه چنین کاری را انجام دهد، نفـرین و خشم خدا در روز رستاخیز نصـیب او خواهد
شد و هیچ توبه و عذر و بهانه‌ای از او پذیرفته نمی شود.
23. هرگاه در موضوعی اختلاف داشتید، باید به خدای ـ عزّ و جلّ ـ و محمد( صلی الله علیه و آله) رجوع کنید.
24. یهودیان تا زمانی که در کنار مؤمنان می جنگند، به پرداخت هزینه‌های جنگ کمک خواهند کرد.
25. یهودیان بنی عوف با مؤمنـان، جامـعه ا ی واحد و یکپـارچه هستند. (هر یک از یهودیان ومسلمانـان دین
خود را دارند) بردگان آزاد شده و افراد آنها جامعة واحدی را با مسلمانان تشکیل می‌دهند، به جز آنان
که غیر منصفانه رفتار و گناه می کنند. اما تنها افراد گناهکار مجازات خواهند شد و خانواده‌هایشان آسیب
خواهند دید.
26. یهودیان بنی نجار نیز وضعیت یهودیان بنی عوف را دارند.
27. وضعیت یهودیان بنی حارث نیز همانند یهودیان بنی عوف خواهد بود.
28. یهودیان بنی ساعده هم وضعیتی چون یهودیان بنی عوف خواهد داشت.
29. سرنوشت یهودیان بنی جشم نیز مانند یهودیان بنی عوف خواهد بود.
30. یهودیان بنی اوس نیز وضعیت یهودیان بنی عوف را دارند.
31. یهودیان بنی ثعلـبه نیز وضعیت یهودیـان بنی عوف را دارنـد، به جز آنهایی که غیر منصفانه رفتار و گناه
می کنند. اما تنها افراد گناهکار مجازات خواهند شد و خانواده‌هایشان آسیب خواهند دید.
32. وضعیت یهودیان جفنه (عشیره‌ای از ثعلبه) نیز چونان یهودیان بنی عوف خواهد بود.
33. بنی شطیـبه هم وضعیتی چون یهودیان بنی عوف خواهند داشت. نیکوکاری موجب حفاظت از
فرد در برابر گناه است.
34. بردگان آزاد شدة ثعلبه، مانند دیگر افراد ثعلبه هستند.
35. دوستان نزدیک یهودیان، مانند خودِ آنان ا ند و شرایط یهودیان بر آنان صدق می کند.
36. الف) هیچ فردی جز با اجازة محمد( صلی الله علیه و آله) به جنگ نخواهد رفت ب) اگر فردی بخواهد انتقام
زخم‌ها و جراحت‌های خود را بگـیرد، جلوی او گرفتـه نمی شود. کسی که بـدون جنگ شخص
دیگری را به قتل برساند یا ترور کند، خود و خانواده خود را به کشتن داده است، مگر این که فرد
مقتول به او ستم کرده باشد. در این صورت خداوند از او رضایت دارد.
37. یهودیان باید هزینه‌های خود را تقبل کنـند و مسلمانان هم باید هزینـه‌های خود را بپـردازند. هر
یک از آنها بایـد دیگر اشخـاص مذکور در این سند را در برابر دشمنان و جنـگ افروزان یاری
نماید. در میان آنها باید رهنمودها و مشورت‌های صادقانه برقرار و حاکم باشد. روابط دو طرف
نباید بر پایة دروغ و گناه پی ریزی شود. هیچ کس در مقابل خطا و اعمال بد متحدان خود مسئول
نیست. باید مظلومان را یاری رساند و از آنان حمایت کرد.
38. یهودیان باید تا زمانی که جنگ ادامه دارد، همراه با مؤمنان هزینه‌های جنگ را بپردازند.
39. یثرب برای امضا کنندگان این پیمان نامه، حریم امن خواهد بود.
40. بیگـانه‌ یا همسایه ا ی که هیچ صدمه‌ای نمی‌زند و هیچ جرمی مرتکب نمی شود، میزبان خانة خود
و تحت حمایت این پیمان نامه خواهد بود.
41. هیچکس بدون اجازة هم پیمانان خود [چه طرف مسلمان و چه طرف یهودی] به شخص کافری
که طلب یاری و حمایت می کند،کمک نخواهد کرد.
42. اگر احتمال آن وجود دارد که بحث یا اختـلافی موجب درگیـری و فـساد میان امضا کننـدگان
این پیمان نامه گردد، برای حل و فصل آن باید به خداوند و محمد( صلی الله علیه و آله) فرستادة خدا مراجعه شود.
خداونـد همراه و طرفدار باتقواتـرین و نیکوکارتـرین افرادی است که در این پیمان نامه حضور
دارند و آن را امضا کرده ا ند.
43. قریش و حامیان آنها از کمک و حمایت مذکور برخوردار نخواهند شد.
44. طرفین قرارداد مقید هستند در صورت هرگونه حمله به یثرب به یکدیگر کمک کنند.
45. الف) اگر مسلمانان به صلح فرا خوانده شوند و آنها یهودیان را به این کار دعوت کنند، یهودیان باید با
درخواست مسلمانان مبنی بر صلح موافقت کنند و اگر یهـودیان درخواست مشابهی از مسلمانـان داشته
باشند، مسلمانان باید به این درخواست پاسـخ مثبت دهـند، مگر در مورد کسانی که با دین می جنگـند،
ب) هر کسی باید سهم خود را در هزینه های جنگ، به اندازة مشخص، پرداخت کند.
46. یهودیان اوس و بردگان آزاد شدة آنها، با امضا کنندگان این پیمان نامه جایگاهی بـرابر دارند و
به آنها وفاداری کامل خواهند داشت. نیکوکاری و خوبی موجب محافظت در برابر گناه است.
هر کسی اگر چیزی را به دست می‌آورد، متعلق به خود او است. خداوند این سند را تأیید می کند.
47. این پیمان نامه حامی افراد ظالم و گناهکار نیست. فردی که به جنگ می رود و فردی که در شهر
در خانة خود می‌ماند، در امنیت به سر می‌برد، مگر اینکه ستم یا گناه کند. خداوند و محمد رسول الله( صلی الله علیه و آله)
حامی افراد نیک و متقی می باشند.
طرف های امضا کنندة پیمان نامه
پیامبر( صلی الله علیه و آله) به محض رسیدن به مدینة منوره، جلسة مهمی را با انصار و سران مهاجر در خانة اَنس ابن مالک تشکیل دادند. در این جلسه اصول و مبانی قانونی برای برادری و عقد اخوت میان مهاجر و انصار به شور و تبادل نظر گذاشته شد. این اقدام از جمله مهم ترین اولویت های پیامبر( صلی الله علیه و آله) به عنوان نخستین مسؤول ایجاد حیات کریمه، طیبه و امن، برای مسلمانان مهاجر و انصار به شمار می رفت. در این جلسه بندهای 1 تا 23 از این پیمان نامه تعیین و نوشته شد. به دیگر سخن، اصول حاکم بر روابط اجتماعی و قانونی جامعة نوپای اسلامی به تثبیت رسید. پس از این جلسه، پیامبر( صلی الله علیه و آله) در خانة بنت حارث، جلساتی برای همفکری با رهبران، بزرگان و نمایندگان گروه های غیر اسلامی؛ از جمله یهودیان و مشرکان ترتیب دادند.01 در این جلسات مبانی و اصول اولیة تشکیل دولت جدید مدینة منوره که به منزلة «قانون اساسی جدید دولت» به تصویب رسید. این قانون اساسی همان پیمان نامه مدینة منوره به شمار می رفت.
شایان ذکر است که این جلسات مهم در فضایی آکنده از آرامش و با گفتگویی آزاد و آرام تشکیل شد. نمایندگان هر یک از قبایل، دغدغه ها و خواسته های خود را مطرح کردند و پس از تبادل آراء و مناقشة طولانی، پیامبر( صلی الله علیه و آله) به پیش نویس عادلانه و نهایی دست یافت. این پیش نویس به منزلة چارچوب مشترکی بود که در آینده مواد پیمان نامه بر اساس آن تدوین و نوشته شد.
بازخوانی برخی از بندهای پیمان نامه:
پیمان نامة مدینة منوره نخستین قانون اساسی در اولین دولت اسلامی در طول تاریخ مسلمانان به شمار می رود. حتی استاد محمد حمید الله معتقد است که این پیمان نامه، در دورة تاریخی خود، تنها قانون اساسی مکتوب و مدون در سطح جهان بوده است.11
نیاز مبرم و ضروری به توقف حالت بی قانونی و ناامنی که مردم مدینه بیش از یک قرن و ربع قرن در گرداب آن فرو رفته بودند؛ از جمله مهم ترین دلایلی بود که باعث شد این پیمان نامه به سرعت مورد قبول طرفین درگیر در آن زمان قرار بگیرد. بدون موافقت با این پیمان نامه، امکان رسیدن به راه حلی برای برون رفت از این بحران و ایجاد ثبات و امنیت اجتماعی و سیاسی برای مردم مدینه ممکن نبود.
بدین ترتیب، این امکان فراهم شد که هر یک از اطراف امضا کنندة این پیمان نامه، موجودیت طرف مقابل را، همانطور که هست و بدون اعمال هر نوع فشاری، به رسمیت بشناسند. در کنف حمایت قانون و در پرتو این پیمان نامه، گفتمان دعوت به شناخت متقابل، ارتباط دوجانبه، احترام به حق زندگی برای همة مردم و احترام به اندیشه ها و افکار مخالفان پایه گذاری شد. نکتة قابل توجه این است که پیمان نامة مدینه یهودیان را در زمرة اهل ذمه به شمار نیاورده است. یهودیان تنها زمانی به عنوان اهل ذمه معرفی شدند که به مسلمانان خیانت کردند، تعهدات خود را در پیمان نامه زیر پا گذاشتند و در غزوة احزاب در برابر پیامبر( صلی الله علیه و آله) و اصحاب ایشان از قبایل جزیرة العرب یاری خواستند و توان خود را با کمک آنان بالا بردند. پس از این حوادث و به عبارت دقیق تر، پس از گذشت هفت سالِ کامل از عمل به تعهدات خود در پیمان نامة مدینه بود که پیامبر( صلی الله علیه و آله) یهودیان را از مدینه به خیبر عقب راند. با این وجود باز هم قرآن کریم تنها در سال نهم هجری بود که دستور دریافت جزیه از آنان را صادر کرد.21
افزون بر این، مشرکان مدینه نیز به عنوان یک نهاد اجتماعی مستقل، در تدوین این پیمان نامه مشارکت داشتند. این دسته از مشرکان، علی رغم جنگ هایی که میان مسلمانان و کافران عرب روی داد، از اقدام علیه مسلمانان و پیمان شکنی خودداری کردند و کسی نیز به آنان ضرر و زیانی نرساند. خداوند متعال در قرآن کریم در خصوص این مشرکان چنین فرمود:
(إِلاَّ الَّذینَ عاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِکینَ ثُمَّ لَمْ یَنْقُصُوکُمْ شَیْئاً وَ لَمْ یُظاهِرُوا عَلَیْکُمْ أَحَداً فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى‏ مُدَّتِهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُتَّقینَ).31
«مگر کسانی از مشرکان که با آنها عهد بستید و چیزی از آن را در حقّ شما فروگذار نکردند و احدی را بر ضدّ شما تقویت ننمودند؛ پیمان آنها را تا پایان مدّتشان محترم بشمارید؛ زیرا خداوند پرهیزگاران را دوست دارد!»
مهم ترین اصول بنیادین پیمان نامه عبارت ا ند از:
1. هر طرح یا برنامه ا ی با هدف تثبیت پایه های حق، عدالت و احترام به قوانین و حقوق دیگران، بدون حضور کلیة طرف های پیمان نامه، در فضایی آکنده از گفتگو و احترام متقابل، محکوم به شکست خواهد بود. بند 25 پیمان نامه به این اصل تصریح می کند.
2. استفاده از «اصل مشارکت» به جای «استبداد رأی و تحمیل نظر» بر اساس آیة: (مٰا أُرِیکُمْ إِلاّٰ مٰا أَرىٰ)؛41 «من جز آنچه را معتقدم به شما ارائه نمی‌دهم». همچنین بر اساس آیة زیر هیچ کس به کار حاکم خرده نمی گیرد، ولی حاکم می تواند در مورد کارهای آنها سؤال کند: (لاٰ یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ)؛51 «هیچ کس نمی تواند بر کار او خرده بگیرد؛ ولی در کارهای آنها، جای سؤال و ایراد هست!»
3. ضرورت انتخاب مرجع عالی دینی و سیاسی که هنگام بروز درگیری ها و اختلافات، به آن مراجعه شود. این مرجعیت عالی در شخص پیامبر( صلی الله علیه و آله) نمود می یافت. این اصل در بند 42 پیمان نامه ذکر شده است. پیامبر( صلی الله علیه و آله) ، هم به عنوان حاکم در میان مسلمانان شناخته می شد و هم به عنوان حَکَم در بین دیگران مطرح بود. خداوند متعال در قرآن کریم، دربارة نقش اول ایشان می فرماید:
(فَلا وَ رَبِّکَ لا یُؤْمِنُونَ حَتَّى یُحَکِّمُوکَ فِیمَا شَجَرَ بَیْنَهُمْ ثُمَّ لاَ یَجِدُوا فی‏ أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَیْتَ وَ یُسَلِّمُوا تَسْلیما).61
«به پروردگارت سوگند که آنها مؤمن نخواهند بود، مگر اینکه در اختلافات خود، تو را به داوری طلبند؛ و سپس از داوری تو، در دل خود احساس ناراحتی نکنند؛ و کاملا تسلیم باشند».
خداوند متعال دربارة نقش دوم پیامبر( صلی الله علیه و آله) می فرماید:
(فَإِنْ جاؤُکَ فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ أَوْ أَعْرِضْ عَنْهُمْ وَ إِنْ تُعْرِضْ عَنْهُمْ).71
«پس اگر نزد تو آمدند، در میان آنان داوری کن، یا (اگر صلاح دانستی) آنها را به حال خود واگذار!»
این حق برای همة اهل ذمه تا پایان حکومت مسلمانان و سقوط خلافت عثمانی پابرجا ماند. حاکمان و قاضیان در دادگاه های خود و در چارچوب قوانین دولت اسلامی، به دادخواهی های آنان ـ به ویژه دادخواهی های مدنی ـ رسیدگی می کردند.
این پیمان نامه، با مبانی والا و اصول ارزشمندی که در بطن خود داشت، پایه گذار مفاهیمی چون حقوق بشر و ارزش های تسامح دینی بود که در طول دوران حکومت اسلام، در جای جایِ دولت اسلامی حُکم فرما شده بود.
محورهای تسامح دینی در اسلام
تسامح دینی در اندیشة اسلامی، بر مجموعه ا ی از محورها استوار است؛ محورهایی که تسامح دینی را به عنوان یکی از مبانی و اصول بنیادین ساخت تمدن آرمانی بشر معرفی می کنند. در این فرصت کوتاه سعی می کنیم تا برخی از این محورها را تعیین و تبیین کنیم؛ از جملة این محورها می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
تکریم انسان:
دین مبین اسلام، انسان ها را بدون در نظر گرفتن اعتقاد، رنگ و نژاد تکریم کرده است. خداوند به انسان موهبت عقل را عطا کرده تا با آن به مسیر حق رهنمون شود و نعمت های الهی از جمله گنج های نهفته در دل زمین و ثروت های طبیعی هستی را با مدد عقل به تسخیر خود درآورد. انسان در قرآن کریم، بعد از تکریم به واسطة سجدة فرشتگان و آموزش کلیة اسماء الهی به او، خلیفة خداوند بر روی زمین معرفی شده است. خداوند ـ عز وجل ـ می فرماید:
(وَ إِذْ قالَ رَبُّکَ لِلْمَلائِکَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً).81
«و (به خاطر بیاور) هنگامی را که پروردگارت به فرشتگان گفت: من در روی زمین، جانشینی [= نماینده‌ای‌] قرار خواهم داد.»
(وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاَّ إِبْلیسَ أَبى‏ وَ اسْتَکْبَرَ وَ کانَ مِنَ الْکافِرینَ).91
«و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده و خضوع کنید! همگی سجده کردند جز ابلیس که سر باز زد و تکبر ورزید، (و به خاطر نافرمانی و تکبرش) از کافران شد.»
در جایی دیگر از قرآن کریم می فرماید:
(وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلى‏ کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً).02
«ما آدمی زادگان را گرامی داشتیم و آنها را در خشکی و دریا (بر مرکب های راهوار) حمل کردیم و از انواع روزی های پاکیزه به آنان روزی دادیم و آنها را بر بسیاری از موجوداتی که خلق کرده‌ایم، برتری بخشیدیم.»
این تکریم انسان، ویژة یک نژاد بدون در نظر گرفتن نژادهای دیگر نیست؛ بلکه همة انسان ها در بهره مندی از حق تکریم برابر و یکسان هستند. در حدیث شریفی آمده است که روزی جنازة شخصی یهودی را می بردند، حضرت پیامبر( صلی الله علیه و آله) به احترام این جنازه توقف نمودند. برخی از اصحاب به ایشان گفتند: «صاحب جنازه یهودی است!» پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله) پاسخ دادند: «آیا او انسان نیست؟!»
برادری انسانی
اسلام، همة مردم را امت واحده دانسته و حضرت آدم (علیه السلام) را که از خاک آفریده شده، به عنوان اصل و نسب آنها معرفی می کند. بسیاری از متون مقدس به صراحت از این نسب و اصل یکسان یاد کرده اند؛ به عنوان نمونه، خداوند کریم در قرآن می فرماید:
(یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا الله الَّذی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقیباً).12
«ای مردم! از (مخالفت) پروردگارتان بپرهیزید! همان کسی که همه شما را از یک انسان آفرید و همسر او را (نیز) از جنس او خلق کرد و از آن دو، مردان و زنان فراوانی (در روی زمین) منتشر ساخت و از خدایی بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) هنگامی که چیزی از یکدیگر می‌خواهید، نام او را می‌برید! (و نیز) (از قطع رابطه با) خویشاوندان خود پرهیز کنید! زیرا خداوند مراقب شماست.»
قرآن کریم از اختلاف زبان ها و رنگ های انسان به عنوان یکی از مظاهر و نمادهای اعجاز خدا در خلقت یاد می کند. البته این اختلاف به معنای تبعیض بین افراد بشر نیست. قرآن می فرماید:
(وَ مِنْ آیاتِهِ خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافُ أَلْسِنَتِکُمْ وَ أَلْوانِکُمْ...).22
«و از آیات او آفرینش آسمان ها و زمین، و تفاوت زبان ها و رنگ های شماست.»
به همین دلیل است که پیامبر( صلی الله علیه و آله) در برابر تعصبات جاهلی که میان نژاد سفید و سیاه جدایی می ا فکند، اعلام جنگ می کند.
خدای متعال در حدیثی قدسی بر این مفهوم تأکید می کند و می فرماید:
(خَلَقتُ الجَنَّةَ لِمَن أَطَاعَنِی وَلَو کَانَ عَبداً حَبَشِیّاً وَ خَلَقتُ النَّارَ لِمَن عَصَانِی وَلَو کَانَ سَیِّداً قُرَشِیّاً).
«بهشت را برای کسی آفریدم که مرا اطاعت کند، هرچند که برده ا ی حبشی باشد و جهنم را برای کسی خلق کردم که اوامر مرا عصیان کند حتی اگر از اشراف قریش باشد.»
با تکیه بر همین آموزة والای اسلامی است که بلال حبشی به بلندترین درجات نایل می شود.
جای بسی تأسف است که امروزه علیرغم پیشرفت روز افزون فن آوری و علم، همچنان کسانی هستند که به این تعصبات و تبعیض ها پایبندند.
نظام نازی در آلمان با رهبری آدولف هیتلر، اعتقاد داشت که مردم آلمان، اصیل و نجیب زاده هستند و نژاد آریایی که همة نژادهای برتر دنیا نشأت گرفته از این نژادند، باید بر تمام جهان فرمانروایی کند. در این راه نیز میلیونها نفر را به قتل رساندند. اگر جنگ های جهانی در دورة جاهلیت معاصر کمی بیشتر ادامه می یافت، دنیا تقریباً به نابودی کشیده می شد. یکی از اعتقادات پوچ یهودیان این است که خود را ملت برگزیدة خدا می د انند. آنها بر این باورند که غیر یهودیان، حیوانات چهارپا هستند. در سالهای نه چندان دور، جهان به طور مستقیم شاهد فاجعة پاکسازی نژادی در کوزوو بود که در آن بیش از هزاران نفر به شکلی ظالمانه و وحشیانه قربانی شدند.
آزادی عقیده
اسلام، حق انسان ها را برای انتخاب آزادانة اندیشه و اعتقادات خود به رسمیت شناخته است. اما شرط آن، عدم اهانت به مقدسات دینی و اصول اولیه و ثابت همة ادیان و جوامع است؛ مانند اهانت به خداوند یا هر یک از انبیای الهی یا به سخره گرفتن یکی از آیین های مذهبی و ...
قرآن کریم در حدود دویست آیه، به صراحت بر آزادی عقیده تأکید کرده است؛ از جمله می توان به آیات زیر اشاره کرد:
ـ (لاَ إِکْراهَ فِی الدِّینِ).32
«در قبول دین، اکراهی نیست».
ـ (وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ) 42
«و بگو این حقّ است از سوی پروردگارتان! هر کس می‌خواهد ایمان بیاورد (و این حقیقت را پذیرا شود) و هر کس می خواهد کافر گردد!»
ـ (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَآمَنَ مَنْ فِی الْأَرْضِ کُلُّهُمْ جَمِیعاً أَ فَأَنْتَ تُکْرِهُ النَّاسَ حَتَّى یَکُونُوا مُؤْمِنِین).52
« و اگر پروردگار تو می‌خواست، تمام کسانی که روی زمین هستند، همگی به (اجبار) ایمان می‌آوردند؛ آیا تو می‌خواهی مردم را مجبور سازی که ایمان بیاورند؟! (ایمان اجباری چه سودی دارد؟!) ».
ـ (فَذَکِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ * لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ).62
«پس تذکّر ده که تو فقط تذکّر دهنده‌ای! تو سلطه‌گر بر آنان نیستی که (بر ایمان) مجبورشان کنی».
هنگامی که کفار قریش از پیامبر( صلی الله علیه و آله) خواستند یک روز، او بت های مشرکان را بپرستد و روز دیگر، کافران خدای یکتا را، این آیه نازل شد که:
(قُلْ یَا أَیُّهَا الْکافِرُونَ * لاَ أَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ * وَ لاَ أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُد).72
«بگو: ای کافران! آنچه را شما می‌پرستید من نمی‌پرستم! و نه شما آنچه را که من می‌پرستم پرستش می‌کنید.»
برخی از کینه توزان نسبت به اسلام، تمایل دارند تا جهاد اسلامی مشروع را به عنوان یکی از انواع اجبار برای پذیرفتن دین توصیف و تعبیر کنند. در واقع جهاد اسلامی، مانند جنگ های پیشگیرانه و خصمانه ای نیست که آمریکا امروزه بر ضد دشمنان دینی خود به پا می کند. جهاد اسلامی نوعی جنگ دفاعی است که هدف از آن، حفظ اصول پنجگانة دین، حمایت از مستضعفان حتی اگر غیر مسلمان باشند. غزوات پیامبر مکرم اسلام( صلی الله علیه و آله) برای ما عبرت آموز است.
منظور ما در این مقاله تنها غزوات پیامبر( صلی الله علیه و آله) است نه کسانی که بعد از ایشان از مسیر صحیح منحرف شدند و به بهانة دعوت به اسلام و گسترش آن، به مخالفان خود یورش بردند. این افراد بعد از پیروزی، سرداران و والیان خود را به مناطق جنگ زده ارسال کردند و از کسانی که با ظلم و ستم به آنان تجاوز شده عذرخواهی کردند. این خود دلیلی محکم برای این موضوع است که بسیاری از حاکمان، مفهوم واقعی جهاد اسلامی را درک نکردند. کینه توزان نیز از این روزنه نفوذ کرده و شبهات خود را القا می کنند. جای تأسف دارد که بسیاری نیز فریب این شبهات را می خورند.
یکی دیگر از مظاهر تسامح دینی مسلمانان با پیروان دیگر ادیان، عدم تعرض به کلیساها و معابد مسیحیان و یهودیان است. حتی بت ها نیز تا کنون در سرزمین های مسلمان نشین پا برجا هستند. نخستین فاتحان این سرزمین ها، برای احترام به احساسات مذهبی پیروان آیین بت پرستی، آسیبی به آنها وارد نکرده ا ند. نقطة مقابل این نوع برخورد مسامحه آمیز را در رفتار کلیسا در قرون وسطی می توان مشاهده کرد. کلیسای قرون وسطی با کمک «شارلمان» پادشاه فرانسه، قانونی را تصویب کرد که بر اساس آن، هرکس از مسیحی شدن سر باز می زد، محکوم به اعدام می شد! شارلمان هدف از حمله به آنگلو ساکسون ها را مسیحی کردن آنان اعلام کرده بود.
دادگاه های قرون وسطی واقعاً شرم آور بود. کلیسا نظرات خود را بر مردم تحمیل می کرد. در این دوره، سیصد هزار نفر به دار مجازات آویخته شدند و سی و دو هزار نفر را زنده زنده سوزاندند؛ از جمله می توان به قتل جغرافی د انان معروف، مانند «برونو» برای اعتقاد به «تعدد عوالم» و همچنین «گالیله» برای اعتقاد به «گردش زمین گرد خورشید» اشاره کرد. استاد «رینو» می گوید: فرانسه در سال 1985 دستور تحریم مذهب پروتستان را صادر کرد و کلیساهای آنان را ویران ساخت و سران آن را تبعید نمود. این کشور در سال 1715 میلادی هر صیغة ازدواجی را که به شیوة مذهب کاتولیک منعقد نشده بود، غیر قانونی دانست.82
آدام متنز می گوید: «حکومت اسلامی در آیین های مذهبی اهل ذمه هیچ دخالتی نمی کرد؛ بلکه برخی از خلفا در اجتماعات و اعیاد آنها حاضر می شدند و دستور حفاظت از آنان را صادر می کردند».
گلد تسهیر شرق شناس یهودی می گوید: «اسلام به دلیل سیاست هوشمندانة خود، رفته رفته به یک قدرت بین المللی تبدیل می شد. در دوره های نخستین، گرویدن به اسلام اجباری نبود. به عنوان مثال، در دورة حکومت اسلامی در هندوستان، آیین های کهن در معبدها به اجرا در می آمد.»92
علی رغم آنچه گفته شد، اسلام پیروان خود را تشویق می کند تا دیگران را با مهربانی و عطوفت، به این دین دعوت کنند؛ زیرا اسلام بر اساس آیة زیر تنها دین صحیحی است که خداوند آن را می پذیرد:
(وَ مَنْ یَبْتَغِ غَیْرَ الْإِسْلامِ دیناً فَلَنْ یُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِی الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینَ).03
«و هر کس جز اسلام (و تسلیم در برابر فرمان حق) آیینی برای خود انتخاب کند، از او پذیرفته نخواهد شد و او در آخرت، از زیانکاران است.»
اسلام، مخالفان خود، به ویژه اهل کتاب را به گفتگو برای رسیدن به نتیجة مشترک، دعوت می کند:
(قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى‏ کَلِمَةٍ سَواءٍ بَیْنَنا وَ بَیْنَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیْئاً وَ لا یَتَّخِذَ بَعْضُنا بَعْضاً أَرْباباً مِنْ دُونِ اللهِ).13
«بگو ای اهل کتاب! بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما یکسان است؛ که جز خداوند یگانه را نپرستیم و چیزی را همتای او قرار ندهیم و بعضی از ما، بعضی دیگر را ـ غیر از خدای یگانه ـ به خدایی نپذیرد.»
و خداوند متعال مسلمانان را به نیکوکاری و ارتباط با آنان امر می کند:
(لاَ یَنْهاکُمُ اللهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطینَ).23
«خدا شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در راه دین با شما پیکار نکردند و از خانه و دیارتان بیرون نراندند نهی نمی کند؛ چرا که خداوند عدالت‌پیشگان را دوست دارد.»
گفتگو و ارتباط
خداوند متعال می فرماید:
(یَا أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى‏ وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ الله أَتْقاکُمْ إِنَّ اللهَ عَلِیمٌ خَبِیر).33
«ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره‌ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ (اینها ملاک امتیاز نیست،) گرامی‌ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست؛ خداوند دانا و آگاه است!»
این آیه به صراحت بر ضرورت ایجاد ارتباط دو جانبه بین ملت ها تأکید می کند. ایجاد این ارتباط مستلزم برقراری تبادلات سیاسی، فرهنگی و اقتصادی با هدف پی ریزی جامعه ا ی انسانی است که سرشت و شاکلة آن بر پایة نیکی و خیرخواهی استوار خواهد شد.
گفتگو، یکی از اصول مبنایی در اسلام است. خداوند متعال گفتگو با مخالفان را به ما آموخته حتی اگر خود شیطان باشد. گفتگو راهی برای رسیدن به فهم مشترک به شمار می رود. افزون بر این، گفتگوی خداوند با ابلیس ـ لعنه الله ـ نیز خود دلیلی برای ضرورت و واجب بودن این اصل اساسی است.
(قالَ یا إِبْلِیسُ ما مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِیَدَیَّ أَسْتَکْبَرْتَ أَمْ کُنْتَ مِنَ الْعالِینَ * قالَ أَنَا خَیْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِی مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِینٍ * قالَ فَاخْرُجْ مِنْها فَإِنَّکَ رَجِیمٌ * وَ إِنَّ عَلَیْکَ لَعْنَتِی إِلى‏ یَوْمِ الدِّینِ * قالَ رَبِّ فَأَنْظِرْنِی إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ * قالَ فَإِنَّکَ مِنَ الْمُنْظَرِینَ* إِلى‏ یَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ * قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ).43
«گفت: ای ابلیس! چه چیز مانع تو شد که بر مخلوقی که با قدرت خود او را آفریدم سجده کنی؟! آیا تکبّر کردی یا از برترین ها بودی؟! (برتر از اینکه فرمان سجود به تو داده شود!) گفت: من از او بهترم؛ مرا از آتش آفریده‌ای و او را از گل! فرمود: از آسمان ها (و صفوف ملائکه) خارج شو، که تو راندة درگاه منی! و مسلّماً لعنت من بر تو تا روز قیامت خواهد بود! گفت: پروردگارا! مرا تا روزی که انسان ها برانگیخته می شوند مهلت ده! فرمود: تو از مهلت داده‌ شدگانی، ولی تا روز و زمان معین! گفت: به عزّتت سوگند، همة آنان را گمراه خواهم کرد.»
سیرة کلامی و عملی پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله) نیز گواهی بر این مفاهیم عمیق است؛ از جمله نقل شده که اعرابی نادان و خشن نزد رسول الله( صلی الله علیه و آله) آمد و با تندگویی و خشونت از ایشان پولی درخواست کرد. اعرابی عمامة پیامبرخدا( صلی الله علیه و آله) را چنان گرفت و فشار داد که گردن ایشان سرخ شد و گفت:
«أعطنی من مال الله الذی أعطاک»؛ «از اموالی که خداوند به تو داده، به من هم بده.»
یکی از صحابه خواست مرد اعرابی را مجازات کندکه پیامبر( صلی الله علیه و آله) او را نهی کرد و فرمود:
(دَعُوهُ، فَإِنَّ لِصَاحِبِ الْحَقِّ مَقَالاً).53
«اورا رها کن! این اعرابی فکر می کند حق با اوست [هر چند در واقع اینگونه نیست].»
پیامبر( صلی الله علیه و آله) در حوزة ارتباطات سیاسی، با هدف ایجاد زمینة گفتگو و دعوت به اسلام، تعدادی پیمان نامه با کفار به امضا رساند؛ یکی از خیره کننده ترین پیمان نامه ها، پیمان صلح حدیبیه است که به واسطة آن بسیاری از مردم به اسلام گرویدند، تا جاییکه خداوند در آیة زیر برای آن از تعبیر «فتح» استفاده کرد:
(إِنّٰا فَتَحْنٰا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً).63
«ما برای تو پیروزی آشکاری فراهم ساختیم...»
همکاری و همبستگی
یکپارچه سازی تلاش ها و متمرکز نمودن توانایی ها، برای به ثمر نشستن پروژه های عام المنفعه و همچنین توسعة همه جانبه، یکی از نیازهایی است که خلأ آن به شدت احساس می شود. ضرورت ها و نیازهای بیشماری در حوزة امنیت، محیط زیست، بهداشت و... وجود دارند که هیچ دولتی ـ هر چند بزرگ و توانمند ـ به تنهایی نمی تواند عهده دار تأمین آنها شود و معضلات و مشکلات پیش روی آن را، که عموماً جنبة بین المللی و حتی بین قارهای دارد، حل کند. برای مثال می توان به بحران تروریسم بین الملل، آلودگی محیط زیست و پدیده های سه گانة هولناک و مخاطره انگیزی به نام «فقر، گرسنگی و بیماری» که جان میلیون ها انسان را می گیرد، اشاره کرد.73
خداوند متعال در آیة زیر بندگان خویش را به همکاری تشویق کرده است:
(وَ تَعٰاوَنُوا عَلَى اَلْبِرِّ وَ اَلتَّقْوىٰ وَ لاٰ تَعٰاوَنُوا عَلَى اَلْإِثْمِ وَ اَلْعُدْوٰانِ).83
«و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدّی همکاری ننمایید! ...»
با مراجعه به سیرة پیامبر گرامی اسلام محمد مصطفی( صلی الله علیه و آله) می بینیم که ایشان در خشکسالی و قحطی مکه با دادن پشته های گندم و جو، به یاری کفار قریش شتافت. ایشان حتی در دورة قبل از اسلام در جنگ فجار که در آن نیکوکاران برای نابود کردن اشرار و مفسدان همکاری می کردند نیز شرکت کرد. همچنین پیامبر خدا( صلی الله علیه و آله) در بازسازی خانة کعبه که بر اثر سیلی ویرانگر، آسیب دیده بود، مشارکت داشت. آنچه گفته شد، دلیلی است بر این که همکاری و همبستگی برای انجام امور شایسته و خیرخواهانه، یکی از اساسی ترین مبانی تسامح دینی در میان مردم به شمار می رود.93
با توجه به احادیث نقل شده، می توان دریافت که بخش زیادی از این احادیث به همکاری و همیاری میان همة انسان ها اختصاص یافته است. حضرت رسول( صلی الله علیه و آله) می فرمایند:
«الْخَلْقُ کُلُّهُمْ عِیَالُ اللهِ فَأَحَبُّهُمْ إِلَى اللهِ ـ عَزَّ وَ جَلَّ ـ أَنْفَعُهُمْ لِعِیَالِهِ».
«مخلوقات، همگی خانواده‌ی خداوند هستند، بنابراین محبوب‌ترین فرد نزد خداوند کسی است که بیشترین سود و منفعت را به خانوادة خداوند برساند.»
در جای دیگری می فرمایند: «إِنَّ اللهَ فِی عَوْنِ الْعَبْدِ مَا دَامَ الْعَبْدُ فِی عَوْنِ أَخِیهِ»؛ «تا هر زمانی که بنده به برادر خود کمک کند، خداوند متعال نیز به او کمک خواهد کرد.»
منظور از «برادر» در حدیث شریف، برادر دینی یا برادر خونی نیست؛ بلکه هر انسانی را بدون در نظر گرفتن دین یا نژاد وی شامل می شود. این نکته کاملاً متضاد با نظرات برخی نظریه پردازان تمدن مادی معاصر است که انسان را به جنگ تمدن ها و ضرورت برتری نژاد سفید دعوت می کنند.
آنچه که گفتیم، برخی از محورهای اساسی تسامح دینی بود که به نظر من باید در این مقاله به آنها اشاره می شد. معتقد نیستم که همة ابعاد این موضوع را بررسی کرده ا م؛ بلکه مسیر برای بررسی و تحقیق در این باره همچنان باز است. من این فرصت را غنیمت می شمارم تا از دیگر پژوهشگران دعوت کنم که ابعاد تازه تری از این موضوع حساس را آشکار و روشن کنند.
نتیجه گیری:
می توان طی فرایند تعمیم و تجرید، از احکام و بندهای این پیمان نامه، اصول اولیه و ثابتی را استخراج کرد. این اصول اولیه و ثابت، علاوه بر این که با مصادیق عملی و تجارب واقعی تسامح دینی می تواند اندوخته ا ی تاریخی برای غنی ساختن تمدن اسلامی باشد، همچنین می تواند منبعی الهام بخش برای حل بسیاری از مشکلات دورة معاصر به شمار رود. اصل تسامح دینی، چکیده و بازتاب روشنی از روح این پیمان نامة شریف نبوی است. این پیمان نامه به نوعی، اصل تسامح دینی را به اجرا گذاشته و تمرینی عملی برای آن به شمار می رود. از آنجایی که ما امروزه با مشکلات فراوانی مانند جنگ عربی ـ اسرائیلی، جنگ های منطقه ا ی، نظریه جنگ تمدن ها و عملیات های تروریستی که بسیاری از کشورهای جهان را مشغول خود کرده است، دست و پنجه نرم می کنیم، نیاز مبرم و شدیدی به طرح هایی احساس می شود که بر پایة تفاهم، گفتگو و مذاکره پایه ریزی شده باشند. باید به تعدد آراء و نظریات به عنوان مسیری برای ایجاد تمدنی جهانی ایمان داشت. تمدنی که مردم جهان می توانند در آن با صلح و تفاهم، همزیستی مسالمت آمیزی داشته باشند.

پی نوشت ها :
1 . حجرات‏ : 13
2 . ممتحنه : 8
3 . الزرعی آن را در نقد المنقول ص 114 ذکرکرده است.
4 . بیهقی آن را در کتاب «سنن الکبری» ج 9، ص 205، کتاب الجزیه ـ باب لا یدخلون مسجد، از عبد الله بن عمرو بن العاص
روایت کرده است.
5 . بخاری آن را در صحیح خود ج 6، ص 2533، کتاب الدیات، باب إثم من قتل ذمیا بغیر جرم، شماره 6 ، از عبدالله بن عمرو
روایت کرده است.
6 . یوسف القرضاوی، کتاب «غیر المسلمین فی المجتمع الاسلامی»، چ3، نشر مکتبة وهبة، قاهره، 1413، 1992، ص11
7 . علی احمد عیسی، مقاله «أمة العرب والإسلام قدمت نموذجا للخدمة الاجتماعیة»، مجلة الثقافة، الجزایر، آگوست
1985، شماره 88 ، ص 38
8 . یوسف القرضاوی، کتاب «غیر المسلمین فی المجتمع الاسلامی»، ص 11 به بعد.
9 . علی بولاج، مقاله «وثیقة المدینة المنورة (وثیقة السلام فی مجتمع متعدد الثـقافات والادیـان)»، مجله دراسات اسلامیه، آوریل
2006 م، شماره 3، الرحیق المختوم، المبارکفوری ، ص 202
10 . المبارکفوری، الرحیق المختوم، ص 206
11 . علی بولاج، وثیقة المدینة المنورة، مجله دراسات اسلامیه، ع 3
12 . محمد علی الصابونی، مختصر تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص 135
13 . توبه : 4
14 . غافر : 29
15 . انبیا : 23
16 . نساء : 65
17 . مائده : 42
18 . بقره : 30
19 . بقره : 34
20 . اسراء : 70
21 . نساء : 1
22 . روم : 22
23 . بقرة : 256
24 . کهف : 29
25 . یونس : 99
26 . غاشیه : 21 و 22
27 . کافرون : 3ـ 1
28 . عماد الدین خلیل، فی التاریخ الاسلامی (فصول فی المنهج والتحلیل) المکتب الاسلامی، دمشق، سوریه، 1410، 1981، صص 77 ـ 72
29 . ابو الحسن الندوی، ماذا خسر العالم بانحطاط المسلمین، صص175 و 176
30 . آل عمران : 85
31 . آل عمران : 64
32 . ممتحنه : 8
33 . حجرات : 13
34 . ص 82 ـ 74
35 . بخاری آن را در صحیح خود ج 3، ص 1321، شماره 3414 نقل کرده است.
36 . فتح : 1
37 . در بیانیة اصول حقوق بین الملل صادر شده در شورای عمومی سازمان ملل متحد قطعنامه شماره 2625، سال 1970 تـأکید
شده که (کشورهای دنیا باید برای تحکیم احترام بین المللی و رعایت حقوق بشر و آزادی های اساسی برای همه و از بین
بردن تعصبات دینی و مذهبی با یکدیگر همکاری کنند).
38 . مائده : 2
39 . صفی الرحمان المبارکفوری، الرحیق المختوم ، صص 76 ، 77 و 79