جنّة المعلّاة

ص: 38
برخی نیز این درّه را «شعب المقبره» نام نهاده‌اند. (1) علت این نامگذاری این است که از دوره جاهلی به این طرف، مردگان اهل مکه در همین مکان به خاک سپرده می‌شدند.
ازرقی نوشته است:
مردم مکه در دوره جاهلی و آغاز اسلام، مردگان خود را در درّه ابی دبّ که بخشی از حجون است تا دره «صُفیِّ» یعنی «صُفیِّ السّبابِ» و در دره‌ای که پیوسته به گردنه مدنیین است و امروز این بخش، گورستان مردم مکه است دفن می‌کردند، سپس منطقه گورستان بالاتر کشیده و پیوسته به کوه و گردنه اذاخر و کنار محوطه حرمان شد.
وی در جای دیگر می‌نویسد: «مردم مکه مردگان خویش را در دوره جاهلی و آغاز اسلام، در سمت راست و چپ وادی دفن می‌کردند. سپس همگان گورهای مردگان خویش را در درّه سمت چپ قرار دادند و امروز هم گورهای مردم مکه عموماً همان جاست، مگر قبور خاندان‌های عبدالله بن خالد بن اسید بن ابی العیص بن امیة بن عبدشمس و سفیان بن عبدالاسد ابن هلال بن عبدالله بن عمر بن مخزوم که آنان همچنان مردگان خود را در گورستان بالا و کنار چشمه و نخلستان خرما دفن می‌کنند». (2)
ابن ظهیرة در توضیح این مطلب می‌گوید: «مقصود از سمت راست، درّه ابی دب است که امروز معروف به درّه عفاریت و درّه سلاخ‌هاست و مقصود از سمت چپ درّه صفی است».(3)
این قبرستان در گذشته به مقبرة المعلّاة معروف بوده و برخی نیز آن را مَعَلیَّ (به لام و یا) نامیده‌اند. (4) و در میان اهل مکّه، «جنة المعلاة» شناخته می‌شود. (5)
ابن عباس می‌گوید: پیامبر- ص- درباره این گورستان فرمود: «این گورستان مردم مکّه، چه نیکو گورستانی است». (6)
کثیر بن کثیر (از شعرای مشهور قرن اول هجری) درباره این گورستان اشعاری این چنین سروده است:
کم بِذاکَ الحَجُون مِنْ اهْلِ صِدْقٍ و کُهُکولٍ اعِفَّةٍ و شَباب
سَکَنُوا الجَزَع جَزْعَ بیت أبی مو سی إلی النَّخْلِ مِنْ صُفیِّ السّبابِ
«در این حجون چه بسیار دوستان راستین از پیران و جوانان پاکدامن خفته‌اند، آنان در محله «جزع» که محل «جزع» که محل خاندان ابوموسی است تا سرزمین «نخل» و «صفی السباب» سکونت داشتند». (7)
این گورستان و منطقه حجون در گذشته کاملًا مشخص بوده و شعرای عرب، درباره آن اشعار فراوانی سروده‌اند از جمله:
1- فَلمَّا الْتَقَیْنا بِالْحَجُونِ تَنَفَسَّتْ تَنَفُّسَ محزونِ الفؤاد سَقیم (8)
«هنگامی که در حجون به هم رسیدیم آهی کشید، آهی که از یک انسان دلگرفته بیمار برمی‌خیزد».
دیگری می‌گوید:
2- و ارادتِ الکَدید مُجْتَرعاتٍ حُزْنَ وادِی الحَجُونِ بالاثْقالِ (9)
«شترانی که تشنه به سرزمین کدید(10) رسیدند، و بار سنگین از درّه حجون گذشتند».
و شاعر دیگری چنین می‌سراید:
3- لَیالی سُمَّارِ الْحَجُونِ الی الصَّفا خُزاعة اذخلَّت لها البیت جُرْهُمَ
«شبهای شب زنده‌داران حجون تا صفا؛ یعنی خزاعه، هنگامی که جرهمیان خانه خدا را برای آنان گذاشتند.
و لَوْ نَطَقتَ بَطْحاؤُها وَ حَجُونُها و خیفُ مِنیً و المِأزِمان و زمزم (11)
اگر سرزمین بطحا و حجون به سخن درآیند، و خیف در منی و مأزمین(12) و زمزم نیز زبان داشته باشند».
در روایتی از پیامبر- ص- که ابن عباس آن را نقل می‌کند آمده است:
«هر کس در این گورستان (گورستان مکه) دفن شود روز قیامت ایمن مبعوث می‌شود». (13)
یکی از امتیازات این گورستان این است که برابر با بخشی از کعبه قرار دارد.
ازرقی می‌گوید: پدر بزرگم می‌گفت:
«هیچ درّه‌ای را در مکه نمی‌شناسیم که کاملًا روبروی بخشی از کعبه باشد و در آن انحرافی نباشد، مگر همین دره‌ای که گورستان است که بطور مستقیم رویاروی و برابر کعبه است». (14)
مقبرة المعلاة از گذشته تاکنون مورد احترام مردم مکه بوده و برخی نیز عقاید خاصّی درباره آن داشته‌اند.
محمد بن منصور می‌گوید: از افراد مورد اعتماد ساکن مکّه شنیدم که می‌گفتند ابا نصر ابن الفخار گفته است: «در خواب دیدم انسانی را که در قبرستان معلاة به خاک سپرده شده بود، از قبر خارج ساخته، به محل دیگری منتقل می‌کنند علّت آن را پرسیدم، گفتند: این قبرستان بدعت‌گزاران را در خود نمی‌پذیرد». (15)
برخی از اهل سنّت زیارت این قبرستان را بدان جهت که تعدادی از صحابه و تابعین و بزرگان از علما و شایستگان را در خود جای داده، مستحب دانسته‌اند. (16) و از آنجا که کوه حجون مشرف بر این قبرستان است، برخی آن را «مقبرة الحجون» نامیده‌اند. (17)
جوهری می‌گوید: «حَجُون (به فتح حاء) کوهی است در مکه و آنجا قبرستان است». (18)
ابن اثیر نیز می‌گوید: «حَجون کوهی است در مکّه مُشرف بر شِعب جَزَّارین (قصّابان)».
ابن مسعود در روایتی گفته است:
«روزی پیامبر- ص- در کنار این قبرستان توقف نموده و فرمود: خداوند از این بقعه، یا از این حرم هفتاد هزار نفر را برمی‌انگیزد و بدون حساب به بهشت وارد می‌کند، هر یک از آنان هفتاد هزار نفر را شفاعت می‌کنند، چهره‌هایشان همچون ماه شب چهارده درخشان است. 

---

1- مرآة الحرمین، ص 31، دارالمعرفة، بیروت. یا شفاء الغرام، ج 1، ص 285 دیده شود.
2- اخبار مکه، ازرقی، ص 473.
3- همان مدرک.
4- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1، ص 284.
5- فقه العبادات الحج، ص 205.
6- ازرقی، اخبار مکه، ص 470.
7- الاغانی، ج 1، ص 322.- ازرقی، اخبار مکه، ص 520- 473.
8- الاغانی، ج 1، ص 218.
9- همان.
10- کدید، جایی میان مکّه و مدینه، در چهل و دو میلی مکّه معجم المعالم الحجاز، ج 7، ص 204
11- الاغانی، ج 19، ص 78.
12- مأزمین دو کوه یا درّه میان آنها میان مشعر و منی نزدیک وادی محسّر.
13- ازرقی، اخبار مکه، ص 470.
14- همان.
15- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، ج 1، ص 285.
16- همان.
17- فقه العبادات الحج حسن ایوب، ص 205.
18- لسان العرب، ص 792- 791.