برکات خانه خدا

ص: 8
نائب شود، و این تأیید فوریت می‌کند. ولی آن عده که قائل به وجوب فوری نیستند شاید به عمل رسول خدا- صلی الله علیه و آله- استدلال کنند که آن حضرت- ص- در سال هشتم هجری، مکّه را فتح کرد ولی انجام حج را تا دو سال تأخیر انداخت.
لیکن این استدلال تمام نیست؛ زیرا مسلمانان قبل از فتح مکه با مشرکان قرارداد بسته بودند که وارد سرزمین مکّه نشوند و چون رعایت شرط لازم بود و در حقیقت مسلمانان توان و استطاعت نداشتند لذا حج بر آنان واجب نبود، بعد هم که آمدند جریان حدیبیه پیش آمد و مشرکان موافقت نکردند لذا انجام و برگزاری حج برای مسلمانان مقدور نبود و از طرفی گرچه خود حضرت قبل از حجةالوداع مشرّف نشد ولی حضرت امیر- علیه‌السلام- را با عدّه‌ای در سال نهم هجرت اعزام کرد و خودش در سال حجةالوداع مشرف شد، تأخیر رسول اکرم- ص- حتماً بر اثر عذر مقبول بود.
معیار استطاعت
استطاعتی که در حج، شرط شده و در آیه «لِلّه علی الناس ...» آمده است، مانند خمس و زکات نیست که صرف مالک بودن مقدار نصاب شرط باشد، بلکه در حج مستطیع بودن شرط است که استطاعت گاهی از مالک بودن زاد و راحله و هزینه عائله حاصل می‌شود و گاهی با مهمان بودن و یا از طریق به عهده گرفتن مأموریتی برای کاروانها به دست می‌آید؛ به‌گونه‌ای که افراد هم مناسک حجشان را انجام می‌دهند، هم خدمت به زائرین می‌کنند و هم به حیثیّتشان صدمه‌ای وارد نمی‌شود.
گاهی نیز استطاعت با بذل حاصل می‌شود؛ یعنی مالی به کسی بذل می‌گردد تا به مکّه مشرف شود. به او می‌گویند هزینه سفر حجّ تو را پرداخت می‌کنیم، اگر در پذیرفتن آن، سلب حیثیت و هتک حرمتی نباشد، مستطیع می‌شود و حج بر او واجب می‌گردد، خلاصه آنکه در استطاعت، مالک بودن لازم نیست.
همانطور که استطاعت مالی از آیه کریمه استفاده می‌شود، استطاعت بدنی نیز شرط است و این نیز از ظاهر آیه استفاده می‌شود، نه آن‌طور که بعضی از اهل سنت پنداشته‌اند که آیه تنها بر استطاعت زاد و راحله دلالت دارد.(1)
بنابراین اگر کسی زاد و راحله داشته باشد ولی دارای استطاعت بدنی نباشد، حج بر او واجب نیست مگر این که قبلًا حج بر او مستقر شده باشد. همچنین است اگر از استطاعت بدنی برخوردار باشد ولی استطاعت مالی نداشته باشد و بخواهد تسکّعاً و با فشار و رنج، حج به جا آورد، گرچه از نظر عقل مستطیع است ولی در نظر شرع مستطیع نیست.
رجوع به کفایت
آنچه از آیه کریمه «ولِلّه علی النّاس ...» استفاده می‌شود؛ همان استطاعت و توان مالی و بدنی برای رفتن تا خانه خدا است، اما آیا استطاعت و هزینه برگشت یا به تعبیر فقهی «رجوع الی الکفایه» نیز لازم است یا نه؟ مطلبی است که باید روشن شود.
فرض مسأله در جایی است که شخص استطاعت عقلی کافی برای بازگشت از سفر حج را دارد و با زحمت هم که باشد می‌تواند برگردد. و شاید ظاهر آیه، مشمول این فرض شود. لیکن با توجه به دیگر اطلاقات، نظیر: «ما جعل علیکم فی‌الدین من حرج»(2)و یا «یریدالله بکم الیسرو لایرید بکم العسر»(3) و نظایر آن، باید حج بر او واجب نباشد. از این‌رو فقها رجوع الی الکفایه را لازم دانسته‌اند؛ یعنی باید طوری باشد که به راحتی برود و به راحتی برگردد و همان شغل قبلیش را داشته باشد.
روایاتی نیز هست که رجوع الی الکفایه را معتبر می‌دانند گرچه سند بعضی از آنها تام نیست؛ نظیر این روایت:
محمّد بن یعقوب عن عدّة من أصحابنا، عن أحمد بن محمد، عن ابن محبوب عن خالد بن جریر(4) عن أبی الرّبیع الشّامی قال: سئل أبو عبداللّه- علیه‌السلام- عن قول اللّه- عزّوجلّ- «وَلِلّه علی الناس حجّ البیت من استطاع الیه سبیلًا» فقال ما یقول الناس؟ قال: فقلت‌له: الزّاد والرّاحلة. قال: فقال أبوعبداللّه- علیه‌السلام- قد سئل أبو جعفر- علیه‌السلام- عن هذا فقال: هلک الناس اذا لئن کان من کان له زاد و راحلة قدرما یقوت عیاله و یستغنی به عن الناس ینطلق الیهم فیسلبهم إیّاه لقد هلکوا اذا، فقیل له: فما السّبیل؟ قال: فقال: السّعة فی المال اذا کان یحجّ ببعض و یبقی بعضاً لقوت عیاله، ألیس قد فرض اللّه الزکاة فلم یجعلها الّا

---

1- تفسیر قرطبی، ج 4، ص 124.
2- حج: 78.
3- بقره: 185.
4- سند تا ابن محبوب تام است ولی وضیعت «خالد بن جریر» روشن نیست.