در میقات جحفه(2)

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

موضوعات


1- مشروح این واقع تحت عنوان «غزوة الرجیع» یا «بعث الرجیع» در کتب تاریخ و مغازی ذکر شده. اما نقل آن همراه با مطالب متناقض است. استاد جعفر مرتضی در کتاب «الصحیح من سیرة النبی الاعظم»، ج 5، از صفحه 179 تا صفحه 240 بحث مفصلی پیرامون این واقعه و اختلافات نقل در کتب حدیث و سیره دارند و موارد متناقض را یک یک می‌شمارند.
اما بر این واقعیت اعتراف دارند که اصل ماجرا صحت دارد و وقوع پیدا کرده و تعدادی در منطقه رجیع و دو نفر هم در مکه به دست کفار به شهادت رسیده‌اند.
با این که اصحاب سیره و تاریخ دو عامل اساسی را برای این کشتار نقل کرده‌اند، یکی مسأله درخواست مبلغینی جهت تبلیغ و دیگری اعزام پیامبر افرادی را برای خبرگیری از اوضاع قریش؛ اما آقای جعفر مرتضی هیچکدام از دو احتمال را تقویت نمی‌کند.
ما بر اساس مستندات و آنچه می‌تواند به واقعیت نزدیک باشد، از جمله سخنان خبیب هنگام شهادت که گفت: «الّلهم بلّغنا رسالة نبیک ...» و دیگر این‌که این واقعه پس از جنگ احد و اواخر سال سوم هجری رخ داده که ایشان هم آن‌را تأیید می‌کنند، علّت و انگیزه اصلی را انتقام گرفتن کفار زخم خورده می‌دانیم که در شکل خدعه و نیرنگ بروز کرده و به شهادت تعدادی از یاران پیامبر که برای تبلیغ و اشاعه اسلام مأمور شده بودند منجر شده. و در بیان این داستان از نقل مطالبی که مستند صحیحی ندارد سعی کرده‌ایم پرهیز شود.
برای این نوشته به مصادیر ذیل مراجعه شده:
1- سیره ابن هشام.
2- شرح المواهب اللدنیة.
3- صحیح مسلم.
4- صحیح بخاری.
5- فتح الباری.
6- مغازی واقدی.
7- اسد الغابه فی معرفة الصحابه.
8- طبقات ابن سعد.
9- سیر اعلام النبلاء.
10- سیره حلبی.
2- این نوشتار، از مقاله دکتر عبدالهادی الفضلی اقتباس و با ملاحظاتی برگردان شده است. مقاله مذکور با عنوان «من معالم الحج والزیارة الجحفه» و در شماره شانزدهم مجله الموسم در هلند چاپ شده است.

ص: 166
جحفه به دلیل سابقه مهمّ تاریخی‌اش، و به جهت موقعیّتش که در راه حرمین و مسیر هجرت پیامبر اکرم- ص- قرار گرفته و بالاخره بدان جهت که میقات حاجیان است از اهمیت خاصی برخوردار می‌باشد.
جحفه در روزگاران قدیم، مَهْیَعَه‌(1) خوانده می‌شد. خلیل بن احمد فراهیدی در کتاب «العین» و ذیل ماده «هَیَعَ»، مَهْیَع را مسیر فراخ و سرزمین وسیع می‌داند و آن منطقه را بدان علت که از آغاز غدیر خم تا ساحل دریای سرخ وسیع است مهیعه خوانده‌اند. سپس جحفه نامیده شد؛ چون سیل جحاف آن وادی را از بین برد.
زبیدی در تاج العروس می‌نویسد(2) عمالیق،(3) بنوعبیل‌(4) را از مدینه بیرون راندند، آنان به مهیعه آمدند و سیل نابودشان کرد.
عایشه در روایتی از پیامبر- ص- نام قدیم و جدید منطقه را بدین شرح نقل می‌کند که: پیامبر هنگامی به مدینه درآمد که وبا در آنجا رواج داشت. رسول خدا- ص- دعا کرد: «اللّهمّ انقل وباء المدینة الی مهیعة».
و در روایتی دیگر که در صحیح بخاری آمده، پیامبر فرمود: «الّلهمّ حبّب الینا المدینة کحبّنا مکة او أشدّ و صحّحها و انقل حماها الی الجحفة».(5)
همینطور ابو ایوب خزاز از امام صادق- ع- روایت کرده: «و وَقّت لأهل المغرب الجحفة، و هی عندنا مکتوبة مهیعة».(6) جحفه در کتب جغرافیدانان مسلمان
همدانی می‌نویسد: از جحفه تا ابواء بیست و سه میل است.(7) بکری موقعیت جحفه را سه میلی غدیر خم می‌داند.(8) ادریسی جغرافیدان مغربی، جحفه را در اقلیم روم‌(9) و در ساحل شرقی دریا و در بیست و شش میلی ابواء


1- به فتح میم، یا و عین و سکون هاء. برخی مانند قاضی عیاض بکسر «هاء» نوشته‌اند. شرف الدین السیاغی، الروض النضیر، ج 3، ص 142.
2- ذیل ماده «جحف».
3- بنا به نوشته قلقشندی، آنان اعراب اصیل و فرزندان عملاق بن لاوذ بن ارم بن سام بن نوح هستند که در تنومندی و بزرگی جثّه ضرب‌المثل‌اند. نهایة الارب فی معرفة انساب العرب، ج 5، ص 142.
4- آنان نیز از اعراب اصیل بائده هستند و بنابه نوشته ابن کلبی، جدّ آنها عبید نه عبیل است. عبید بن ارم بن سام بن نوح. همان منبع، ص 321.
5- معجم ما استعجم، ج 1، ص 369 و 370.
6- همان منبع.
7- صفة جزیرةالعرب، ص 301.
8- معجم مااستعجم، ج 1، ص 368.
9- نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق، ج 1، ص 123 و 137.

ص: 167
دانسته است.(1)
اصطخری می‌نویسد: «ودّان» بریک منزلیِ جحفه باشد و از آنجا تا ابواء کی بر غربی راه حج باشد شش میل بود».(2)
مقدسی که جحفه را در پنج مرحله‌ای مکه و شش مرحله‌ای مدینه نام برده‌(3) آورده است: «جحفه، شهری است آباد که فرزندان جعفر در آن هستند و دژی با دو در دارد و چند چاه در آن است و در دو میلی آن یک چشمه و برکه بزرگِ آب هست».(4)
ابن خردادبه، جحفه را از ناحیه تهامه، دارای چاههای آب و در بیست و هفت میلی ابواء می‌داند.(5) یا قوت حموی فاصله منطقه جحفه تا غدیر خم را دو میل ثبت کرده است.(6)امروز فاصله مکه تا جحفه 189 کیلومتر است. یعنی از مکه تا فرودگاه رابغ 180 کیلومتر و از آنجا تا جحفه 9 کیلومتر و مسیر آن بدین صورت است.
جحفه- رابغ- صعبر- سه‌راهی (جده، مدینه، مکه)- خلیص- جموم- مکه
مسافت مذکور در نقشه وزارت راه سعودی ثبت شده است و این در حالی است که برخی مراجع‌(7) فاصله جحفه تا مکه را 220 کیلومتر دانسته‌اند.
نویسنده فقه‌السنه چنین نوشته است: «و وقّت لأهل الشام الجحفه:
موضع فی الشمال الغربی من مکة، بینه و بینها 187 کیلومتر».(8)
با مراجعه به منابع قدیم، فاصله جحفه از مکه سه، چهار و پنج مرحله ثبت شده است. و این اختلاف چهارگانه به علت معنای مرحله و مسیر مورد اشاره می‌باشد. آنان که سه مرحله را ضبط کرده‌اند، راه هجرت پیامبر را به شرح ذیل نوشته‌اند:
مکه- عُسفان- خیمه ام معبد- جحفه
مسیر نویسندگان چهار مرحله به این صورت است:


1- همان منبع، ص 142.
2- المسالک و الممالک، ص 24.
3- احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج 1، ص 150.
4- همان منبع، ص 112.
5- المسالک و الممالک، ص 107.
6- معجم‌البلدان، ج 2، ص 111.
7- آیةالله العظمی گلپایگانی- ره-.
8- فقه‌السنه، ج 1، ص 652.

ص: 168
مکه- جموم- عسفان- دف- جحفه
مراد از پنج مرحله این است:
مکه- جموم- عُسفان- دف- طارف- جحفه
و گروهی نیز مسافت میان مدینه منوره و جحفه را شش مرحله و مسیر ذیل را نوشته‌اند:
مدینه- فریش- مسیجید- سقیا- بئرمبیریک- ابواء- جحفه
سرانجام باید گفت: جحفه در شرق شهر رابغ قرار دارد و فاصله آن از مرکز شهر 22 کیلومتر و از فرودگاه 9 کیلومتر می‌باشد.
جحفه در گذشته و حال
جحفه بعد از سیل جحاف تا قرن پنجم هجری آباد بوده است.
بکری می‌نویسد: «وقی قریة جامعة، بها منبر».(1) و از نوشته یاقوت حموی برمی‌آید که جحفه در سده ششم و هفتم ویران بوده است. او می‌نویسد:
«کانت قریة کبیرة ذات منبر ... و هی الآن خراب».(2)
ابوالفداء که تدوین اثر جغرافیایی خود را در 721 ه. ق. به پایان برده، جحفه میقات مصریان را مکان خالی از سکنه نوشته است.(3)
ابوالحسن علی بن محمد قلصادی اندلسی از حاجیان غرناطه در اواخر قرن نهم در سفرنامه‌اش به ویرانی جحفه اشاره دارد و می‌گوید خود از منطقه رابغ محرم شده است.(4)
در ابتدای جحفه از سمت مدینه منوره، مسجدی واقع است به نام «مسجدالنبی» و در آن سوی جحفه، مسجدالأئمه. میقات فعلی که مسجد جدیدی است و توسط حکومت سعودی بنا شده، در کنار آثار مسجدالائمه و در فاصله کمی از روستای قدیم جحفه بنا شده و فاصله آن تا جاده مکه-


1- معجم ما استعجم، ج 2، ص 367.
2- معجم‌البلدان، ج 2، ص 111.
3- تقویم البلدان، ص 111.
4- رحلة القلصادی، ص 130.

ص: 169
مدینه 9 کیلومتر می‌باشد. آن سوی مسجد، آثاری از قصر علیا که ظاهراً از آثار دوره عبّاسی است به نظر می‌رسد.
ساکنان امروز جحفه را قبائلی زبید که با عوف آمیخته‌اند، تشکیل می‌دهند.(1)جحفه به روایت شرع
معاویة بن عمار از امام صادق- علیه‌السلام- نقل کرده: «من تمام الحج و العمرة ان تحرم من المواقیت الّتی وقّتها رسول‌اللّه- ص- لاتجاوزها الّا و انت محرم، ... و وقّت لأهل المغرب الجحفة، و هی مهیعة ...».(2)
ابوایوب ابراهیم بن عیسی خزاز به امام صادق- ع- عرض کرد:
«حدِّثْنی عن العقیق اوقت وقته رسول اللّه- ص-، او شئ صنعه الناس فقال: انّ رسول‌اللّه وقت لأهل المدینة ذالحلیفة و وقّت لأهل المغرب الجحفة- و هی عندنا مکتوبة مَهْیَعَة- و وقت لأهل الیمن یَلَمْلَمْ، و وقت لأهل الطائف قرن المنازل، و وقت لأهل نجد العقیق».(3)
ابن عباس روایت کرده است: «انّ رسول اللّه- ص- وقت لأهل المدینة ذا الحلیفة، و لأهل الشام الجحفه، و لأهل نجد قرن المنازل، و لأهل الیمن یلملم، و قال: هن لهم و لکلّ آتٍ اتی علیهن من غیرهن، ممن اراد الحج و العمرة، و من کان دون ذلک فمن حیث أنشأ، حتی أهل مکة من مکة».(4)
مسلم در روایت دیگری از پیامبر- ص- (نقل از عبدالله بن عمر) آورده: «... و مُهَلُّ اهل الشام مَهْیعة و هی الجحفة».(5)
فقهای شیعه نیز چنین آورده‌اند:
در فقه الرضا(6) و المقنع(7) «وقّت لأهل الشام المهیعة و هی


1- علی طریق الهجرة، ص 57.
2- وسائل الشیعه، فصل المواقیت، باب یکم.
3- الحدائق الناظرة، ج 14، ص 436.
4- صحیح مسلم، ج 1، ص 328.
5- صحیح مسلم بشرح النووی، ج 4، ص 85.
6- الینابیع الفقهیه، ص 4.
7- همان منبع، ص 20.

ص: 170
الجحفة».
در الهدایه‌(1) و المقنعه(2) «وقت لأهل الشام الجحفة».
در النهایة،(3) الجمل و العقود،(4) السرائر(5) و المواسم(6) «و میقات اهل الشام الجحفة». در کتاب الاصباح‌(7)و الغنیه(8) «و لمن حجّ علی طریق الشام الجحفة».
البته در صورت اضطرار، اهل مدینه نیز از جحفه محرم می‌شدند.
در صحیح حلبی آمده است: «من أین یحرم الرجل اذا جاوز الشجرة؟ قال: من الجحفة، و لایجاوز الجحفة الّا محرِماً». فقهای اهل سنت نیز میقات اهل شام، مصر و مغرب را جحفه می‌دانند.(9)
فقیهان و مراجع معاصر نیز مانند مرحوم آیةالله العظمی حکیم،(10) آیةالله العظمی خوئی،(11) و آیةالله العظمی گلپایگانی‌(12) جحفه را میقات حاجیان شام، مصر و مغرب می‌دانند.
آیةالله العظمی امام خمینی- رحمةالله علیه- می‌فرماید: «بدانکه محل احرام بستن برای عمره تمتع که آن را میقات می‌نامند ... پنج محل است: ... پنجم- جحفه است و آن میقات کسانی است که از راه شام به حج می‌روند».(13) راههای منتهی بر جحفه (از مدینه به مکه)
الف- راه قدیم مدینه به جحفه
1- مدینه- ذوالحلیفه- حفین- ملل- سیالة- روحاء- خیف‌نوح- خیام- اثیل- بدر- جحفه.
2- مدینه- ذوالحلیفه- حفین- ملل- سیالة- روحاء- رویثه- صفراء- بدر- جحفه.
3- مدینه- ذوالحلیفه- حفین- ملل- سیاله-


1- همان منبع، ص 48.
2- همان منبع، ص 69.
3- همان منبع، ص 174.
4- همان منبع، ص 227.
5- همان منبع، ص 467.
6- همان منبع، ص 339.
7- همان منبع، ص 256.
8- همان منبع، ص 417.
9- رک: الفقه علی المذاهب الأربعة.
10- منهاج السالکین، ص 30.
11- مناسک الحج، ص 66.
12- مناسک الحج، ص 41.
13- مناسک حج.

ص: 171
روحاء- روثیه- اثایه- عرج- سقیا- ابواء- جحفه.
4- مدینه- ذوالحلیفه- حفین- ملل- سیاله- روحاء- روثیه- اثایه- عرج- سقیا- ابواء- ودّان- عقبه فرش- ذات الاصافر- جحفه.
ب- راه قدیم جحفه به مکه
1- جحفه- طارف- دف- عسفان- جموم- مکه.
2- جحفه- خیمه ام معبد- عسفان- جموم- مکه.
ج- راههای جدید مدینه به مکه از طریق جحفه
1- مدینه- مسیجید- بدر- مستوره- رابغ- جحفه- قضیمه- خلیص- عسفان- جموم- مکه
در مسیر مذکور از سه راهی قضیمه به ثول، سپس به ذهبان و جده می‌روند.