اختلاف را مشخص نموده و پس از تأیید معظم‌له، آن را در اختیار ما قرار دادند که متن دستخط مبارک حضرت آیةاللَّه العظمی اراکی و تأیید معظم‌له در آغاز کتاب آمده است؛ بنابر این عمل به این مناسک و حواشی مربوط به ایشان، برای مقلدین آن مرجع بزرگوار مبریٌ ذمه است انشاءاللَّه تعالی.
در رابطه‌با فتاوای مرجع عالیقدر مرحوم آیةاللَّه العظمی آقای خوئی- طاب ثراه- نیز ابتدا از مناسک عربی و فارسی و سایر کتب فقهی ایشان و تعدادی استفتاءات موجود بهره گرفته، توسط آیةاللَّه آقای حاج شیخ ابوالقاسم رازینی دامت توفیقاته با مناسک حضرت امام خمینی- قدس سره- تطبیق داده شد لیکن تکمیل آن به دو جهت به تعویق افتاد:
1- فتاوای ایشان در رابطه با حدود 90 مسأله، از مسائل موجود در مناسک مشخص نبود که طبعاً باید از محضر ایشان استفتاء می‌شد.
2- موارد تطبیق داده شده نیز، باید به تأیید معظم‌له و یا هیأت استفتای ایشان می‌رسید.
این دو امر از سال گذشته پیگیری شد، ابتدا این 90 مسأله بصورت استفتاء تنظیم و از حجةالاسلام والمسلمین آقای فهری- دامت افاضاته- خواستیم آن‌را به نجف اشرف ارسال نماید. از سوی دیگر در موسم حج سال 71 در تماس با بعثه معظم‌له، مجدّداً موضوع یادآوری و بر اهمیت آن تأکید شد لیکن متأسفانه قبل از دریافت پاسخ، جهان اسلام با حادثه غم‌انگیز رحلت مرجع عالیقدر حضرت آیةاللَّه العظمی آقای حاج سید ابوالقاسم خوئی روبرو شد- رضوان اللَّه تعالی علیه و حشره اللَّه تعالی مع اولیائه بحق محمد و آله- با همه دشواریهای موجود، پس از رحلت ایشان، باز کار دنبال شد و دانشمند معظم جناب آقای لطفی- دامت توفیقاته- نماینده آن مرجع بزرگوار در تهران، استفتاءات موجود را در اختیار ما گذاشتند و پس از تنظیم حواشی، در تطبیق آن نیز تلاشی فراوان داشته، صحّت آن را مورد تأیید قرار
ص: 220
دادند. از سوی دیگر حجةالاسلام والمسلمین آقای موسوی مددی- دامت توفیقاته- با استفاده از استفتاءات و فتاوایی که در اختیار داشتند تعدادی از 90 مسأله باقیمانده را پاسخ داده و در پایان، تعداد کمی از این مسائل باقی ماند که متأسفانه پاسخ آن مشخص نشد و ما اینگونه موارد را با علامت در اول آن مسأله مشخص نموده‌ایم. لازم به تذکر است علاوه بر تلاش این عزیزان برای یافتن فتاوای حضرت آیةاللَّه العظمی خوئی- طاب ثراه- از مدارک ذیل استفاده شده است:
1- مناسک فارسی چاپ بیست و سوم و چاپهای مختلف که در ذیل هر مسأله به آن اشاره شده است.
2- مناسک عربی چاپ دوازدهم، سال 1412 هجری قمری که چون شماره مسائل مناسک فارسی با عربی کمی تفاوت دارد، بیشتر از مناسک آدرس داده شده، مگر در موارد خاص که با قید «مناسک عربی» مشخص گردیده است.
3- حاشیه ایشان بر عروة الوثقی
4- پنج جلد کتاب «الحج» (تقریرات ایشان) که دو جلد آن به نام:
«مستند العروة الوثقی» و سه جلد دیگر به نام: «المعتمد فی شرح المناسک» به چاپ رسیده است.
5- منهاج الصالحین چاپ بیست و هشتم سال 1410 هجری قمری (دوجلدی)
6- آراء المراجع، جناب حجة الاسلام والمسلمین آقای افتخاری، چاپ سوّم.
7- استفتاءات مندرج در مجلّه «النّور» چاپ مؤسسه ایشان در لندن.
8- استفتاءات موجود نزد بیت ایشان.
در رابطه با فتاوای مرجع عالیقدر حضرت آیةاللَّه العظمی آقای
ص: 221
گلپایگانی- دامت برکاته- نیز از همان ابتدا با برخی از حضرات آقایان اعضای محترم شورای استفتای بیت معظم‌له تماس گرفته، و این عزیزان مسؤولیت انجام آن را تقبل فرمودند که متأسفانه پس از گذشت چند ماه به علل گوناگونی از جمله استفتاءات فراوان و تراکم کار موفق به انجام آن نشدند و از سوی دیگر فقیه اهل‌بیت حضرت آیةاللَّه العظمی آقای گلپایگانی- دامت برکاته- به علت کسالت در منزل بستری و در نتیجه امکان دریافت پاسخ از معظم‌له، آن هم در سطحی چنین گسترده وجود نداشت. بناچار با همکاری برخی از فضلای بزرگوار و با استفاده از کتب موجود که ذیلًا به آنها اشاره می‌شود کار را آغاز کردیم:
1- مناسک حج و احکام عمره (مناسک فارسی) چاپ ششم، شوال 1411 هجری قمری.
2- مناسک الحج (مناسک عربی) چاپ اول، ذی‌القعدة 1412 هجری قمری.
3- عروة الوثقی محشی (2 جلدی) چاپ المکتبة العلمیة الإسلامیة سال 1399 هجری قمری.
4- وسیلة النجاة محشی (2 جلدی) چاپ دوم سال 1397 هجری قمری.
5- توضیح المسائل حضرت آیةاللَّه العظمی گلپایگانی، چاپ هفتاد و دوم، 27 رجب 1413 هجری قمری.
6- مجمع‌المسائل معظم‌له چاپ‌سوم، جلداول 27 رجب 1411 هجری قمری.
7- آراء المراجع فی الحج تألیف حجةالاسلام والمسلمین آقای افتخاری گلپایگانی چاپ سوم ذی‌القعدة 1412 هجری قمری.
8- استفتاءات ویژه حج، از محضر مراجع‌عظام‌تقلید
ص: 222
چاپ 1412 هجری قمری.
9- برخی از استفتاءات پاسخ داده شده توسط معظم‌له.
نظرات معظم‌له با مناسک حضرت امام خمینی- قدس سره- و مشخص شدن موارد اختلاف، کنترل و تأیید صحت آن توسط حضرت آیةاللَّه آقای حاج شیخ احمد صابری همدانی که خود از نزدیکان و شاگردان مبرز و مقرر دروس حضرت آیةاللَّه العظمی گلپایگانی دامت برکاته بوده‌اند، و تقریرات دروس حج معظم‌له را نیز تنظیم و به چاپ رسانده‌اند، انجام شد.
ایشان تمامی حواشی را با مدارک و منابع موجود تطبیق داده، صحّت آن را تأیید فرمودند.»
این مجموعه در مقایسه با مناسکهای پیشین از ویژگیهایی برخوردار است که بدان اشاره می‌کنیم:
در طول برگزاری حج، زائران مشکلاتی دارند که بعضاً در مناسک نیامده است. اجرای برخی از مراسم نیز از دشواریهایی برخوردار است.
روشن ساختن دقیق موضوع و طرح سؤالهای جدید و یافتن پاسخ‌ها و گشودن گره‌های عملی در انجام اعمال، از جمله تلاشهایی است که مرکز بدان همت گمارده و برخی از آنها در این چاپ آمده و برخی دیگر در چاپهای بعدی افزوده خواهد شد.
*** احکام ویژه بانوان در حج؛
تهیه و تنظیم: محمد حسین فلاح‌زاده؛
نشر مشعر؛
چاپ اوّل، تهران، 1371؛
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
ص: 223
86 ص رقعی.
در این مجموعه مسائلی تدوین و عرضه شده است که در سفر حج فقط بانوان با آنها رویارو هستند.
متن این مجموعه برپایه فتاوای حضرت امام خمینی- رضوان الله علیه- تنظیم شده است، و برای آنکه بهره آن شامل‌تر گردد در پانوشتها فتاوی آیات عظام خوئی، گلپایگانی- رحمةالله علیها- و اراکی- مدظله العالی- افزوده شده است، بدین رو مسائلی که بدون حاشیه مانده است (بجز پرسش‌ها و پاسخ‌ها) مورد اتفّاق این چهار مرجع عالیقدر است. تنظیم مطالب دقیق و مسائل آن زودیاب و بر روی هم مجموعه‌ای است کارآمد و سهل‌الوصول.
*** راهنمای مصوّر حجاج؛
تهیه و تدوین: محمد حسین فلاح‌زاده؛
چاپ اوّل، تهران، 1371
نشر مشعر؛
معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری؛
100 ص، رقعی.
مجموعه مناسکهایی که یاد کردیم با شیوه سنتی و معمول عرضه شده است. معاونت آموزش و تحقیقات، در جهت بالا بردن سطح آموزش و گستراندن ابعاد آموزش مناسک، به تهیه و تدوین مناسک مصوّر همت گماشت. آنچه اینک مورد گفتگو است، گزیده‌ای است از ضروری‌ترین مسائل حج که باید راهی دیار دوست، آنها را فرا گیرد.
ص: 224
این مسائل همراه با تصاویر به گونه‌ای بس گویا و آموزنده تنظیم شده است.
کتاب در سه فصل تدوین یافته است: 1- اعمال عمره تمتع؛ 2- اعمال حج تمتّع؛ 3- محرمّات احرام.
در ذیل این فصول، تمام عناوین بحث، بطور اختصار آمده است؛ مطالب کتاب با توجه به تصاویر گویای آن، سهل‌الوصول و کارآمد است.
*** مناسک مصوّر عمره مفرده؛
تهیه و تدوین: محمد حسین فلاح‌زاده؛
چاپ اوّل، تهران، 1371
نشر مشعر؛
معاونت آموزش و تحقیقات بعثه مقام معظم رهبری؛
در این مجموعه مسائلی تدوین و عرض شده است که اطلاع از آنها برای راهیان سفر حج در عمره مفرده، بکار می‌آید. کتاب در سه بخش تدوین یافته است:
1- اعمال عمره؛ آنچه را باید زائر در این سفر انجام دهد.
2- محرّمات احرام؛ که زائر به هنگام محرم بودن باید آنها را ترک کند.
3- مختصری از آداب و مستحبّات سفر.
متن این مجموعه نیز بر پایه فتاوای حضرت امام خمینی- رضوان‌الله تعالی علیه- تنظیم شده است. مسائل عرضه شده بیشتر مسائل اصلی و ضروری است و اختلاف فتوای چندانی وجود ندارد، امّا اگر در مواردی اندک اختلافی وجود داشته، فتاوی حضرات آیات عظام خوئی و
ص: 225
گلپایگانی- ره- و اراکی- دام ظله العالی- در پانوشتها آورده شده است. در این مجموعه اصل بر اختصار بوده است از ین روی ممکن است زائران برخی از مسائل را در آن نیابند که در این صورت باید به مناسک مراجعه کنند.
تمام مسائل در این مجموعه با تصویر همراه شده است، تا برای زائران سهل‌الوصول باشد.
*** حج از دیدگاه مذاهب اسلامی؛
آیةالله محمد ابراهیم جناتی؛
ترجمه: حسینعلی محمدی‌نژاد؛
چاپ اوّل، تهران، 1372؛
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
224 ص وزیری.
بسیاری از نزاعها و کشمکشها نتیجه عدم شناخت و ناآگاهی از چگونگی فکر، آرمان، روشها و منشهای یکدیگر است. در داخل حوزه فرهنگ اسلامی و جریانهای جاری در جامعه اسلامی نیز چنین است.
رویارویی‌های نحله‌ها و مذهبها و برخوردهای ناهنجار و گاه تکفیرآمیز، غالباً معلول ناآشنایی با میراث فکری یکدیگر و چندی و چونی اندیشه‌ها بوده است. حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت به تبیین و تدوین مبانی مسائل فقهی حج از دیدگاه مذاهب اسلامی همت وزریده است تا از این رهگذر مسلمانان اقالیم قبله را در شناخت چگونگی مسائل فقهی و طرز نگرش آنان به حج، یاری رساند. کتاب مورد گفتگو، یکی از آثاری است که در این باره و با این هدف تدوین و عرضه شده است. مؤلف کتاب حضرت
ص: 226
آیةالله جناتی از فقیهان دانشور حوزه، اکنون سالهاست که تدریس فقه مقارن و یا به تعبیر دیگر فقه تطبیقی را در حوزه علمیه قم عهده‌دار است.
استاد برای تدوین متن درسی در حدّ «سطح» به نگارش کتابی دست یازیده‌اند با عنوان «دروس فی الفقه المقارن». جلد اوّل آن که نشر یافته است، با کتاب الطهاره آغاز می‌شود و با مباحث کتاب الحج پایان می‌پذیرد. (برای آشنایی با این کتاب رک: آینه پژوهش، شماره 7/ 98) آنچه اکنون مورد گفتگوست «کتاب الحج» این مجموعه است.
مطالب کتاب در یک مقدمه و نه فصل عرضه شده است. در مقدمه از کعبه، مکه، مسجدالحرام، اسامی کعبه در قرآن، فضیلت نماز در مسجدالحرام و مسجدالنبی، حدود حرم، حدود مکه، اهمیت حرم در دیدگاههای مذاهب مختلف اسلامی و حدّ حرم نبوی سخن رفته است. در فصل اوّل از اقسام حج، شرایط صحت حج، استطاعت، فوری بودن حج، حج نیابتی و شرایط آن، بحث شده است. فصل دوّم عهده‌دار بحث از عمره و مباحث آن است، که در ضمن آن از اهمیت عمره مفرده، اقسام، شرایط و افعال آن بحث شده است. میقاتها و چگونگی احرام بستن و تلبیه گفتن و مسائل مربوط به احرام و لباس احرام در فصل بعدی آمده و آنگاه در فصل چهارم به تفصیل از طواف، انواع و شرایط و احکام آن در نگاه مذاهب اسلامی گفتگو شده است. سعی، کیفیت انجام آن، مستحبات و مسائل سعی، تقصیر و احکام آن در فصل پنجم آمده است. عرفه کجاست؟ و چرا بدین نام مشهور گشته است، وقوف یعنی چه؟ و چگونه تحقق می‌پذیرد، مسائل وقوف و احکام آن، وقوف به مزدلفه، مشعرالحرام وقوف در آن و مسائل مستحبی در عرفه و مشعرالحرام در فصلهای ششم و هفتم بررسی شده است.
فصل هشتم عهده‌دار مسائل مربوط به منی است. رمی جمرات،
ص: 227
شرایط رمی، قربانی و اقسام آن ویژگیهای قربانی، حلق و تقصیر، بیتوته در منی و ... در این فصل به تفصیل بررسی شده است.
اگر کسی توانایی حج‌گزاری را داشت امّا از انجام آن مانع شدند (مصدود) و یا توانایی انجام آن را ندارد (محصور) وظیفه‌اش چیست؟ در واپسین فصل کتاب احکام «مصدود» و «محصور» به اجمال آمده است.
چنانکه پیشتر گفتیم و از عنوان کتاب نیز پیداست، مطالب کتاب برپایه فقه مذاهب اسلامی است. در گزارش آراء، به متون مهم و کهن مذاهب تکیه شده و دلایل و مستندات آنان به اختصار آمده است. در تهافت آراء یک مذهب، به روایت مستقیم و یا کهنترین منبع استناد شده است.
افزون بر این در گزارش آراء، به عرضه مذاهب معروف بسنده نشده است؛ بلکه آراء فقهای دیگری مانند، حسن بن یسار بصری، سفیان بن سعید ثوری، اسحاق بن راهویه، داود بن علی اصفهانی و ... نیز یاد شده است.
ترجمه کتاب نیز دقیق، یکدست و روان است.
*** بحثهایی از فقه تطبیقی؛
مهدی پیشوایی- حسین گودرزی؛
چاپ اوّل، تهران، 1372؛
نشر مشعر؛
حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
95 ص رقعی.
اختلاف فتوا و تفاوت دیدگاههای فقهی در مسائل مختلف در میان فقیهان مذاهب اسلامی، با توجه به شرایط، زمینه‌ها، قواعد و مدارک اجتهاد
ص: 228
و استنباط طبیعی است، این اختلافها ویژه فقه شیعی و فقه عامّه نیست.
فقیهان مذاهب مختلف عامّه نیز در مسائل بسیاری اختلاف دیدگاه دارند.
تدوین و نگارش آثاری که فتاوای مختلف را یک‌جا گرد آورده عرضه کند از دیرباز مورد توجه فقیهان بوده است. اینگونه آثار در اطلاع معتقدان به جریانهای فقهی گوناگون، سودمند است و در داوریها نیز کارآمد.
بهرحال زائر ایرانی در سفر حج با مسائلی رویارو است که اطلاع از آنها نه در حدّ تخصّص بلکه در حدّ عمومی سودمند است، به مثل وی می‌نگرد که چون از مقابل نمازگزار بگذرد، مورد طعن قرار می‌گیرد، یا مشاهده می‌کند که زائر مسلمان در مسجد به خواب می‌رود و با صدای اذان برمی‌خیزد و به نماز می‌ایستد، بدون اینکه وضو بگیرد، او «حیّ علی خیرالعمل» را در اذانهای آن دیار نمی‌شنود، و در سحرگاهان بجای آن با «الصلوة خیر من النوم» رویاروست، چرا؟ این نوشتار کوشیده است برخی از اینگونه مسائل را با نثری روان و پردازشی دقیق عرضه کند و دیدگاه عالمان و فقیهان شیعه را درباره آنها عرضه کرده، گاه به ریشه‌های این دیدگاهها توجه دهد.
آیا خواب ناقض وضو است؟ فصول اذان و اقامه چگونه است، عبور از مقابل نمازگزار، آمین پس از قرائت سوره حمد، قنوت، جمع بین نمازها، آیا بسم‌اللّه الرحمن الرحیم را در نماز باید بلند خواند یا آهسته، نماز طواف و رمی جمرات از مسائلی است که در این کتاب با توجه به منابع و مدارک فقهی مذاهب مختلف، بررسی و عرضه شده است.
)