در مرز شرقی مزدلفه دو کوه وجود دارد با نام «اخشبان»، کوه شمالی را «اخشب کبیر» و کوه جنوبی را «اخشب صغیر» گویند، از میان آن دو، راهی به سمت مزدلفه می‌گذرد که آن را «طریق المزمین» و «طریق الأخشبین» نامند.
این راه امروزه توسعه پیدا کرده است. چندین مسیر برای سواره‌ها احداث گردیده و یک راه نیز برای کسانی که می‌خواهند این مسیر را پیاده طی کنند.
«مأزمان» تثنیه «مأزم» است که اهل لغت به راه تنگ میان دو کوه و امثال آن می‌گویند،
و در اینجا مقصود آن راه تنگی است که در میان دو کوه وجود دارد که اهل مکه از آن به عنوان «مضیق»؛ یعنی تنگه یاد می‌کنند،
تقی الدین فاسی از ابن شعبان نقل می‌کند که مأزمان دو کوه است در مکه که از مزدلفه بحساب نمی‌آید و همو به نقل از نووی در تهذیب می‌نویسد که آن دو کوه، بین عرفات و مزدلفه واقع است که از میان آن دو راهی می‌گذرد.
صاحب مرآة الحرمین فاصله بین باب بنی شیبه تا اول مأزمان را 13161 متر و فاصله میان آخر وادی محسّر تا اول مأزمان را 2812 متر و حدّ فاصل بین اول مأزمان تا محل علامت حرم را- که از آن بعنوان طول مأزمان یاد می‌کنند- 4372 متر نگاشته است.
فاکهی و ازرقی حد فاصل میان دو مأزم را، که از آن بعنوان «مأزما عرفه» یاد می‌کنند، 112 ذراع و 12 انگشت نوشته‌اند،
ظاهراً مقصود آنها عرض تنگه است. در واقع این فاصله را دره‌ای تشکیل می‌دهد که نهایت آن به بطن عرنه می‌رسد.
در گذشته حاجیان به هنگام عبور از این مسیر به سوی مشعرالحرام، گاهی در این تنگه مورد هجوم عده‌ای از دزدان و غارتگران قرار می‌گرفتند و اموالشان به غارت می‌رفت
و گاهی خونها ریخته می‌شد. امروز این راه توسعه پیدا کرده است.
ص: 168
بطن عرنه
حد فاصل بین دو علامت حد حرم و بین دو علامت حد عرفه از سمت مکه را بطن عرنه می‌گویند.
(1) بهنگام استعمال، کلمه «عرفه» گاهی شامل بطن عرنه نیز می‌گردد، و گاهی تنها اراده موقف از آن می‌گردد.
(2) طول وادی عرنه را 1553 متر نوشته‌اند.
(3) گاهی از «بطن عرنه» اراده مسجد عرفه و همه مسیل می‌گردد.
(4) علمین حرم
گویند اول کسی که علامتهای حد حرم (انصاب حرم) را نصب کرد، حضرت ابراهیم خلیل با راهنمایی جبرئیل بوده است، و پس از او اسماعیل، قصی بن کلاب، قریش، پیامبر- ص- قبل از هجرت و همچنین در عام الفتح، عمر، عثمان، معاویه، عبدالملک بن مروان و مهدی عباسی آن را تجدید بنا کرده‌اند و بعدها صاحب اربل در سال 626 ه. ق.
و صاحب یمن در سال 683 ه. ق. دو علامتی که در سمت عرفه بود تجدید ساخت کردند.
(5) تقی الدین فاسی اقوال مختلفی را در بیان مقدار مسافت حد حرم از سمت عرفه به این شرح ذکر کرده است:
7 میل، این فاصله را ماوردی در الاحکام السلطانیه، شیخ ابو اسحاق شیرازی در مهذب و نووی در ایضاح و تهذیب الاسماء و اللغات آورده‌اند.
حدود 8 میل، این مقدار را قاضی ابوالولید الباجی ذکر کرده است.
9 میل، این حد را قیروانی در کتاب نوادر و سلیمان بن خلیل نگاشته‌اند.
11 میل، این مسافت را ازرقی،
(6) فاکهی و ابوالقاسم عبیداللَّه بن عبداللَّه بن خرداذبه خراسانی در کتاب «المسالک و الممالک»، نوشته‌اند.
و در آخر، فاسی در صحت این اقوال خدشه می‌کند.
(7) در علل این اختلافات عواملی چند دخالت دارد، از جمله:
1- وجود اختلاف در مقدار میل، گفته شده است که قدما هر میل را برابر با 4000 ذراع می‌دانستند،
(8) و برخی آن را 2000، 3500، 6000 ذراع ذکر کرده‌اند.
(9) 2- پستی و بلندیهای منطقه، وبطور کلی موانع طبیعی در کیفیت اندازه‌گیری مؤثر بوده
1- مرآةالحرمین، ج 1، ص 335
2- همان.
3- همان، ج 1، ص 341
4- اتحاف الوری باخبار ام القری پاورقی، ج 1، ص 435، بنقل از معجم البلدان.
5- شفاءالغرام، ج 1، ص 86
6- تاریخ مکه، ج 2، ص 131
7- شفاءالغرام، ج 1، ص 88
8- اودیة مکة المکرمه، ص 26، عاتق بن غیث بلادی در پاورقی می‌نویسد: بنابر حساب قدما هر فرسخ برابر با 3 میل، هر میل برابر با 4000 ذراع، هر ذراع برابر با 24 انگشت بوده است.
9- شفاءالغرام، ج 1، ص 94
ص: 169
است.
3- اختلاف در مبدأ مسافت نیز دخیل است، برخی ابتدا را از باب بنی شیبه، بعضی مکانی بین باب بنی شیبه و باب المعلاة، و برخی دیگر از عتبه باب المعلاة گرفته‌اند.
(1) بنابر آن که مقدار هر میل برابر با 3500 ذراع بوده باشد تقی الدین فاسی مقدار فاصله از دیوار باب بنی شیبه تا علمین حد حرم از سمت عرفه را 3711017 ذراع ید، که حدود 1035 میل، و از عتبه باب المعلاة تا علمین 3508337 ذراع، حدود 10 میل،
(2) و در جای دیگر کتاب فاصله بین باب بنی شیبه تا علمین را 4038167 ذراع، حدود 1112 میل، وبین باب المعلاة تا علمین را 3825467 ذراع، حدود 1045 میل نوشته است.
(3) علمین عرفات
ابراهیم رفعت پاشا فاصله علمین حد عرفات از سمت مکه را تا باب المعلاة 21476 متر
(4)- که حدود km 5/ 21 می‌باشد
(5)- نوشته است.
کوه‌های منطقه
1- اخشبان: دو کوه اخشب کبیر و اخشب صغیر است،
(6) که شرح آن گذشت.
2- نمره: فاکهی می‌نویسد: بهنگام خروج از مأزمان عرفه به طرف موقف (یعنی حرکت بسمت عرفات) کوهی در سمت راست مشاهده می‌شود که انصاب و علائم حرم روی آن قرار دارد، این کوه نمره است که تا مسجد عرفه 2645 ذراع فاصله دارد. در زیر این کوه غاری است حدود 5* 4 ذراع که گفته می‌شود محل نزول پیامبر اسلام- ص- در روز عرفه قبل از رفتن به موقف بوده است. این مکان تا امروز منزل ائمه است.
(7) آنگاه روایتی را از حضرت امام صادق- ع- و آن حضرت از پدر بزرگوارشان حضرت امام محمد باقر- ع- به نقل از جابر، مبنی بر آمدن رسول خدا- ص- در آن مکان نقل می‌کند.
(8) ازرقی پس ازذکر این غار، فاصله آن را تا مسجد عرفه 2011 ذراع نوشته است.
(9) عاتق بن غیث بلادی می‌نویسد: نمره کوهی کوچک در غرب مسجد عرفه (نمره) است
(10) که از ارتفاع زیادی برخوردار نیست، و از حدود شرقی حرم شمرده می‌شود. وادی عرنه
1- همان.
2- همان.
3- همان، ج 1، ص 484
4- مرآةالحرمین، ج 1، ص 335
5- فی رحاب البیت الحرام، ص 290
6- المنتظم، ج 1، ص 148؛ اودیة المکة المکرمه، ص 93
7- اخبار مکه، ج 4، ص 328؛ ازرقی، تاریخ مکه، ج 2، ص 188
8- همان.
9- تاریخ مکه، ج 2، ص 189
10- معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص 310
ص: 170
از بین نمره و عرفه می‌گذرد و بخاطر وجود این کوه، به منطقه و اطراف آن و حتی مسجد عرفه، «نمره» گفته‌اند.
(1) 3 و 4- نبیعه و نبعه: دو کوه هستند که پشت جبل الرحمه واقع شده‌اند.
(2) 5- نابت: از ابن عباس نقل شده است که موقف پیامبر- ص- در این مکان بوده است،
(3) محمد بن عبداللَّه بن عبید بن عمیر به نقل از پدرش موقعیت این کوه را برابر کوه الال و در کنار کوه مسلم بین نبعه و نبیعه معرفی کرده است.
(4) 6- الال: این کوه همان جبل الرحمه است،
(5) که در برخی از روایات ما نیز به این مطلب تصریح شده است، گرچه احتمالات دیگری چون «بیت الحرام» و «جبل‌المشاة» نیز داده شده است.
(6) 7- مِلْحه: این کوه در شرق عرفات واقع است.
(7) 8- سعد: این کوه در شمال شرقی عرفات واقع شده است.
(8) 9- ام الرضوم: در جنوب عرفات واقع است.
(9) 10- جبل الرحمه: معروفترین کوه در عرفات است که از آن به «جبل عرفه» و «جبل عرفات» یاد می‌شود، نامهای دیگر قُرین، الال و نابت هم بر آن اطلاق شده است، قُرین که تصغیر کلمه قرن بمعنای شاخ کوچک است، به کوهی که به تنهایی در میان صحرا قرار گرفته باشد بخاطر شباهتی که با برآمدگی شاخ کوچک دارد به آن قرین گویند، الال گفته شده است چون به هنگام گرما، سراب بر روی آن نمایان است، نابت اطلاق شده است، چون مانند یک گیاهی که از زمین روییده شده، تک و تنها است.
(10) صاحب مرآة الحرمین پس از اشاره به استعمال غلط جبل عرفات بر روی جبل الرحمه می‌نویسد: این کوه کم ارتفاع‌ترین کوه در منطقه است که ارتفاع آن به 30 متر و طول آن حدود 300 متر می‌رسد، و در وسط قله آن ساختمانی 10* 15 متر وجود دارد که به آن مسجد ابراهیم می‌گویند، و در روی این کوه نشانه‌ای مانند علامتهای حرم بنا شده است که بخاطر راهنمایی مردم در شب به کوه، روی آن چراغ آویزان می‌کنند،
(11) اطراف این کوه هشت حوض وجود دارد که آب آن از چشمه زبیده است که از راه‌های زیر زمینی به آن وصل می‌شود،
(12) امروزه خبری از این حوضها نیست.
1- اودیة مکة المکرمه، ص 115
2- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 76
3- اخبار مکه، ج 5، ص 7، خبر 2719
4- همان، ص 8، خبر 2720
5- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 76
6- اخبار مکه، ج 5، ص 8، خبر 2720
7- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 75؛ معالم مکة التاریخیه، ص 182
8- همان.
9- همان.
10- معجم معالم الحجاز، ج 6، ص 76- 77؛ معالم مکه التاریخیه و الاثریه، ص 182
11- مرآةالحرمین، ج 1، ص 335
12- همان، ج 1، ص 44
ص: 171
11- کرا: آب چشمه زبیده از زیر این کوه خارج می‌شود.
(1) 12- کبکبا: ابن جوزی از وجود این کوه در عرفات نام می‌برد. (2) اراکنام موضعی در نمره است. (3) پی نوشتها:
1- اودیة مکة المکرمه، ص 35
2- المنتظم، ج 1، ص 140
3- معجم معالم الحجاز، ج 1، ص 81
)