آداب سفر حج‌

نوع مقاله : فقه حج

نویسنده

موضوعات


حج سفری معنوی و الهی است، راهیان حرم کبریایی و دلدادگان به خداوند، پیش از چنین سفری، باید برای راه‌یابی به حریم عشق، خود را آماده نموده، رنگ خدایی به خود بگیرند و زنگارهای گناه و نافرمانی را از جان و دل بزدایند تا زمینه را برای پذیرش خویش در پیشگاه حضرت حق فراهم کنند.
آنچه که می‌تواند زائر بیت اللَّه الحرام را در دستیابی به این هدف یاری دهد عبارت است از:
1- هدفداری در مسافرت
سیر و سیاحت با انگیزه صحیح و عقلایی، در قرآن کریم مورد تأیید و تشویق قرار گرفته و از مؤمنان خواسته شده، با مسافرت نمودن به گوشه و کنار جهان، در سرنوشت ملّتهای گذشته بیاندیشند و عبرت گیرند؛ «أولم یسیروا فی الأرض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم ...» (1) امام صادق- ع- فرمود: در حکمت آل داود آمده است: انسان عاقل را سزد که جز با 


1- غافر: 40

ص: 73
سه هدف به مسافرت نرود: 1- توشه‌ای برای فردای قیامت برگیرد 2- مخارج زندگی را تأمین و ترمیم نماید 3- از راه حلال لذّت ببرد. (1)گاهی نیز هدف از مسافرت رفع خستگی و افسردگی است. انسان‌های خسته از رنج کار و تلاش، با سفر به مناطق مختلف و استفاده از مناظر زیبای طبیعت، خستگی را از تن بدر کرده، برای کار و کوشش بیشتر، آمادگی پیدا می‌کنند. پیامبر- ص- فرمود: مسافرت کنید تا سالم شوید. (2) گاهی هم سفر با انگیزه ستیز با دشمن و یا حضور یافتن در دیار دوست شکل می‌گیرد که سفر به قصد جهاد و حج پاداش بهشت برین دارد. امیر مؤمنان علی- ع- در این زمینه فرموده است:
«برای مجاهدان راه خدا [که به خاطر دفاع از حیثیت و شرف خویش پا به میدان جهاد می‌نهند]، و برای آن کس که برای انجام حج از خانه بیرون می‌رود و در بین راه مرگ گریبانش را می‌گیرد و ... بهشت را ضمانت می‌کنم.» (3) 2- توبه و استغفار
زائر این دیار باید قبل از ورود به سرزمین وحی، توبه نموده، گذشته سیاه و آلوده خود را با آب توبه بشوید.
امام صادق- ع- فرمود:
«اذا أردت الحج ... ثم اغتسل بماء التوبة الخالصة من الذنوب والبس کسوة الصدق والصفا والخضوع والخشوع»؛ (4) «هنگامی که قصد حج کردی با آب توبه خالص، گناهانت را بشوی و لباس راستی و پاکی و خضوع و خشوع را بر تن کن.»
در قرآن نیز خطاب به مؤمنان آمده است:
«یا ایّها الذین آمنوا توبوا الی اللَّه توبةً نصوحاً»؛ (5) «ای ایمان آوردگان، به درگاه خدا توبه کنید، توبه‌ای از روی اخلاص که بازگشت به گناه در آن نباشد.»
و در آیه دیگری فرموده است:
«استغفروا ربّکم ثم توبوا الیه یمتّعکم متاعاً حسناً الی اجَلٍ مسمّی و یؤت کلَّ ذی فضل فضله ...»؛ (6) «از پروردگارتان آمرزش بخواهید و به درگاهش توبه کنید تا شما را 


1- وسائل الشیعه، ج 11، ص 343؛ فقیه، ج 2، ص 173 و 763
2- قال رسول اللَّه- ص-: «سافروا تَصِحُّوا ...» وافی، ج 12، ص 351؛ فقیه، ج 2، ص 173
3- وسائل الشیعه، ج 11، ص 365
4- مصباح الشریعه.
5- تحریم: 8
6- هود: 3

ص: 74
از رزقی نیکو، تا آنگاه که مقرّر است، برخوردار کند، و هر شایسته انعامی را نعمت دهد ...»
پشیمانی از گناه، آغازی برای جبران گناهان است. امام سجاد- ع- فرمود:
«الهی ان کان النّدم علی الذنب توبة، فانی و عزّتک من النادمین، و ان کان الاستغفار من الخطیئة حطَّة فانی و عزّتک من المستغفرین، لک العتبی حتی ترضی.» (1) «خداوندا! اگر پشیمانی از گناه، توبه است قسم به عزّت تو که من از پشیمانهایم، و اگر استغفار و طلب آمرزش موجب از بین رفتن گناه است، همانا من- سوگند به عزّت تو- از آمرزش طلبانم. تو را سزد که (بر ما) عتاب کنی تا باز (بلطف آیی) و خشنود گردی.»
توبه صحیح نیز مراحلی دارد: ابتدا گناهکار باید پشیمان شود، سپس گناه را ترک کند و بعد از آن تصمیم بگیرد خود را به معاصی نیالاید. اگر مالی از دیگران برداشته یا به زور گرفته، آن را به صاحبان اصلی مسترد دارد و اگر صاحبان آن را نمی‌شناسد، به امام مسلمین و مرجع دینی زمان خود بسپارد. اگر با آبروی مردم بازی کرده، غیبت نموده، اتّهامی به دیگران وارد ساخته، آن را با صاحبان حقوق مطرح وحلالیّت بطلبد، و اگر دسترسی به آنها ندارد، تصمیم بگیرد در اوّلین فرصت ممکن آنان را یافته، عذر خواهی نماید. و اگر امکان دستیابی به آنان وجود ندارد از خداوند طلب مغفرت کرده، برای صاحبان حق دعا نماید.
و اگر حقی الهی به گردن دارد، نماز را ترک نموده، روزه نگرفته، و ... آن را جبران نموده، تدارک کند. و در نتیجه پس از آن که با آب توبه گناهان خود را شستشو داد، آماده راهیابی به درگاه ربوبی شود.
ز منجلاب هوس گر برون نهی قدمی نزول در حرم کبریا توانی کرد
اگر ز هستی خود بگذری یقین می‌دان که عرش و فلک زیر پا توانی کرد
3- وصیّت
مسافرت همیشه با خطر همراه بوده و هست. راه‌های طولانی و ناهموار، دزدان مسلّح، نبودن امکانات غذایی و بهداشتی و ناامن بودن راه‌ها و امثال آن، موجب می‌شد تا 


1- مناجات التائبین، مفاتیح الجنان، ص 218، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی 1369

ص: 75
تعدادی از مسافران جان به جان آفرین بسپارند و مظلومانه در گوشه‌ای به خاک سپرده شوند.
در عصر کنونی نیز که امکانات فراوانی برای مسافران فراهم شده، باز خطراتی جان انسانها را تهدید می‌کند. افراد بشر، در زمین و آسمان امنیّت لازم را ندارند. گاهی هواپیمای مسافربری بعلّت نقص فنی سقوط می‌کند و تعدادی کشته می‌شوند. و گاهی دو اتومبیل باهم برخورد می‌کند و جان سرنشینان بی‌گناهش را می‌گیرد. بنابر این هیچکس نمی‌تواند آینده‌اش را پیش‌بینی نموده و به بازگشت خویش مطمئن باشد. از این‌رو نوشتن وصیت امری ضروری و لازم است تا وارثان دچار مشکل نشده، تکلیفشان را بدانند.
امام صادق- ع- فرمود: «کسی که بر مرکبی سوار می‌شود لازم است وصیت کند.»
4- اخلاص در نیّت
سالکان این طریق، لازم است با نیتی خالص و جانی پاک در سرزمین وحی گام نهند، آنان که دل به دیگری سپرده‌اند به قرب حق راه پیدا نمی‌کنند. خداوند در قرآن کریم فرموده است:
«و ما امروا الّا لیعبدوا اللَّه مخلصین له الدین»؛ (1) «و آنان را جز این فرمان ندادند که خدا را بپرستند در حالی که در دین او اخلاص می‌ورزند.»
خداوند قبل از آن که به عمل آدمیان بنگرد، به نیّت‌های آنان نظر می‌کند.
رسول گرامی اسلام- ص- فرمود: «انما الاعمال بالنیّات»؛ «کارها بر اساس نیّت‌هاست و ارزیابی هر عمل بستگی به نیت و انگیزه آن عمل دارد.»
ونیز فرمود: «خداوند آن مقدار از عمل را که خالص و پاک برای او انجام شده می‌پذیرد.» (2) اخلاص شرط اساسی تمامی عبادات است و هر کس عبادتی را برای خودنمایی و ریا کاری، و یا دستیابی به امور مادّی و دنیایی انجام دهد، کاری بی‌فایده انجام داده است و صاحبش از آن بهره نخواهد گرفت. این اصل تا آنجا اهمیت دارد که اگر رزمنده‌ای در میدان جنگ و جهاد شرکت نموده، برای رسیدن به غنیمت و یا چیره شدن در جنگ به تلاش نظامی دست زند و کشته شود، شهید بحساب نمی‌آید، و جایگاهش دوزخ است. 


1- بیّنه: 4
2- سنن نسائی، ج 6، ص 25؛ صحیح بخاری، ج 4، ص 20؛ صحیح مسلم، ج 6، ص 46

ص: 76
پیامبر- ص- در تقسیم‌بندی تنبّه‌آفرینی، حاجیان امت خود در آخر زمان را به سه دسته تقسیم فرموده‌اند:
1- ثروتمندانی که برای تفریح به حج می‌روند!
2- گروههای متوسط جامعه که برای سوداگری و تجارت به زیارت خانه خدا می‌روند!!
3- نیازمندان آنان که برای خودنمایی و ریاکاری حج می‌گزارند!
سلمان پس از شنیدن این سخن، با شگفتی سؤال کرد: ای رسول خدا آیا چنین زمانی فرا خواهد رسید؟ و پیامبر- ص- فرمود: سوگند به آن خدایی که جان من در دست اوست اینها در آینده واقع خواهد شد. (1) امام صادق- ع- نیز فرمودند:
دو گونه حج وجود دارد: 1- حجی برای خدا 2- حجی برای مردم.
آن کس که برای خدا حج گزارد خداوند به وی پاداش بهشت دهد، و آن که برای مردم حج بجای آورد پاداش آن را در روز قیامت از مردم بگیرد!! (2) بنابر این آنان که فقط برای خدا حج انجام دهند مورد رحمت و مغفرت پروردگار قرار خواهند گرفت. (3) 5- زاد و توشه حلال
حاجی باید زاد و توشه راه را از مال حلال تهیه کند.
پیامبر- ص- فرمود: خداوند پاکیزه است و جز پاکیزه را نمی‌پذیرد.
پیامبر- ص- فرمود: هنگامی که مردی با مال حرام حج می‌گزارد و می‌گوید: لبیک اللّهمّ لبیک خداوند به او پاسخ می‌دهد: لا لبیک ولا سعدیک حتی تَرُدَّ ما فی یدیک.
و در روایت دیگری آمده است: لا لبیک ولا سعدیک و حجّک مردود علیک. (4) خداوند در قرآن مؤمنان را به آنچه به رسولان خویش امر کرده، سفارش می‌کند و می‌فرماید: «یا ایها الرسل کلوا من الطیبات و اعملوا صالحاً انی بما تعملون علیم.» (5) و فرمود: «یا ایها الذین آمنوا کُلوا من طیّبات ما رزقناکم.» (6) حاجیانِ ژولیده موی و گرد و غبار بر چهره نشسته در سفر الهی حج، همه جا یا رب یا 


1- المیزان، ج 5، ص 433
2- وسائل، ج 8، ص 76
3- وافی، ج 2، ص 47
4- فیض القدیر 1: 328.
5- مؤمنون: 51
6- بقره: 172

ص: 77
رب گفته، خدا را می‌خوانند، کسی که غذا و پوشاک خود را از راه حرام تهیه نموده و با حرام رشد یافته چگونه انتظار دارد خداوند دعایش را پاسخ بگوید؟!
در اشعاری که به احمد بن حنبل منسوب است آمده است:
حَجَجْتَ بمال اصلُه سحتٌ فما حججتَ ولکن حَجَّتِ العِیرُ
لا یقبلُ اللَّهُ إلّاکلَّ طیّبةٍ ما کُلُّ من حجّ بیت اللَّه مبرور (1)
6- چشم به مال دیگران نداشتن
حاجی سزاوار است، چشم از مال دیگران برداشته، حج را عزتمندانه بجای آورد.
ابن عباس گفته است: گروهی بدون تهیه زاد و توشه، حج می‌گزاردند، خداوند این آیه را نازل فرمود: «و تزوّدوا فانّ خیر الزاد التقوی.»
عکرمه و مجاهد و جز آنان نیز گفته‌اند: گروهی از اعراب بدون همراه داشتن غذا و خوراکی لازم، به حج آمده می‌گفتند: ما توکل کننده بر خدا هستیم و برخی از آنان می‌گفتند:
چگونه ممکن است که ما حج خانه خدا را انجام دهیم و او غذا به ما ندهد؟ و با این فکر و روش، باری بر دوش مردم شده، غذای اینگونه افراد را دیگران تأمین می‌کردند، خداوند آیه:
«و تزوّدوا ...» را نازل و آنها را از این کار بازداشت. (2) در تاریخ آمده است: برخی از فقهای ری نزد شبلی آمده از او خواستند با توکل بر خدا در حج همراهی‌اش کنند، او نیز با آنان شرط کرد: 1- خوراکی با خود برندارند! 2- از هیچکس درخواستی نکنند! 3- از هیچکس چیزی نپذیرند! و آنان در شرط سوّم ماندند!! سپس شبلی گفت: شما توکل کرده‌اید لیکن بر خوراکی‌ها و غذاهای دیگر حاجیان!! (3) احمد بن حنبل پیشوای حنبلیان درباره آنان که بدون زاد و توشه به سفر آمده‌اند گفت:
من آن را دوست نمی‌دارم، اینان بر خوراکی‌های مردم توکل کرده‌اند. (4) 7- تأمین مخارج زن و فرزند
حاجی قبل از سفر لازم است، مخارج زندگی زن و فرزندانش را تأمین نموده، سپس به حج مشرف شود. 


1- هدایة السالک، ج 1، ص 137
2- تفسیر طبری، ج 4، ص 166؛ در المنثور، ج 1، ص 221- 220
3- هدایة السالک، ج 1، ص 295
4- ابن قدامه، المغنی، ج 3، ص 221

ص: 78
آن کس که توان تأمین زندگی و هزینه خوراک و پوشاک خانواده خود را ندارد مستطیع نبوده، حج بر او واجب نیست.
امام صادق- ع- به نقل از پدر بزرگوارشان فرموده‌اند: «... من استطاع الیه سبیلًا» سبیل در آیه بمعنای گستردگی در مال است؛ به شکلی که با قسمتی از آن حج انجام داده و با باقیمانده آن خوراک (و زندگی زن و فرزندش) را تأمین کند. (1) در جای دیگر فرمود: «حج خانه خدا واجب است بر کسی که راهی بسوی آن بیابد و آن، توشه و وسیله سفر همراه با سلامتی است و نیز بجای گزاردن نفقه خانواده و آنچه پس از حج بدان نیاز دارد.» (2) صاحب جواهر- رحمة اللَّه علیه- چهارمین شرط از شرایط استطاعت را، داشتن امکانات مالی به اندازه رفع نیاز، و تأمین مایحتاج زن و فرزند دانسته می‌فرماید: آن کس که چنین توانی ندارد حج بر او واجب نیست (بلا خلاف أجده، بل ربما یظهر من بعضهم الاجماع علیه ...) (3) 8- انتخاب زمان مناسب
شنبه از روزهای هفته، بهترین روز برای آغاز سفر است.
ابو ایوب خزاز و عبداللَّه بن سنان از امام صادق- ع- معنای این فرموده خداوند بلند مرتبه را جویا شدند که: «فاذا قضیت الصلوة فانتشروا فی الأرض و ابتغوا من فضل اللَّه ...»؛ (4) (5)حضرت فرمود: نماز، روز جمعه، و پراکنده شدن روز شنبه. (6) سزاوار است که انسان روز جمعه را برای فراگیری مسائل دینی، و بهره‌گیری معنوی قرار دهد.
امام باقر- ع- فرمود: «پیامبر- ص- روز پنج‌شنبه را برای مسافرت انتخاب می‌فرمود. (7) آنحضرت همچنین در جای دیگری می‌فرماید: «روز پنجشنبه را خدا، فرشتگان و رسول خدا- ص- دوست دارند.» (8) کراهت سفر در روز جمعه، برای این است که مردم در نماز جمعه شرکت نموده، حضور 


1- وسائل، ج 11، ص 37
2- همان، ص 38
3- جواهر الکلام، ج 17، ص 273
4- جمعه: 62
5- وسائل الشیعه، ج 1، ص 347، ح 14982
6- فقیه، ج 2، ص 174/ 774
7- فقیه، ج 2، ص 173/ 768
8- وسائل الشیعه، ج 11، ص 358

ص: 79
خود در صحنه را به نمایش بگذارند. امام صادق- ع- فرمود: «کراهت (سفر در روز جمعه) بخاطر نماز است.» (1) 9- غسل
مستحب است مسافر در آستانه حرکت غسل کند و هنگام غسل بگوید: «بسم اللَّه و باللَّه و لا حول و لا قوة الا باللَّه ...»
و نیت غسل را، توبه، حاجت، زیارت، طلب خیر، نماز و دعا قرار دهد. و اگر روز جمعه است غسل جمعه را نیز به نیت اضافه نموده، برای همه آنها یک غسل انجام دهد. (2) 10- صدقه
مستحب است مسافر در آغاز حرکت، صدقه دهد و آیةالکرسی بخواند. (3) امام صادق- ع- فرمود: «صدقه بده و هر روزی که خواستی خارج شو.» (4) و نیز دو رکعت نماز بخواند و بگوید:
«اللهم انی استودعک نفسی و أهلی و مالی و ذریتی و دنیای و آخرتی و أمانتی و خاتمة عملی»؛ (5) «خداوندا! خود، خانواده، پول، فرزندانم، دنیا، آخرت، امانت و پایان کارم را به تو می‌سپارم.»
آنگاه همسر و فرزندانش را در اتاق گرد آورده، بگوید:
«اللهم انی استودعک الغداة نفسی و مالی و أهلی و ولدی و الشاهد منّا و الغائب، اللهم اجعلنا فی جوارک اللهم لا تسلبنا نعمتک ولا تغیّر ما بنا من عافیتک و فضلک.» (6) «بار خدایا: همانا من [از] فردا، خود و مال و خانواده و فرزندانم،- چه آنان که نزد من‌اند، و چه آنان که نیستند- همه را به تو می‌سپارم. پروردگارا! ما را در کنار خود قرارمان ده، و نعمتهایت را از ما مگیر و آنچه از سلامتی و فضل تو در اختیار ماست، تغییر مده.»
و زمانی که از در خانه بیرون می‌رود، در آستانه در ایستاده، سوره‌های حمد و معوّذتین، قل هو اللَّه احد، آیةالکرسی را در پیش رو و سمت راست و چپ بخواند و بگوید: 


1- الخصال، ص 393/ 95
2- وسائل، ج 11، ص 369، ح 15039 و 15040
3- محاسن، ص 348، ح 231
4- محاسن، ص 348، ح 23
5- همان، ص 379، ح 15064
6- همان، ص 380، ح 15065؛ کافی، ج 4، ص 283، ح 2

ص: 80
«اللهم احفظنی و احفظ ما معی، و سلّمنی و سلّم ما معی، و بلّغنی و بلّغ ما معی ببلاغک الحسن الجمیل»؛ (1) «خداوندا! مرا و آنچه با من است نگهدار، و مرا و آنچه با من است سالم بدار، و مرا و آنچه با من است با صورتی نیکو و زیبا به مقصد برسان.»
امام سجاد- ع- فرمود: هرگاه بنده‌ای از بندگان خداوند از خانه خارج می‌شود، شیطان سر راهش می‌آید، اگر گفت: «بسم اللَّه ...» دو فرشته [نگهبان برای انسان] به او گویند: «خود را کفایت کردی» و اگر گوید: «آمنت باللَّه» «به خدای ایمان دارم» گویند: هدایت شدی و راه یافتی، پس اگر گوید: «توکّلت علی اللَّه» «بر خدای توکّل کردم» گویند: محفوظ ماندی، آنگاه شیطان از او دست کشیده، آنجا را ترک می‌کند و می‌گوید: چگونه از کسی که هدایت شده، محفوظ مانده، و کفایت شده برای ما سودی حاصل خواهد شد؟ (2) ذیل این روایت دارد: «یا ابا حمزه: ان ترکت الناس لم یترکوک و ان رفضتهم لم یرفضوک قلت: فما أصنع؟ قال: اعطهم من عرضک لیوم فقرک و فاقتک.» 


1- کافی، ج 2، ص 543، ح 9، چاپ بیروت‌
2- کافی، ج 2، ص 41 چاپ بیروت‌

ص: 81
در روایت دیگری امام صادق- ع- فرمود: هنگامی که به قصد حج و عمره از خانه خود بیرون آمدی- انشاء اللَّه-، پس دعای فرج را بخوان و آن دعا این است:
«لا اله الّا اللَّه الحلیم الکریم، لا اله الّا اللَّه العلی العظیم، سبحان اللَّه رب السموات السبع، و رب الأرضین السبع، و رب العرش العظیم و الحمد للَّه‌ربّ العالمین.»
11- بی‌خبر به مسافرت نروید
امام صادق- ع- به نقل از پیامبر- ص- فرموده‌اند: مسلمانی که قصد مسافرت دارد باید برادران دینی خود را از قصد خویش آگاه سازد، و متقابلًا این حق را ایجاد می‌کند که موقع بازگشت برادران ایمانی به دیدار او بیایند. (1) 12- بدرقه مسافر
مستحب است مسافر را دوستان و بستگانش بدرقه کنند.
همچنین مستحب است برای مسافر دعا کنند. پیامبر- ص- هرگاه مؤمنان را بدرقه می‌نمود، با آنان خداحافظی کرده، می‌فرمود: «خداوند بر تقوای شما بیفزاید و به سوی هر خیری شما را راهنمایی کند، و حاجات شما را برآورد، و دین و دنیای شما را سالم بدارد و شما را صحیح و سالم بازگرداند.» (2) امام صادق- ع- برای گروهی از اصحاب خود که پیاده عازم حج بودند، دعا کرده، فرمود: «خداوندا! آنان را بر قدم‌هایشان استوار بدار و شریان‌های ایشان را آرام دار (قوّت قلب به آنان عنایت کن).» (3) آنگاه که اباذر را به تبعیدگاه می‌بردند، علی، حسن و حسین- علیهم‌السلام- و عقیل پسر ابیطالب، عبداللَّه بن جعفر، و عمار یاسر او را بدرقه کردند و علی- ع- خطاب به آنان فرمود: با برادرتان اباذر خداحافظی کنید؛ زیرا مسافر ناچار باید به راه خود برود، و بدرقه کننده ناگزیر است که باز گردد. (4) 13- انتخاب همراه
لذت سفر آنگاه افزون خواهد شد که انسان، رفیق و همنشین صمیمی برای خود 


1- وسائل، ج 11، ص 448، ح 15227؛ کافی، ج 2، ص 174، ح 16
2- فقیه، ج 2، ص 180، ح 805
3- وسائل الشیعه، ج 11، ص 408، ح 15121؛ محاسن، ص 255، ح 54
4- وسائل، ج 11، ص 405، ح 15115

ص: 82
برگزیند تا سختی‌های سفر بر او هموار گردد. پیامبر- ص- به مسافران توصیه می‌فرمود: ابتدا رفیق راه را انتخاب کنید آنگاه مسافرت بنمایید «الرفیق ثم السفر.» (1) و در سخنی دیگر به امیر مؤمنان علی- ع- فرمود: «به تنهایی سفر مکن، که همانا شیطان با شخص تنهاست، و او از دو نفر دورتر است و فاصله دارد. ای علی، همانا مردی که تنها مسافرت کند در معرض گمراهی است، دو نفر نیز چنین‌اند، اما آنگاه که به سه رسیدند، گروه و کاروان به حساب می‌آیند.» (2) رسول خدا- ص- سه نفر را لعنت فرمود: 1- آن کس که تنها غذا بخورد 2- کسی که در خانه‌ای تنها بخوابد 3- سواری که در دشت و بیابان تنها حرکت کند. (3) اسماعیل بن جابر گفت: در مکه خدمت امام صادق- ع- بودم. مردی از اهالی مدینه خدمت آن حضرت آمد، حضرت از او سؤال کردند: چه کسی همراهت بود؟ پاسخ گفت: با کسی همسفر نبودم. امام صادق- ع- فرمود: «اگر من بر تو فرمان می‌راندم، نیکو ادبت می‌کردم.
سپس فرمود: یکی شیطان است، دوتا نیز شیطانند، سه نفر یاران و چهار نفر رفیقانند.» (4) این روایت، بخوبی نشان می‌دهد که پیشوایان دین، مردم را به داشتن همراه در سفر ترغیب و تشویق می‌کرده‌اند. و در حدیثی دیگر رسول خدا- ص- از کسی که تنها مسافرت کند، با عنوان «بدترین مردم» یاد کرده است. (5) 14- هم شأنی در مسافرت
در انتخاب رفیق سفر لازم است دقت نموده، همراهانی هم شأن و هم طراز را برگزیند تا در سفر به او خوش بگذرد. اسحاق بن جریر گفت: امام صادق- ع- پیوسته می‌فرمود: «با کسی همراه شوید که از همراهی با او احساس زینت و سرافرازی کنید و با آنان که همین احساس را نسبت به شما دارند همراه نشوید.» (6) شهاب بن عبد ربّه گوید: به امام صادق- ع- گفتم: شما وضعیت من، و دوست گرفتنم و بخششی که نسبت به برادرانم دارم را می‌دانید، با گروهی از این دوستان در راه مکه همسفر می‌شوم و نسبت به آنان بذل و بخشش می‌کنم و امور معاششان را توسعه می‌دهم. امام فرمود: «ای شهاب چنین مکن؛ زیرا که اگر تو دست‌بازی نسبت به آنان نشان دهی و آنان نیز 


1- وسائل، ج 11، ص 408، ص 15123
2- همان، ص 410، ح 15127؛ در مجمع‌البحرین آمده: ... النّفر بالتحریک، و هم عدّة رجال، قیل من ثلاثة الی عشرة، و قیل الی سبعة، ولا یقال: نَفَر فیما زاد علی العشرة. و النّفیر مثله. و فی الحدیث: «اذا سافر الرّجل وحده فهو غاوٍ و الإثنان غاویان و الثلاثة نَفَرٌ؛ أی جماعه و روی سَفَرٌ أی رَکْبٌ.
3- همان، ص 410، ح 15129
4- همان، ص 411، ح 15130
5- همان، ص 409، ح 15126
6- وسائل، ج 11، ص 412، ح 15133

ص: 83
چنین کنند، نسبت به آنان ستم کرده‌ای، و اگر امساک نموده، چیزی به آنان ندهی، خوارشان گردانیده‌ای، پس افرادی چون خود را همراه گیر، و با همسنگ خود همراه باش.» (1)امام باقر- ع- نیز فرمود: «با مثل خودت مسافرت کن، و با کسی که مخارج تو را تأمین می‌کند همراه مباش؛ زیرا این عمل موجب ذلّت و خواری مؤمن است.» (2) حسین بن ابی العلاء گفت: همراه با بیست و اندی مرد به سوی مکه حرکت کردم، و در هر منزلی گوسفندی برای آنان سر می‌بریدم، آنگاه که می‌خواستم خدمت امام صادق- ع- داخل شوم، حضرت خطاب به من فرمود: ای حسین، مؤمنان را ذلیل می‌کنی؟ گفتم: از چنین کاری به خدا پناه می‌برم. امام فرمود: به من خبر داده‌اند که در هر منزلی گوسفندی قربانی می‌کنی؟ گفتم: از این کار، هدفی جز خدا نداشته‌ام، فرمود: آیا ندانستی که در میان همراهان تو افرادی هستند که دوست می‌دارند همچون تو عمل کنند لیکن توان آن را ندارند و احساس خود کوچک بینی و شکستگی روحی، می‌کنند؟! گفتم: از خدا طلب مغفرت دارم و دیگر چنین نکردم.» (3) در تعداد همسفر نیز باید دقت کرد مستحب است از چهار تا هفت نفر بیشتر نباشند.
رسول خدا فرمود: محبوبترین یاران نزد خداوند- عزّوجلّ- چهار نفرند و هیچ گروهی از هفت نفر افزون نشوند مگر آن که هیاهو و جار و جنجالشان بسیار می‌شود. (4) 15- یادآوری نعمت‌های خداوند
راهیِ حج، آنگاه که سوار بر مرکب می‌شود، مستحب است نعمت‌های خداوند را به یاد آورده، سپاسگزاری نماید و بگوید: «الحمد للَّه‌الذی هدانا للإسلام، و علمنا القرآن، و منّ علینا بمحمّد- ص- سبحان الذی سخر لنا هذا و ما کنا له مقرنین و انا الی ربنا منقلبون، و الحمد للَّه‌ربّ العالمین ...» (5) علی بن ابیطالب- ع- فرمود: هر کس بر مرکب سوار شده، نعمت‌هایی را که خداوند به او داده به یاد آورد و آیه: «سبحان الذی سخّر لنا هذا و ما کنّا له مقرنین ...» را بخواند و بگوید:
«استغفر اللَّه الذی لا اله الّا هو الحی القیوم و أتوب الیه، اللهم اغفر لی ذنوبی، انه لا یغفر الذنوب الّا أنت.» مولای بخشنده و کریم گوید: «ای فرشتگان من، بنده من می‌داند که گناهان را جز من


1- وسائل، ج 11، ص 413
2- همان، ح 15139
3- وسائل، ج 11، ص 414، ح 15142
4- وسائل، ج 11، ص 416
5- قرب الاسناد، ص 32؛ وسائل، ج 11، ص 387، ح 15080

ص: 84
کسی نمی‌بخشد. شما شاهد باشید که من گناهان او را آمرزیدم.» (1) 16- دعا و ذکر در حال حرکت
پیمودن راه‌های زمین و آسمان همراه با فراز و نشیب و اوج و فرود است، اتومبیل به مناطق کوهستانی که می‌رسد، جاده‌های پر پیچ و خم کوهستان را طی کرده بالا می‌رود و پس از رسیدن به قلّه، سرازیر می‌شود، هواپیما نیز از فرودگاه برمی‌خیزد، اوج می‌گیرد و با رسیدن به مقصد فاصله خود را با زمین کم نموده، در فرودگاه به زمین می‌نشیند. زائر در تمامی این مراحل سزاوار است یاد خدا را زیر لب زمزمه کند.
رسول خدا- ص- آنگاه که در مسیری بالا می‌رفت «اللَّه اکبر» و زمانی که فرود می‌آمد:
«سبحان اللَّه» می‌گفت. (2) حذیفة بن منصور گوید: همراه با امام صادق- ع- به طرف مکه حرکت کردیم. پس از نماز حضرت فرمود: «اللهم خل سبیلنا و أحسن تیسیرنا و أحسن عافیتنا» و هرگاه از بلندی بالا می‌رفت می‌فرمود: «اللهم لک الشرف علی کل شرف.» (3) در بین راه، برخی مناطق، همچون گردنه‌های صعب‌العبور و راه‌های پر پیچ و خم خطرناک و ترس‌آفرین‌اند. امام صادق- ع- فرمود: «اگر به جایی رسیدی که ترسانی، این آیه را بخوان: «ربّ ادخلنی مُدخل صدقٍ و أخرجنی مُخرج صدق و اجعل لی من لدنک سلطاناً نصیراً.» (4) برخی از برادران رسول خدا- ص- نزد آن حضرت آمده، اظهار داشتند ما به قصد تجارت عازم شام هستیم به ما بیاموزید چه بگوییم. پیامبر فرمود: آنگاه که مسافر در بین راه به منزلی فرود آمد نماز عشا را خوانده و به هنگام خوابیدن، تسبیحات حضرت فاطمه- سلام اللَّه علیها- را بگوید و سپس آیةالکرسی را بخواند. پس همانا تا به صبح از هر بلایی مصون خواهد ماند.» (5) امام سجاد- ع- فرمود: اگر کسی پیاده حج کند و سوره انا انزلناه فی لیلة القدر را بخواند، سختی پیاده‌روی را احساس نکند.» (6) امام صادق- ع- به آن کس که تنها سفر کند، دستور داده‌اند به هنگام سفر این دعا را بخواند: «ما شاء اللَّه لا حول و لا قوة الّا باللَّه، اللهم آمن وحشتی و أعنّی علی وحدتی، و أدِّ غیبتی.» (7) 


1- همان، ص 389؛ فقیه، ج 2، ص 178، ح 795
2- وسائل، ج 11، ص 391، ح 15088؛ فقیه، ج 2، ص 179، ح 796
3- وسائل، ج 11، ص 393، ح 15092؛ کافی، ج 4، ص 287، ح 1
4- الاسراء: 80
5- وسائل الشیعه، ج 11، ص 395، ح 15096؛ محاسن، ص 368، ح 120
6- وسائل الشیعه، ج 11، ص 396، ح 15099؛ مکارم الأخلاق، ص 242
7- همان، ص 397؛ ح 15101؛ کافی، ج 4، ص 288، ح 4

ص: 85
17- مسافرت در شب
انتخاب شب برای مسافرت، توصیه رسول خدا- ص- است. امام صادق- ع- به نقل از پیامبر- ص- فرمود: «بر شما باد مسافرت در شب؛ زیرا زمین در شب درنوردیده می‌شود.» (1)قسمت پایانی شب برای آغاز سفر بهتر است؛ زیرا خداوند ابتدای شب را برای آسایش و راحتی انسان قرار داده، تا بدن استراحت لازم را داشته، و روح نشاط خود را بازیابد.
علی- ع- به معقل فرمود: چون شب را آسودی، هنگام سحر و یا دمیدن فجر، در پناه برکت خداوند، سفر را آغاز کن. (2) 18- شراکت در هزینه‌ها
مستحب است مسافران همدل، پول و توشه خود و همراهان را یکجا جمع نموده، سپس از آن برداشت کرده، خرج کنند. این عمل برای اخلاق و رفتار آنان نیکوتر، و برای روح و جانشان پاکیزه‌تر است. (3) این ویژگی با سیستم کنونی، که کلیه هزینه‌ها از سوی سازمان حج و زیارت تأمین می‌شود، بخوبی سازگار است و دیگر مسافرتهای دسته‌جمعی از این قبیل را نیز شامل می‌شود.
19- حفظ پول و اثاثیه
مسافر باید حافظ و نگاهبان پول و اثاثیه خود باشد تا در طول سفر دچار مشکل نشود، صفوان‌جمال به امام‌صادق- ع- گفت: می‌خواهم به‌حج بروم، خانواده من نیز همراه من است، پول و هزینه سفرم را در همیانی که دارم بگذارم؟ و آن را به کمر ببندم؟ امام فرمود: بله، پدرم پیوسته می‌فرمود: از توانمندی مسافر اینست که بتواند پول [و وسایل] خود را حفظ کند. (4) 20- همراه داشتن مواد خوراکی
در سفر حج و عمره، از پاکیزه‌ترین خوراکی‌ها و بهترین مواد همچون بادام، شکر و سویق و آرد نرم الک نکرده، توشه بردارید که علی بن الحسین- ع- چنین می‌کرد. (5) 


1- کافی، ج 8، ص 314، ح 489
2- نهج البلاغه، نامه 12
3- وسائل، ج 11، ص 413
4- همان، ص 419
5- وسائل، ج 11، ص 423، ح 15111

ص: 86
امام صادق- ع- نیز فرمود: جوانمردی در سفر عبارت است از فراوانی و خوبی توشه و بذل و بخشش آن به همراهان و پنهان نگهداشتن اسرار همسفران ... (1) امام سجاد- ع- به نقل از رسول خدا- ص- فرمود: از بزرگواری مرد آن است که توشه سفر خود را پاکیزه و شیرین و گوارا سازد.
21- نیازمندیهای سفر
مستحب است مسافر نیازمندیهای سفر را همچون: آینه، شانه، مسواک، دارو، درفش و نخ، سرپایی، ظرف آب، لباس، و ... (2) با خود بردارد.
در روایت آمده است: پیامبر- ص- هرگاه به سفر می‌رفت چند چیز را همراه خود برمی‌داشت: 1- آینه 2- سرمه‌دان 3- شانه 4- مسواک. (3) امام صادق- ع- به مسافران توصیه فرمودند: مقداری تربت سالار شهیدان را با خود برداشته، آن را بوسیده، بر چشمانشان بگذارند سپس این دعا را بخوانند: «اللهم انی أسألک بحق هذه التربة، و بحق صاحبها، و بحق جدّه و بحق أبیه و بحق امّه و أخیه، و بحق وُلده الطاهرین، اجعلها شفاءً من کل داء، و أماناً من کل خوف، و حفظاً من کل سوء.» سپس تربت را در جیب خود بگذارد، چنین انسانی پیوسته در پناه خداوند است. (4) 22- کمک به دیگران
مستحب است مسافر به همراهان خود در طول سفر کمک کند. رسول خدا- ص- فرمود: کسی که مسافر مؤمن را یاری دهد، خداوند هفتاد و سه گرفتاری او را حل می‌کند. (5)امام سجاد- ع- بیشتر اوقات با کسانی به مسافرت می‌رفتند که آن حضرت را نمی‌شناختند و با آنها شرط می‌کرد تا در طول سفر، به آنان کمک کند. در یکی از این سفرها، مردی حضرت را شناخت و به همراهان خود، آن حضرت را معرفی کرد، آنان هراسان خدمت امام سجاد- ع- آمده دست و پای ایشان را بوسیده، عذر خواهی کردند. (6) پیامبر- ص- فرمود: «سید القوم خادمهم فی السفر»؛ بزرگ یک ملت آن کس است که در مسافرت به دیگران کمک کند. 


1- همان، ص 424، ح 15162
2- وسائل، ج 11، ص 425، ح 15165
3- وسائل، ج 11، ص 426، ح 15167
4- همان، ص 428، ح 15173
5- وسائل، ج 11، ص 429، ح 15179
6- همان، ص 430، ح 15177

ص: 87
23- جوانمردی در سفر
مستحب است مسافران در سفر جوانمردی از خود نشان دهند. رسول خدا- ص- تلاوت قرآن، و حضور دائم در مساجد، و همراهی با برادران در حل حوائج و نیازهای آنان را نشانه فتوّت و جوانمردی در وطن، و فراوانی و خوبی توشه و بخشش آن به همسفران، و کتمان اسرار همراهان، و خوش خلقی، و شوخی بدون معصیت را علائم جوانمردی در سفر دانسته‌اند. (1) لقمان به فرزندش فرمود: اگر با گروهی مسافرت کردی، در کار خود و آنان فراوان مشورت کن، در چهره آنان فراوان لبخند بزن، از خوراکی‌ها و توشه‌هایی که همراه داری بر آنان ببخش و با آنان کریمانه عمل کن، دعوت آنان را پاسخ گوی و اگر از تو یاری خواستند، آنان را کمک کن. اگر در کار حقی از تو شهادت خواستند، شهادت ده، آنگاه که همراهان تو پیاده راه می‌پیمایند با آنان همراهی کن، و آن زمان که آنان به کاری مشغولند، با آنان کار کن، سخن سالمندانی که سن آنان از تو بیشتر است را پذیرا باش، اگر تو را به چیزی امر نمودند، پیروی کن و اگر چیزی از تو خواستند پاسخ مثبت ده و جواب منفی به آنان مده (2).
24- اقامه نماز
لقمان حکیم به فرزندش وصیت کرده، فرمود: فرزندم! آنگاه که وقت نماز فرا رسید، آن را بخاطر چیزی تأخیر مینداز، نماز را بجای آر و خود را از این دین رها ساز، نماز را به جماعت بخوان گرچه مکان برای نماز تنگ باشد، «گویی بر نوک نیزه ایستاده‌ای»، هرگاه به نزدیکی منزلی رسیدی از مرکب فرود آی و ابتدا مرکبت را رسیدگی کن (در آن زمان اسب و شتر بود و به آنان علوفه می‌دادند، و در این زمان اتومبیل است و نیاز به بنزین و روغن دارد) در سرزمینی فرود آی که سبزه‌زار و خوش‌منظر و آرام بوده، خاکی نرم داشته باشد- سنگلاخ نباشد-. و آنگاه که فرود آمدی، قبل از نشستن دو رکعت نماز بخوان ... اگر می‌توانی غذا نخوری تا ازآن به دیگران صدقه دهی، اینچنین کن. تا زمانی که سواره‌ای، قرآن بخوان، و هرگاه فراغتی یافتی دعا کن. در آغاز شب حرکت نکن، و بجای آن از پایان شب بهره بگیر، و در طول راه صدایت را بلند نکن. (3) 


1- وسائل، ج 11، ص 436، ح 15197؛ عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 27، ح 137
2- فقیه، ج 2، ص 194، ح 884
3- فقیه، ج 2، ص 194، ح 884

ص: 88
25- مراعات حال دیگران
در تابستان و در هوای گرم، در صفوف نماز جماعت و یا جلساتی که حاجیان شرکت می‌کنند، سزاوار است مراعات حال دیگران را بکنند. پیامبر- ص- فرمود: سزاوار است نشستگان در تابستان بگونه‌ای بنشینند که میان هر دو نفر به اندازه بلندی یک ذراع فاصله باشد تا گرفتار رنج و زحمت نشوند. (1) 26- وفاداری
امام صادق- ع- فرمود: امام سجاد- ع- هنگام رحلت، به فرزندشان امام باقر- ع- فرمودند: من با این شتر بیست مرتبه به حج رفته‌ام، امّا به او تازیانه‌ای نزده‌ام، هنگامی که او مرد، لاشه‌اش را به خاک بسپارید تا درندگان گوشتش را نخورند ... پس آنگاه که شتر مرد، امام باقر- ع- گوری بساخت و او را دفن کرد. (2) 27- مدارا با بیماران
پیامبر- ص- فرمود: اگر یکی از شما در مسافرت بیمار شد تا سه روز نزد او بمانید (و او را تنها نگذارید) (3) 28- کوتاهی سفر
مسافران پس از پایان یافتن کار و حاجی پس از خاتمه اعمال، زودتر نزد خانواده خویش بازگردد، امام سجاد- ع- فرمود: سفر پاره‌ای از عذاب و ناراحتی است، هر یک از شما که سفرش پایان پذیرفت (و کارش تمام شد) در بازگشت به سوی خانواده‌اش بشتابد.
امام صادق- ع- نیز فرمود: از محلّی به محل دیگر رفتن، زاد و توشه را به پایان رسانده، اخلاق را بد و لباس را ژنده می‌نماید.
29- سوغات
هنگام بازگشت از سفر، برای زن و فرزندانتان هدیه‌ای به همراه بیاورید. امام 


1- وسائل، ج 12، ص 14؛ کافی، ج 2، ص 662، ح 8
2- ثواب الاعمال، ج 1، ص 74
3- وسائل، ج 11، ص 452

ص: 89
صادق- ع- فرمودند: به هر مقدار که توان مالی دارید هر چند یک سنگ، برای زن و فرزندتان هدیه بیاورید. (1) 30- استقبال حاجی در برگشت
مردم حاجیان را هنگام عزیمت به بیت اللَّه الحرام بدرقه می‌کنند و پس از مراجعت نیز به استقبال و دیدار آنان می‌روند. این سنّت حسنه در روایات مورد تأکید قرار گرفته از آن به عنوان امری مستحب یاد شده است.
امام صادق- ع- به نقل از امام سجاد- ع- می‌فرمود: به حاجی و عمره‌گزار قبل از آن که آلوده به گناه شود، سلام کرده، با آنان مصافحه کنید. (2) و در روایتی دیگر امام سجاد- ع- توصیه فرموده که حجاج و عمره‌گزاران را گرامی بدارند. (3) امام باقر- ع- فرمود: گرامی داشتن حاجی و معتمر، بر شما واجب است. (4) امام صادق- ع- نیز فرمود: کسی که با حاجی تازه از سفر آمده، معانقه کند مانند آن است که حجرالاسود را لمس کرده باشد. (5) علی- ع- نیز فرمود: هنگامی که برادر شما از مکه بازگشت، میان دو چشم او، و دهانش را که با آن حجرالاسودی را که پیامبر- ص- بوسیده، بوسیده است، بوسه زنید. و نیز چشمی که به خانه خدا نگاه کرده، و جایگاه سجده و صورت رسول خدا- ص- را بوسیده، ببوسید و هنگام خوش‌آمد گویی، به او بگویید: خداوند اعمال حج تو را قبول کند، سعیت را بر تو ببخشاید، و آنچه هزینه کردی به تو عوض دهد، و این حج را نیز آخرین حج تو قرار ندهد. (6) حج نورانیتی برای حاجی به ارمغان می‌آورد و تا زمانی که آلودگی به گناه پیدا نکرده، آن نور در چهره او می‌ماند. (7) پی نوشتها:


1- وسائل، ج 11، ص 459، ح 15259
2- کافی، ج 4، ص 256، ح 17؛ فقیه، ج 2، ص 147، ح 648
3- محاسن، ص 71، ح 142
4- فقیه، ج 2، ص 147، ح 649
5- فقیه، ج 2، ص 196، ح 891؛ محاسن، ص 377، ح 149
6- وسائل، ج 11، ص 447، ح 15224؛ خصال، ص 635
7- محاسن، ص 71، ح 143