گمارد و کف کعبه را با سنگهای مرمر پوشانید، لیکن بیش از این اطلاعاتی را ارائه نمیکند و تنها به اشارات کوتاه و فشردهای بسنده نموده است.
علّت این فشردگی و کوتاهیِ اطلاعات او، نبودِ گزارش کامل و رسمی از این اقدامات است، لیکن توفیق یار من بود و توانستم گزارش کامل این تعمیر را، به همراه نقشههای تفصیلی آن، در کتابخانه خصوصی سلطان عبدالحمید دوّم به دست آورم که فشرده آن تقدیم خوانندگان میگردد:
نویسنده گزارش و نقشه پرداز، یکی از افسران مهندسی ارتش عثمانی به نام سید محمّد صادق است. او افزون بر آگاهی از رشته مهندسی و نقشهکشی، جانشین فرمانده رییس ستاد جنگ دولت عثمانی نیز بوده است. گزارش او در سال 1301 ه. تهیه شده است. نخستین سند به دست آمده گزارشی است در ابعاد 55* 24 سانتیمتر و به تاریخ 17 ربیع الآخر سال 1301 ه. برابر با سوم ژانویه 1299 ماه رومی. دومین سند عبارت است از نقشهای در ابعاد 63* 90 سانتیمتر و در مقیاس 1200 متر و امضای همان افسرِ نقشه بردار، در پای آن قرار دارد، لیکن تاریخ آن برابر است با روزهای پایانی ربیع الآخر سال 1301 ه. با توجه به تاریخ سند اول میتوان دریافت که او پس از نوشتن گزارش، به تهیه نقشه پرداخته و در پایان همان ماه نقشه خود را آماده نموده و آن را به خلیفه عثمانی عرضه کرده است.
سوّمین سند، نقشهای است از ضمایم نخستین نقشه در ابعاد 58* 23 سانتیمتر و در مقیاس 1100 که در آن 5 نقشه ضمیمه آمده است.
مهندس سید محمّد صادق، در نخستین گزارش خود به تفصیل درباره ضرورت انجام تعمیرات اساسی در مسجدالحرام قلم پردازی کرده و میگوید:
سنگ نبشتههای کهنی که تعداد آنها ده لوح است و بر دروازه چاه زمزم و بر گرداگرد دروازه کهن باب السلام قرار دارد فرسوده و ناخوانا و در حال فروریختن است.
همچنین دیوارهای مسجدالحرام بر اثر مرور زمان فرسوده و در حال فروریختن است و قسمت عمده نماهای تزیینی آن نیز پیشتر فروریخته است.
ص: 108
مسجدالحرام شکسته و از جای خود برآمده است؛ بگونهای که مانع طواف یا نشستن حجاج میگردد، از اینرو او تعویض و ترمیم آنها و نوسازی برخی ساختمانهای گرداگر کعبه را ضروری میبیند. همچنین مهندس صادق در خصوص ساختمانهای اطراف مطاف، که در برابر کعبه ساخته شدهاند، به ویژه ساختمانهایی که در بخش باب علی- ع- و باب العباس قرار دارند، اظهار نظر نموده که این ساختمانها مانع مهمی در برابر کعبه میباشند؛ به گونهای که حاجیان قادر به تماشا و دیدن مستقیم کعبه نمیباشند، از این رو در گزارش خواسته است که وسیلهای فراهم گردد تا حاجیان بتوانند آزادانه کعبه را رؤیت کنند، علاوه بر این در گزارش، درباره سنگ فرشهای حرم، به فرسودگی آنها اشاره شده و تقاضا نموده است که مرمرهای سیاه مستطیل شکل که از جنس سنگ «بازلت» بوده و کف سرتاسر رواقهای اطراف را پوشانده است، با سنگهای دیگری که به نام «تریستا» میباشند تعویض گردد.
قائم مقام ارکان حرب، مهندس سید محمد صادق در پایان گزارش خود پیشنهادهایی را که به نظر خود برای تعمیر و ترمیم مسجدالحرام ضروری میداند به خلیفه ارائه میدهد که عبارتند از:
1- لزوم بازسازی دروازه کهن باب السلام.
2- ضرورت تخریب مقام حنبلی و بازسازی آن در جایگاهی جدید، که به موازات خانه کعبه و در میانه سمت حجرالاسود (که در گزارش از آن با نام «حجرالاسعد» یاد شده است) رکن یمانی قرار داشته باشد.
3- ضرورت بازسازی رکن یمانی.
4- بازسازی و نوسازی پایههای دیوارهایی که در برابر کعبه قرار دارند.
5- ضرورت ساختمان دو دروازه دو لنگه در سمت مشرق مسجدالحرام.
6- ضرورت باز نمودن پنجرههایی متعدد در دو سمت شمال و مغرب مسجدالحرام.
7- ساختمان جایگاه و مخزن آب زمزم برای استفاده عموم حاجیان.
8- ساختن انباری جهت ذخیره آب زمزم به منظور استفاده خواجههای (/ اغوات) حرم در سمت جنوب.
9- ساختمان راهرویی در دیواره میانی مسجد برای استفاده اذان گویان مقام شافعی.
10- ترمیم سنگ نبشتههای
ص: 109
تاریخی ستونهای مسجدالحرام و خوانا نمودن سطرهای آن به وسیله رنگ آمیزی با آب طلا.
11- ضرورت جلا دادن سنگهای حرم با مواد جلا دهنده.
12- تعویض برخی از قطعات سنگفرش حرم که از جنس مرمر بازلت میباشند با نوعی دیگر که به مرمر تریستا شهرت دارد.
13- تقاضای دستور تراشیدن 310 ستون سنگی.
14- تقاضای دستور ساختن 31 دروازه سنگی با دربهای چوبین آن.
15- ضرورت شن ریزی قسمتهایی از مسجدالحرام که محل نمازگزاران است.
16- حفر چاهی دیگر تا آبهای اضافی زمزم در آن ریخته شود.
17- جدا نمودن جایگاه نماز بانوان به وسیله نردههای آهنین.
18- دستور ساختمان قطعه سنگ یادگاری تا در آن تاریخ تعمیرات در مسجدالحرام و طغرای سلطانی و شعار دولت عثمانی و نام خلیفه سازنده این تعمیرات، یعنی سلطان عبدالحمید الثانی بن السلطان عبدالمجید الأول ابن السطان محمود الثانی را بر روی آن حک نموده تا در جایگاه ویژهای از مسجد قرار داده شود.
در پایان، گزارشِ مهندس سید محمّد صادق، هزینه این تعمیرات و تغییرات اساسی را مبلغی حدود 2848 لیره عثمانی برآورد نموده است.
*** 2- بازسازی درون کعبه (سال 1417 ه. ق.)
گزارشی که اینک در پیش روی شماست ترجمهای است از نوشتار خبرنگار مجله «المسلمون» که دیدهها و شنیدههای خود از آخرین ترمیم و بازسازی درون کعبه در سال 1417 ه. ق. را در شماره 622، سال 12، مورخ 24 شعبان 1417 ه. بازگو کرده است.
این گزارش را به خاطر اهمّیتش به ویژه آن که مجله «المسلمون» یکی از نشریات اقماری تشکیلات تبلیغات عربستان به شمار میرود و خبرنگار آن آزادانه در درون و بربام کعبه رفته و عکس و خبر تهیه نموده و با مهندس ناظر ساختمان گفتگو داشته و اطلاعات ارزشمندی در اختیار خوانندگان قرار میدهد، برای آگاهی عموم علاقمندان به «بیت عتیق» و محتویات درون آن و مراحل بازسازی کعبه، تقدیم میگردد:
ص: 110
گزارشی از ترمیم و بازسازی درون کعبه در سال 1417 ه.
من از درون کعبه؛ از جایگاهی که پیامبران در آن نمازگزاردهاند و فرشتگان گروه گروه از آسمان، در کاروانهایی از نور و روشنایی بر آن نازل میگردند و خیل میلیونها مسلمان از سرتاسر گیتی پروانهوار به گرد شمع کعبه میگردند گزارش میدهم.
من از شدّت هیجان، تنها گوش و چشم و قلب خود را از آنچه حسّ کردم پر نموده و دیدنیهای خود را زا این جایگاه مقدس برای خوانندگان شرح میدهم.
من هم اکنون از درون کعبه با شما سخن میگویم، در حالی که با چشمانم مقدسترین و والاترین جایگاهی را میبینم که بشر میتواند بدان برسد و برآن گام نهد.
هنگامی که از میان دو لنگه درب طلایی گذر کردم، خود را در برابر سه ستون کعبه یافتم؛ ستونهایی از چوب بسیار سخت و استوار که گفته میشود عبداللَّه بن زبیر آنها را 13 قرن پیش، هنگام تجدید ساختمان کعبه، بهپا داشته است. این سه ستون استوانهای به قطر نیم یا کمی بیشتربه طول 11 متر و به طور افقی از شمال به جنوب در میان خانه کعبه تا سقف آن بر افراشته شده است. سطح بیرونی این ستونها با چوبی کنگرهدار و گران قیمت به نام «تیک» پوشانده شده وتکیهگاه زمینی آنها سکویی چهار گوش چوبی از جنس چوبِ ستونها و به کلفتی نیم متر است که اطراف آن را نقش و نگارهای زیبا و چشم نوازی بر روی پوششی از ورقهای طلایی فراگرفته است. در هر ستون سه سازهای همچون دستبند از طلا و نقره با نقش و نگارهای اسلامی برجسته دیده میشود که سازه میانی از ارزش هنری فراوانی برخوردار است و بر روی ورقههای طلایی برجسته آن آیاتی از قرآن حکّ شده است.
در میانه قسمت پایانی این ستونها لولهای معدنی کشیده شده است و بر روی آن بخشی از هدایای کعبه آویزان است که عبارتند از تعدادی ظرف نقره و قندیل و آفتابههای طلایی و نقره با نقش و نگارکندهکاریهای زیبا و چشم نواز. در میان آویزها هدایای دیگری قرار دارد که به علت فاصله زیاد، قادر به تشخیص آنها نیستم، لیکن بر همگی نشانی از قدمت و ارزش ونفاست و در شکلها و حجمهای متفاوت دیده میشود و تعداد این آویزها را که میان دیوار جنوبی کعبه (که در آن رکن یمانی وحجرالاسود قرار دارد)، و نخستین ستون که در برابر درب ورودی کعبه قرار
ص: 111
دارد 16 قطعه تخمین زدم، اما از شمارش و حتی تخمین تعداد دیگر آویزها در میان ستون اول تا سوم به علت درهم و کوچک و بزرگ بودن هدایا در ماندم، لیکن به نظرم تعداد آنها کمتر از 50 نیامد که تمامی آنها را در دورانهای گوناگون به کعبه هدیه نمودهاند و گفته شد که بر روی هر کدام از آویزها نام هدیه کننده و تاریخ آن حک شده است که من قادر به دیدن آنها نیز نبودم.
در فاصله میان ستون اول و دوم صندوقی مرمرین همنوع سنگفرش کف کعبه، که سنگی است گرانقیمت و به رنگ خاکستری راه راه است، قرار دارد. این صندوق جایگاه بخور و طیب و عود و مُشک و عنبر و دیگر مواد خوشبو کننده کعبه است. و همچنین گلاب و پارچههای سفیدی که کعبه را با آنها شستشو میدهند، در داخل آن است.
آنچه درنگاه اول توجه بیننده کف کعبه را به خود جلب میکند، سنگ مرمر سفیدی است که بر روی زمین و در برابر جایگاه درب پیشین کعبه بر روی دیوار غربی و در فاصله اندکی از رکن یمانی قرار دارد، به من گفته شد پیامبر- ص- بر روی این سنگ نماز گزارده است.
گرداگرد دیوارهای کعبه از درون را تا ارتفاع 4 متر، سنگ مرمر ایتالیایی گرانقیمتی به رنگ گلی راه راه پوشانده است، بر میانه دیوار مرمرین کنارهای است از همان جنس مرمر، لیکن به رنگ سیاه به عرض 30 سانتیمتر که بر زیبایی و جلال و شکوه دیوار میافزاید. بر دیوار غربی و بر روی این کنارهها 7 کتیبه سنگی دیده میشود که بر آن نام خلفا و پادشاهانی حک شده است که خداوند به آنان توفیق تعمیر کعبه و بازسازی آن را در دورانهای گوناگون اسلامی عنایت فرموده است. قدیمیترین کتیبه از آنِ المستنصرباللَّه خلیفه عباسی است با تاریخ 629 ه. لیکن موفق به خواندن 6 کتیبه دیگر، به علت فرسودگی خط آن در اثر عوامل گوناگون نشدم و برای آگاه کردن خوانندگان از نام صاحبان این کتیبهها، نوشته کتاب ارزشمندی که نویسندهاش خود از آگاهان به تاریخ کعبه و صاحبان کتیبههاست را نقل میکنم، این کتاب به نام «تاریخ الکعبة المعظمه، عمارَتها، کِسوَتِها، وسدانَتِها»، اثر مؤرخ شیخ حسین عبداللَّه باسلامه میباشد که در سال 1384 ه. در مصر چاپ شده است.
این مورخ در فصل دوم کتاب خود (ص 141- 139)، درباره لوحههای سنگی درون کعبه چنین میگوید:
ص: 112
هفت لوح بر دیوار درونی کعبه قرار دارد، نخستین لوحه از آنِ «السلطان الملک الاشرف أبیالنصر قایتبای» مورخ اغاز ماه رجب سال 884 ه. است. دومین لوحه بر روی آن نخست چندین بیت شعر با خطی برجسته حک شده، از آنِ «أُمّ خاقان الوری خان مصطفی ... بمباشرة أحمد بیک فی سنة تسع و مائة وألف، شیخ الحرم المّکی» است. سومین کتیبه از آنِ خلیفه عباسی «المستنصرباللَّه» است که پیشتر درباره آن سخن رفت. لوح چهارم از آنِ «یوسف بن عمر بن علی بن رسول ... بتاریخ سنة ثمانین وستمائة» است که نام «الملک المظفّر» پادشاه یمن در آن سالها بوده است. پنجمین لوحه که خط برجستهای دارد از آنِ «السلطان مراد خان بن السطان أحمد خان بن السلطان محمد خان ... فی آخر شهر رمضان المنتظم فی سلک شهور سنة أربعین وألف من الهجرة النبویه» است. بر روی ششمین لوح نوشته شده است:
«السلطان بن السلطان محمد خان سنة سبعین وألف». هفتمین لوح متعلق به «السلطان الملک الاشرف أبی الناحر برسبای بتاریخ سنة ستّ وعشرین وثمانمائه» میباشد.
بر روی همین دیوار و در برابر جایگاه نماز پیامبر- ص- لوح هشتمی از سنگ مرمر سفید قرار گرفته که بر روی آن با خط کوفی نوشته شده «محمّد صلّی اللَّه علیه وآله وسلم»، بر سینه دیوار شرقی درون کعبه که میان دروازه کعبه و باب التوبه که دروازه پلههای بام کعبه است نهمین لوحه قرار گرفته که یاد بود آخرین تعمیر و ترمیم کعبه در سال 1417 ه. و در دوران پادشاهی فهد بن عبدالعزیز است. و در نزدیکی این کتیبه سنگ نوشته دیگری است به نام ملک خالد ابن عبدالعزیز که وی نیز تعمیرات و ترمیمهایی در کعبه انجام داده است.
*** گزارشی درباره چگونگی انجام آخرین بازسازی درون کعبه:
یکی از مسؤولان ناظر بر آخرین ترمیم ساختمان کعبه، طی گفتگویی با من، سیر عملیات بازسازی را این گونه توصیف کرد:
آغاز عملیات بازسازی، با بیرون آوردن کلیه قطعات سنگی ساختمان بیت عتیق همراه بود، از این رو کلیه سنگهای چهار دیوار درون کعبه بجز سنگهای اصلی ساختمان (که عبارت است از سنگهای سیاهی که پوشش بیرونی دیوارهای کعبه را تشکیل میدهد)، طی نقشه دقیقی از جای خود کنده، و پس از شمارهگذاری دقیق و تعیین جایگاه آن بر روی نقشه، پاکسازی و شستشو و ترمیم و سپس به جایگاه اصلی خود بر دیوار کعبه بازگردانده شد و با ماده مخصوصی که سبب از میان رفتن کلیه
ص: 113
منافذ هوادار میان سنگها میشود، آغشته گردید تا بدین وسیله از نفوذ هوا و فرسوده شدن سنگها و آسیب پذیری آنها جلوگیری شود. این عملیات در چهار دیوار کعبه تا پایههای اصلی خانه کعبه در اعماق زمین که توسط حضرت ابراهیم خلیل الرحمن- ع- ساخته شده بود ادامه یافت. آنگاه دیواره درونی کعبه از کف خانه تا ارتفاع چهار متری با پوششی از سنگ مرمر پوشانیده شد و پس از آن دیوارها تا سقف کعبه با پردهای از ابریشم گرانقیمت به رنگ آبی آسمانی با میان دوزیهایی به رنگ نزدیک به سفیدی پوشانیده شد. بر روی این پرده خطهای عمودی و افقی مکرّری به شکل 8 با نوشته «لا إله إلّااللَّه، محمّد رسولاللَّه، اللَّه جلّ جلاله»، مشابه نوشته های روی پرده سیاه کعبه از بیرون قرار دارد که تلألؤ ویژهای به این قسمت از درون خانه داده است. نام ملک فهد و تاریخ هدیه این پرده به کعبه با نخهایی از طلا بر روی قطعهای از ابریشم در میانه قسمت غربی پرده قابل رؤیت است. در زاویه شمال شرقی دیوار کعبه درب طلایی دیگری قرار دارد که چشمان بیننده را خیره میکند، این درب که کوچکتر از دروازه اصلی کعبه است و با صفحههایی از طلای خالص که میان آن را با نقره کنده کاری کردهاند به نام «باب التوبه» مشهور است و بر میانه آن قفلی طلایی و کهن قرار دارد. این درب در برابر پلّکانی قرار دارد که به بام کعبه ختم میشود. (یکی از مهندسان ناظر بر عملیات ترمیم کعبه، به من گفت بلندی کعبه از کف تا بام برابر با 065/ 13 متر میباشد.) این پلکان در ترمیم اخیر به طور کلّی مورد تجدید ساختمان قرار گرفت و اینک عبارت است از پلکانی از شیشه ضخیم و شفاف به رنگ آبی آسمانی که در نگاه نخست کریستال به نظر میآید، عرض هر پله 25 سانتی متر و بلندی آن نیم متر است و بر هر کدام برجستگی ملایمی قرار دارد که مانع لغزندگی میگردد و در دو سوی پلّکان نرده دستگیره به ارتفاع یک متر از جنس همان شیشه قرار داده شده است.
ساختمان پلّکان مارپیچی و همانند پلکان گلدستههای مساجد میباشد. در پایان پلکان دریچهای قرار دارد که با مرمر سفید پوشیده شده و با گرداندن دستگیره آن به سوی بیرون، بام کعبه باز میشود. در این دریچه در بازکن الکتریکی نیز نصب شده که با فشار دگمه به طور خودکار به سوی بیرون فضای کعبه باز میشود.
بام کعبه فضای چهار دیواری است که کف آن با سنگهای سفید، شفاف
ص: 114
و گرانقیمت سنگفرش شده، این سنگفرشها از جنس همان سنگهایی است که سرتاسر فضای باز درون وبیرون مسجد الحرام را با آن سنگفرش کردهاند. ویژگیهای این سنگ، قدرت آن بر منعکس نمودن اشعه شدید آفتاب و نفوذ ناپذیری نسبت به گرما و سرما است، از این رو در گرما خنک و در سرمای زمستان آزار دهنده نمیباشد.
گرداگرد بام کعبه را دیواری به ارتفاع نیم متر فراگرفته که بر روی آن قطعات معدنی استوانهای شکل قرار گرفته و به وسیله گیرههای بزرگ و ضخیمی درهم قفل شده است که وظیفه آنها در برگرفتن طنابهای حامل پرده کعبه میباشد.
در میان بخش زیرین دیوار شمالی، ناودان کعبه قرار دارد که تحفهای است گرانقیمت از طلای ناب با نقش و نگارهای زیبا ساخته شده و آبریز آن بر روی حجر اسماعیل قرار دارد. منتهی الیه این ناودان بگونهای مربع و چهارگوش طراحی شده که بتواند سنگینی ناودان در هنگام ریزش باران را تحمّل کند.