«خدایا! عشق مدینه را در دلهایمان بیانداز، آن سان که مکه را دوست میداریم، بلکه بیشتر» رسول خدا- ص-
مقدمه
مدینه جایگاه ارجمند و متعالی نزد مسلمانان دارد. مقصد هجرت پیامبر خدا- ص- نخستین پایتخت اسلام و جایگاه دعوت و انتشار این دین مبین در جهان است. آنجا محلّ تشعشع نور درخشنده آن، میان بشریّت بوده به طوری که خداوند متعال با نور اسلام انسانها را از شرک و گمراهی نجات داد و آنها را به توحید و هدایت رهنمون ساخت. اینک بایسته است که آثار بدیع و نشانههای برجسته و ارزشمند آن باز شناسانده شوند.
بیشتر زائران سرزمین پاک و مطهر مدینه، جز مسجد شریف نبوی، قبرستان بقیع و چهار زیارتگاه معروف که عبارتند از مسجد قبا، مسجد القبلتین، مساجد سبعه و قبرستان شهدای احد، از سایر اماکن مهم مدینه مطلع نیستند و برخی از زائران حتی از این چهار زیارتگاه نیز آگاهی چندانی ندارند و تنها از دوستان و یا رانندگان خودروها که زائران را به این زیارتگاهها میبرند، مطالبی میشنوند.
ص: 116
بیشتر حاجیان، اگر نگوییم همه آنها، علیرغم تشرّف هر ساله به مدینه منوره، نه مساجد و اماکن مهم دیگر را میشناسند و نه چیزی درباره آنها شنیدهاند!
چگونه است این مساجد و اماکن که روزگاری آباد از نزول آیات وحی الهی بوده ومصلای رسول گرامی خدا و یا محل استراحت و بیتوته آن حضرت به شمار میرفتند، امروزه این چنین مهجور و نادیده گرفته میشوند؟!
زائران و حاجیان با مشاهده و زیارت این اماکن، خاطرههای عطر آگین آن دوران و چشم انداز بدیع سیره نبوی برگستره این سرزمین را در ذهن خود تداعی کرده و بدینسان قلبها و سینههایشان به تپش در میآید و بر ایمانشان افزوده میشود.
از این رو ضروری دیدم در این باره مطالبی را تنظیم نمایم تا زائران از آن بهره ببرند. در این میان شیوهای را که دنبال کردم عبارت بود از:
* عکسبرداری از اماکن و مساجد، به منظور سهولت شناخت آنها.
* حفظ و نگهداری عکسها و ثبت آنها در ذیل مطالب مربوط.
* ثبت دقیق نام مساجد و ارائه توضیح درباره آنها.
این اماکن و مساجد را به تناسب دوری و نزدیکیشان به مسجد شریف نبوی به ترتیب آوردهام و از این رو موقعیت آنها را در یک جهت مشخص ثبت کرده و به علاوه، نقشهای را آماده ساختهام که موقعیت این اماکن و ارقام مربوط را در آن قید نمودهام تا زوّار با سهولت به آنها دسترسی پیدا کنند.
و همچنین این تأکید را دارم که نام مساجدی را که ثابت شده پیامبر خدا- ص- در آنها نمازگزارده است، ثبت کنم و سرانجام نوشتهام را با چیدن چهار فهرست به پایان رساندهام.
از خداوند متعال کمک و توفیق و هدایت را در آنچه او دوست دارد و رضایت میدهد، میطلبم، براستی که او بهترین مولی و یاور است.
مسجد المصلی (الغمامه)
این مسجد در سمت غرب مسجد پیامبر- ص- و به فاصله چهار صد متری آن واقع است. نمازهای پنجگانه، بجز نماز جمعه، در آن برگزار میشود.
ص: 118
این مسجد به «مسجد المصلی» شهرت یافته؛ زیرا پیامبر- ص- نماز دو عید فطر وقربان را چندین بار در آن اقامه کرده است.
(1) سپس به «مسجد الغمامه» تغییر نام پیدا کرد و اکنون نزد مردم به این نام معروف است.
روایت شده که پیامبر- ص- به سوی مسجد المصلی شتافت و فرمود: این مسجد سایبان و مصلای ما برای عید فطر و قربان است. (مساحت آن) برای ما نه تنگ و نه کوچک است.
(2)مسجد الامام علی بن ابیطالب- ع-
این مسجد در شمال غربی «مسجد الغمامه» و در فاصله- تقریباً- 90 متری آن واقع است. در برخی از کتابهای مربوط به تاریخ مدینه آمده است: پیامبر یک یا دو سال در این مسجد نمازگزارده است.
(3) برخی از شاعران ابیاتی درباره این مسجد سروده و نسبت به سکونت در خانههای اطراف آن اشتیاق پیدا کردهاند.
اکنون مساحت این مسجد بزرگتر از مساحت مسجد اصلی است و به تازگی تجدید بنا شده است.
1- آثار المدینه، ص 82، والدر الثمین، ص 227
2- تحقیق النصره، ص 142، و آثار المدینه، ص 82 والدرّ الثمین، ص 227
3- تحقیق النصره، ص 142 و وفاء الوفا، ج 2، ص 282 والدر الثمین، ص 228 و 229
ص: 119
مسجد السقیا
این مسجد در غرب مسجد شریف نبوی و در فاصله 2100 متری آن واقع است. مسجد سقیا با داشتن سه گنبد (که بزرگترین آنها گنبد میانی است) ویژگی پیدا کرده است. در حال حاضر این مسجد در داخل محوطه ایستگاه راه آهن و در سمت جنوب آن واقع است.
مردم- عموماً- به این ایستگاه راه آهن، «استاسیون» میگویند.
این مسجد در محل استقرار رسول خدا- ص- به هنگام خروج از مدینه برای جنگ با مشرکان در غزوه بدر، احداث گردید. در این محل پیامبر- ص- از نیروهایش سان دید و در همانجاست که این آیه به رسول خدا- ص- نازل گردید:
«وإذ یَعِدُکُمُ اللَّه إحدی الطائِفَتینِ انّها لکم وتودّون أن غیر ذات الشوکة تکونُ لکم ویریدُ اللَّهُ أن یُحقّ الحقّ بکلماته ویقطع دابرَ الکافرین».
(1)«هر آینه که خدا شما را وعده پیروزی بر یکی از دو طایفه (قافله قریش یا کاروان شام) داد و شما مایل بودید آن طایفه، که شوکت و سلاحی به همراه ندارند (بیرنج جهاد) اموالشان نصیب شما شود و خدا میخواست صدق سخنان حق را ثابت گرداند و ریشه کافران را از بُن برکند.»
1- انفال: 8- 7
ص: 120
پیامبر- ص- در این مسجد نماز گزارد و برای مدینه برکت خداوندی را آرزو کرد.
(1)در جنوب این مسجد چاه «السقیا» قرار داشت که از آن برای رسول خدا- ص- آب آورده میشد. اکنون اثری از این چاه یافت نمیشود.
(2)مسجد المنارتین
این مسجد در غرب مسجد السقیا و در فاصله یک کیلومتری آن واقع است و در صد متری قبل از پمپ بنزین العواجی (الخضر) و در سمت راست راه قدیمی مکه قرار دارد. این مسجد اینک به حال خود رها شده و به حالت ویرانهای است که امکان نماز خواندن در آن وجود ندارد.
پیامبر خدا- ص- در این محل نمازگزارد و به همین خاطر در آن محل مسجدی احداث گردید.
(3)استاد غالی الشنقیطی در کتابش (الدرّ الثمین)
(4) مینویسد:
«در سمت چپ جاده مسجد المنارتین قرار دارد. گفته شده است پیامبر اکرم- ص- در
1- وفاء الوفا، ج 2، ص 844 والدر الثمین، ص 228
2- گفته شده است: این چاه در میان مسجد واره قدیمی که قرار داشت. نک: آثار المدینه، ص 92 و گفته شده است راه قدیمی مکه از روی آن میگذرد. نک: الدر المنثور، ص 228
3- تحقیق النصره، ج 1، ص 129؛ و وفاء الوفا، ج 2، 878 وعمدة الأخبار، ص 198
4- ص 228
ص: 121
آن نقطه نماز گزارد و به همین دلیل مسجدی در آنجا ساخته شد. در حال حاضر ساختمان مسجد نوسازی شده و بنای آن زیبا و بزرگ است و نمازهای پنجگانه در آن گزارده میشود.»
به نظر میرسد این سخنان صحت نداشته باشد؛ زیرا این مسجد در سمت راست جاده جده- مکه واقع است و هیچگاه نوسازی نشده و نمازی در آن اقامه نمیشود.
مسجد الاجابه
این مسجد در شمال شرقی مسجد نبوی و در مسافتی- تقریباً- 650 متری آن واقع است و نیز این اسم (الاجابه) بر خیابانی اطلاق میشود که خیابان «الستین» از نزدیکی آن میگذرد.
این مسجد به بنیمعاویه
(1)، که از طایفه اوس میباشند، تعلق داشته و به نام آنها شناخته میشده است لیکن اکنون به «مسجد الاجابه» مشهور است؛ زیرا خدواند متعال در این مسجد دعای پیامبرش را اجابت کرد. روایت شده است روزی پیامبر- ص- از این محل میگذشت، پس وارد مسجد شد و دو رکعت نماز گزارد ما نیز همراه او نماز گزاردیم. سپس دعای خود را طول داد و بعد از آن، رو به ما کرد و فرمود: از پروردگارم سه چیز خواستم، دو
1- تحقیق النصره، ص 129؛ عمدة الاخبار، ص 176 و آثار المدینه، ص 94
ص: 123
چیز را اجابت نمود و یک چیز را دریغ کرد؛ از خدا خواستم امّت مرا با خشکسالی هلاک نکند پس اجابت کرد و از او- جلّ وعلا- خواستم امّت مرا با غرق کردن هلاک ننماید، پس اجابت فرمود. خواسته سوّمم این بود که: خودشان را میان خود قرار ندهند، پس دریغ نمود.
ابن شبّه
(1) میگوید: پیامبر- ص- دو رکعت نماز در مسجد بنیمعاویه گزارد. سپس برخاست و به مناجات با پروردگارش پرداخت و آنگاه از مسجد خارج شد.
گفته شده است که پیامبر اکرم- ص- به اندازه دو وجب از سمت راست محراب در آن نماز گزارد. این مسجد در دورانهای متعدد مورد اهتمام بوده و مکرر نوسازی گردیده است.
(2)به علاوه این که گفته شده، مباهله میان پیامبر- ص- و هیأت مسیحیان نجران، در این مسجد به وقوع پیوست؛ به طوری که خداوند متعال به رسولش دستور داد تا آنها را نفرین کند ولی آنان در آخرین لحظات، از نفرین متقابل خودداری ورزیدند.
(3)مسجد السجده یا البحیر یا ابوذر
این مسجد به طول تقریبی پانصد و پنجاه متر از شمال مسجد نبوی فاصله دارد و در
1- تاریخ المدینة المنوره، ج 1، ص 68
2- الدرّ الثمین، ص 152
3- سیره ابن هشام، ج 2، ص 60
ص: 124
آخر خیابان ابوذر، که به خیابان قدیم فرودگاه ارتباط دارد، واقع است.
نام اصلی این مسجد، «مسجد السجده» است. علّت این نامگذاری آن است که پیامبر- ص- در این مسجد دو رکعت نماز خواند و در رکعت دوّم سجدهاش را طول داد، به طوری که اصحاب گمان بردند وی جان به جان آفرین تسلیم کرده است. لیکن وقتی که از سجده برخاست فرمود: جبرئیل نزد من آمد و گفت: هر کس از امّت تو بر تو صلوات بفرستد، خداوند بر او ده صلوات میفرستد و دهبار درجات او را بالا میبرد.
(1)سپس نام «البحیر» بر این مسجد اطلاق شد. البحیر نام باغی است که مسجد در کنار آن قرار دارد.
(2) سرانجام به مرور زمان این اسم به بوته فراموشی سپرده شد و در حال حاضر به نام «مسجد ابوذر» معروف است. شاید این نام گذاری، به دلیل قرار گرفتن آن، در خیابانی به همین نام باشد.
مسجد السبق
این مسجد در شمال شرقی مسجد پیامبر- ص- و در فاصله پانصد متری آن واقع
1- المتقی الهندی آن را در کنز العمال ذکر کرده است، ج 2، ص 267، ح 2982
2- الدر الثمین، ص 170
ص: 125
است. و نیز در آخر تونل سابق «مناخه» که اینک بر امتداد آن افزوده شده، قرار دارد وهمچنین در پهلوی ایستگاه اصلی مسافربری قرار گرفته است. این مسجد از اینرو به «سبق» شهرت یافت که در وسط میدان اسب دوانی واقع شده که در دوران پیامبر- ص- وجود داشت.
(1) «الدارمی» در «سنن» خود این روایت را آورده است که: «رسول خدا- ص- مسابقه اسبها را میان منطقه الحفیاء
(2) تا محلی به نام «الثنیه» برگزار میکرد ...»
(3)در حال حاضر ساختمان این مسجد نوسازی شده و نمازهای پنجگانه در آن برگزار میگردد و از مساجد بزرگ مدینه منوره به شمار میآید.
مسجد الرایه
این مسجد در شمال مسجد نبوی و در فاصله 1800 متری آن واقع است. این مسجد اینک در پشت پمپ بنزین «الاهلی» که به پمپ بنزین «الزغیبی» معروف است، قرار دارد.
مسجدالرایه در این زمان در محاصره خانههای تازهساز واقع شده و چون در محل بلندی قرار گرفته از یک سر بالایی به آن دسترسی پیدا میشود. پیشتر به مساحت یک اتاق و
1- تاریخ معالم المدینة المنوره، ص 120 والدر الثمین، ص 232
2- الحفیاء، دشتی واقع در غرب کوه احد. نک: الدرّ الثمین، ص 232. در کتاب معالم المدینة المنوره، ص 249 آمده است: حفیا محلّی است در نزدیکی مدینه منوره که رسول خدا- ص- مسابقه اسبدوانی در آنجا برگزار کرده است.
3- باب فی السبق، ج 2، ص 212
ص: 127
از سنگ بوده و در نزدیکیاش حیاطی داشته است. لیکن در حال حاضر اتاق پهلوی مسجد نوسازی گردیده و از موزاییکهایی به حجم کوچک برای کف آن استفاده شده است و همه حیاط به مسجد اضافه شده و اتاق را به وسیله یک دیوار، که در آن یک درب تعبیه شده، از مسجد جدا کردهاند.
علّت نامگذاری این مسجد به «الرایه»، قرار داشتن آن بر کوه الرایه است و این کوه همان است که پیامبر اکرم- ص- پرچم پیروز خود در جنگهای خیبر و تبوک را بر آن نصب کرد.
رسول خدا- ص- بر فراز این کوه نماز خواند و در روزهای نخستِ کندن خندق مدینه، گنبدی بر مسجد ساخته شد.
(1)مسجد الدرع
این مسجد در سمت چپ جاده منتهی به مزار سید الشهدا (قبرستان شهدای احد) و در فاصله سیصد متری قبل از مسجد المستراح قرار دارد. بدان جهت آن را به «مسجد الدرع»
1- وفاء الوفا، ج 2، ص 843؛ عمدة الاخبار، ص 187- 188؛ الدر الثمین، ص 171
ص: 128
(یعنی زره) نامگذاری کردند که پیامبر- ص- زره یا لباس مخصوص جنگی خود را در آن گذاشت.
(1)اصل ساختمان مسجد به سبک عثمانی است و در حال حاضر بنای آن نوسازی شده است.
مسجد الشیخین یا البدائع یا المستراح
این مسجد در سمت چپ جاده منتهی به قبرستان شهدای احد و در فاصله 1300 متری آن واقع است. در کنار این مسجد، مسجد تازهای احداث گردید که به نام «مسجد الشیخین» خوانده میشود.
اصل نامگذاری این مسجد به مسجد الشیخین، در انتساب به «اجمه الشیخین» صورت گرفت که در واقع جایگاهی متعلّق به یهودیان بود و گفته شده است این مکان از این رو به «اجمه الشیخین» معروفیت یافت که مرد و زنی که از عمر هر یک از آنها از صد سال گذشته بود در همین مکان به دیدار هم آمده و سرگرم صحبت و معاشقه میشدند و مردم از این
1- تاریخ معالم المدینه، ص 134
ص: 129
موضوع تعجب کرده و این مکان را بدین اسم نامیدند.
(1)این مسجد پیش از آن به «مسجد البدائع» شهرت داشت. (2)ابن شبه (3) به نقل از سعد آورده است که «پیامبر- ص- در مسجدی که در محل شیخین واقع است نماز گزارد و در آن خوابید تا این که روز بعد، نماز صبح را نیز در آنجا اقامه کرد و سپس به سوی احد کوچ نمود. همچنین ابن عباس به نقل از سعد گفته است:پیامبر- ص- در مسجدی که نزد بدائع یا نزد شیخین قرار دارد نماز عصر و مغرب و عشا و صبح را اقامه کرد و تا صبح روز بعد در آن اقامت نمود.»این مسجد اکنون به «مسجد المستراح» شناخته میشود و مردم مدینه آن را با همین نام میشناسند و ظاهراً وجه این نامگذاری ناشی از استراحتی است که پیامبر- ص- در سر راهش به سوی جنگ احد در این مسجد داشته است. رسول خدا- ص- در مقابل این مسجد از لشکریان خود سان دید و کسانی را که لشکر او را کوچک شمردند بازگردانید و به علاوه گروهان متشکّل از یهودیان همپیمان را نیز بازگردانید و فرمود: «ما در جنگ خود بر ضدّ مشرکان، از مشرکان یاری نمیگیریم. (4) اینجا بود که عبداللَّه بن ابی و تعدادی از منافقانی که همراهش بودند و در مجموع یک سوم لشکر اسلام را تشکیل میدادند، بازگشتند. عبداللَّه بن ابی بهانه آورد که پیامبر- ص- رأی دیگران را بر رأی وی ترجیح داده است! (5)نقشه مربوط به این مقاله در اینجا بیاید.
1- عمدة الاخبار، ص 176 و الدر الثمین، ص 175
2- تاریخ المدینه، ج 1، ص 72؛ وفاء الوفا، ج 2، ص 865؛ الدر الثمین، ص 175
3- تاریخ المدینه، ج 1، ص 72
4- طبقات ابن سعد، ج 2، ص 39؛ تحقیق النصره 154؛ الدر الثمین، ص 174
5- الدر الثمین، ص 174