کتابخانه‌های مدینه منوّره‌

نوع مقاله : اخبار و گزارشها

نویسنده

موضوعات


اگر دو شهر شریف مکّه و مدینه تنها به عنوان دو مرکز «عبادی» و «معنوی» شناخته شوند، حاکمیتِ نوعی جداییِ دین از سیاست و تحجرگرایی و جمود را به دنبال دارد و با تأسف باید گفت که اینک چنین جوّی در آنها حاکم است و فضای معنوی و پاره‌ای اندیشه‌های جمودگرایانه بر شهر نورانی مدینه منوّره، صبغه علمی و فرهنگی آن را مکتوم و در خفا نگهداشته است.
از ریشه این پدیده نامیمون که بگذریم، باید بگوییم که رسول خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام و صحابه او به این دو شهر نگاه معنوی، علمی و سیاسی داشتند و تمامی زوایای زندگی کامل یک انسان را در آن پایه‌گذاری کردند.
به برکت پیامبر کتابت و علم در شبه‌جزیره رونق گرفت، چنانکه به برکت او مشارکت سیاسی و حضور اجتماعی مردان و زنان در اجتماع معنا یافت. البته عبادت و معنویت نیز رکن اصلی و اوّل دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله به شمار می‌رود.
جدا ساختن سه رکن «معنویت»، «علم» و «سیاست»، جدایی دین از سیاست و عبادتِ خشک را بر جای می‌گذارد. پس بر مسلمانان است که در رونق بخشیدن به فضای علمی و سیاسی این شهرها همّت ورزند و تنها به بُعد عبادی و معنوی آن بسنده نکنند.
بر عالمان مسلمان است که در اجتماع بزرگ حج و زیارتِ حرم نبوی، به تبادل علم و دانش بپردازند و باب گفتگو در سیاست دینی را بگشایند، همانگونه که از 

ص: 181
عطر معنوی آن بهره‌مند می‌گردند.
در این مقال بر آنیم تا به یکی از شاخصه‌های علم و فرهنگ؛ یعنی «کتابخانه» در شهر مدینه منوره بپردازیم و گزارشی اجمالی از آن ارائه کنیم.
این گزارش شامل سه بخش است:
الف- کتابخانه‌های مدینه در عهد عثمانی.
ب- کتابخانه مسجد النبی.
ج- کتابخانه ملک عبدالعزیز.
و تحقیق در این امر مفید است توجّه می‌کنیم:
بخش اوّل:
کتابخانه‌های مدینه منوره (1) در عهد عثمانی (2)
کتابخانه، دوّمین محور فرهنگی مدینه منوره در دوره عثمانی به شمار می‌رفته است. در این دوره بجز کتابخانه‌های مسجدالنبی، رباط ها و مدارسی که از دوره ممالیک بر جای مانده بود وجود داشت و چندین کتابخانه جدید بنا شد که برخی از آنها وابسته به رباط ها و مدارس بود و برخی دیگر مستقل. و این نخستین بار بود که در مدینه منوره، کتابخانه‌هایی مستقل از رباط و مدرسه برای پذیرایی اهل مطالعه تأسیس می‌شد.
در دوره عثمانی، همچنین برخی از دانشمندان مسلمان کتابخانه‌های شخصیِ خود را به روی دانش‌پژوهان گشودند و اجازه دادند که از آنها استفاده و بهره‌برداری شود و در همین دوره بود که عاریت کتاب در برابر دریافت ضمانت رونق گرفت.
تشکیل کتابخانه در عهد عثمانی، سیری صعودی داشت؛ بدین صورت که در آغاز این امر به کندی انجام می‌گرفت و پا به پای بنای رباط و مدرسه پیش می‌رفت، امّا در اواخرِ این عهد؛ به ویژه در قرن سیزدهم هجری شتاب گرفت و مشهورترین کتابخانه‌های مدینه، بلکه مشهورترین کتابخانه‌های عهد عثمانی تأسیس شد و در این بُرهه از تاریخ، تعداد کتابخانه‌های عمومی و خصوصی مدینه از هشتاد و هشت گذشت.
اینک به معرفی و شناساندن مهمترین کتابخانه‌های عصر عثمانی 


1- این قسمت ترجمه‌ای است آزاد، از صفحات 105- 112، جلد سوم کتاب: التاریخ الشامل للمدینةالمنورة، د. عبدالباسط بدر، الطبعة الأولی، 1414 ه. ق.- 1993 م.، المدینة المنورة.
2- عهد عثمانی عبارت است از اوایل قرن دهم هجری که سلطان سلیم حجاز را تحت سیطره خود درآورده تا زمانی که آل سعود به حکومت دست یافتند.

ص: 182
می‌پردازیم که اسناد تاریخی بدان اشارت دارد:
1- کتابخانه عارف حکمت
این کتابخانه، مشهورترین کتابخانه عربی است که به جهت دارا بودن نسخه‌های کمیاب، از گنجینه‌های مدینه و از کتابخانه‌های تراثی برجسته به شمار می‌رود.
مؤسس آن، احمد عارف حکمت، دانشمند ترک‌تبار است که نسبتش به حسین‌بن علی علیه السلام می‌رسد.
وی مدّتی عهده‌دار امر قضاوت در قدس، مصر و مدینه (در سال 1239 هجری) بود. همچنین مشاغل دیگری در استانبول بر عهده داشت تا اینکه در سال 1262 هجری به سمت شیخ‌الإسلامی منصوب شد. این منصب را نزدیک به هشت سال؛ یعنی تا سال 1270 هجری، عهده‌دار بود. در این سال بود که از این سمت کناره گرفت و به عبادت و دانش‌اندوزی روی آورد و سرانجام در سال 1275 هجری دنیا را وداع گفت.
احمد عارف حکمت پس از کناره‌گیری از منصب شیخ الاسلامی در سال 1270 هجری، به تأسیس این کتابخانه همّت گمارد و برای ساختمان آن در قسمت جنوبی مسجدالنبی پول فراوان فرستاد.
پس از بنا و ساختمان کتابخانه، اقدام به ارسال نسخه‌های خطی و کتب چاپی کرد.
در گردآوری کتابها و خریداری آن، اموال بسیار صرف کرد و تلاش های گسترده‌ای را مبذول داشت و بدین سبب نفیس‌ترین کتاب‌ها، با زیباترین خط را از نقاط مختلف گرد آورد. بر صفحه عنوانِ یکی از نسخ خطی نوشته است:
«400 جنیه طلای عثمانی برای خرید آن پرداخت کردم».
احمد عارف که مصمم بود کتابخانه‌اش به عنوان یک مرکز فرهنگی در خدمت نشر دانش و فرهنگ قرار گیرد، در گزینش کتابداران و کارکنان کتابخانه‌ها سخت‌گیری‌های ویژه داشت، و نظام‌نامه‌ای دقیق برای استفاده از کتابخانه تنظیم کرد و در جهت پشتیبانی مالی از کتابخانه، املاکی را در استانبول و مدینه وقف نمود؛ در مدینه پنج خانه وقف کرد که البته درآمد آن اندک بود. چند باغ بزرگ به مساحت 5559 ذرع وقف کرد که درآمد سالانه‌اش کمتر از 15 هزار جنیه طلای عثمانی نبود.
نظام‌نامه‌ای که برای بهره‌برداری از کتابخانه تنظیم کرد، حاوی شرایط ویژه‌ای 
ص: 183
بود که برخی از بندهای آن چنین است:
1- کتابخانه باید دارای یک مدیر و چهار کتابدار از علمای صالح، فارغ‌البال و خوش‌خلق باشد و یک خادم که وظیفه نگهبانی و نظافت را بر عهده گیرد.
2- کتابخانه یک ساعت پس از طلوع آفتاب گشایش می‌یابد و تا یک ساعت به غروب آفتاب دایر می‌باشد.
3- کتابداران موظف‌اند با قرائت دو جزء از قرآن، کار روزانه خود را آغاز کنند و هر روز دو نفر از کتابداران این وظیفه را بر عهده خواهند داشت.
4- جایز نیست هیچ دانش‌طلبی را از استفاده منع کرد و نمی‌توان کتاب را از کتابخانه خارج ساخت.
5- پاکسازی کتابخانه، هر سه سال یکبار و با اشراف قاضی مدینه صورت می‌گیرد.
6- کتاب‌ها را باید ترمیم و تجلید کرد.
خلاصه، مؤسس شرایطی سخت برای انتخاب مدیر، کتابداران و بهره‌برداری از کتابخانه مقرر کرده بود. وی ارث بردن شغل کتابداری را منع کرده و فرمان داده بود که هر یک از کتابداران که توان انجام وظیفه را ندارد باید تعویض گردد.
در ضمن حقوقی مناسب آن روز برای کارکنان منظور کرده بود.
کتاب‌های این کتابخانه را تا 5404 شمارش کرده‌اند که برخی از آنها نسخه‌هایی بسیار نفیس است. کتب این کتابخانه شامل کتب شرعی، لغت و غیره می‌باشد.
از ویژگیهای این کتابخانه ارائه خدمات جانبی؛ از قبیل در اختیار نهادن قلم، دوات، کاغذ و ... و فراهم ساختن فضای آرام و راحت برای مطالعه‌کنندگان بود.
2- کتابخانه محمودیه
این کتابخانه، چنانکه در وقف‌نامه آن آمده، توسط سلطان محمود دوّم، در سال 1237 هجری، در جنب مدرسه محمودیه تأسیس شد.
محمود لبیب بتنونی نویسنده «الرحلة الحجازیه» در سال 1237 هجری از این کتابخانه دیدن کرده و درباره‌اش گفته است:
«گر چه به پای کتابخانه عارف حکمت نمی‌رسد و از آن کوچک‌تر است و مانند آن نظام‌مند نیست، امّا زیبا و مرتّب است.»
تعداد کتاب‌های این کتابخانه را 4569 گفته‌اند که قریب به سه هزار آن نسخ خطی بود و برخی از آنها نسخه‌های کمیاب. 
ص: 184
تونسی در کتاب «الاعلام» می‌نویسد:
«برخی از دانشمندان، کتابخانه‌های خود را وقف کتابخانه محمودیه نموده‌اند که یکی از آنان شیخ محمد عابد سندی، از محدّثان مشهور و دیگر، شیخ‌العلمای مدینه از سوی محمد علی پاشا، می‌باشد».
3- کتابخانه‌های مدارس
مدارس عصر عثمانی دارای کتابخانه‌هایی بود که در درجه نخست طلاب مدرسه از آن استفاده می‌کردند و در درجه دوّم عالمان و دانش‌طلبان. برخی از این کتابخانه‌ها کتاب را عاریت می‌دادند تا از مدرسه خارج شود، البته در برابر ضمانتی که از مراجعه‌کننده دریافت می‌داشتند.
سالنامه عثمانی فهرستی از این کتابخانه‌ها را، به ترتیب تعداد کتاب، بدین شرح تنظیم کرده است:
1- کتابخانه مدرسه بشیرآغا 2063 جلد کتاب.
2- کتابخانه مدرسه سلطان عبدالحمید اوّل 1669 جلد کتاب.
3- کتابخانه مدرسه عمر افندی قره‌باش 1269 جلد کتاب.
4- کتابخانه مدرسه شفا 1246 جلد کتاب.
5- کتابخانه مدرسه ساقزلی 593 جلد کتاب.
6- کتابخانه مدرسه احسائیه 461 جلد کتاب.
7- کتابخانه مدرسه کبرلی 157 جلد کتاب.
8- کتابخانه مدرسه امین افندی 100 جلد کتاب.
9- کتابخانه مدرسه حسین آقا 100 جلد کتاب.
تونسی در کتاب «الاعلام» از کتابخانه‌های دیگری چون کتابخانه مدرسه قازانیه، کیلی ناظر و عرفانیه هم نام برده، لیکن از تعداد کتاب آن‌ها سخنی به میان نیاورده است. البته بدین مطلب اشاره کرده که در این کتابخانه‌ها کتبی جالب وجود داشت که وقف کتابخانه مدرسه شده بود.
این کتابخانه‌ها غالباً پس از بازگشایی مدارس تأسیس می‌شد و گاه زمانی طولانی میان تأسیس مدرسه و راه‌اندازی کتابخانه فاصله می‌افتاد که این به جهت فراهم نبودن کتاب بود. گرچه سالنامه دولت عثمانی از کتابخانه‌های دیگر مدارس فهرست و آماری ارائه نکرده لیکن به نظر 
ص: 185
می‌رسد، سایر مدارس نیز دارای کتابخانه بوده‌اند اما بدانجهت که تنها طلاب مدرسه از آن استفاده می‌کردند، در گزارش‌ها از آن یاد نشده است.
4- کتابخانه‌های شخصی
در عصر عثمانی گروهی از عالمان مدینه کتابخانه‌هایی داشتند که به جهت زیادیِ کتاب و داشتن کتاب‌های نادر زبانزد بودند.
درِ برخی از این کتابخانه‌ها به روی اهل علم گشوده بود و کتابداران در طول روز پاسخگوی مراجعین بودند.
یکی از این شخصیت‌ها امین پاشا شیخ‌الحرم است که پس از کناره‌گیری از منصب خویش، به دانش روی آورد و کتابخانه‌ای فراهم ساخت.
دوم از آنان شیخ عمر حمدان تونسی است که لقب «محدّث الحرمین» را داشت و کتاب‌هایش، که 908 جلد بود، پس از مرگش به کتابخانه عمومی مدینه ملحق شد.
دیگری سلیم بک است که طبق آمار سالنامه عثمانی 500 کتاب داشت.
به جز اینها، از عبدالغفور افندی بخاری، محمد ثروت افندی و احمد بساطی می‌توان یاد کرد که کتابخانه بساطی 1050 کتاب داشت.
این کتابخانه سهمی به‌سزا در فرهنگ عمومیِ مردمِ مدینه و نیز شخصیت مردم و اهل علم داشت.
5- کتابخانه رباط ها و زاویه‌ها:
«رباط» مکانی بود برای اقامت مجاورین، طلاب و رهگذرانی که قصد مدینه را داشتند. برخی از این رباط ها ویژه سرزمین یا گروهی خاص بود؛ مانند رباط جبروت که از آنِ مردم حبشه بود و رباط ارناووط که به مردمان بالکان اختصاص داشت و رباط روم که ویژه مردمان آسیای میانه بود.
و برخی دیگر از رباطها عمومی بود که همه می‌توانستند از آنها استفاده کنند.
بسیاری از این رباطها دارای کتابخانه‌هایی بود، حاوی نسخه‌هایی از قرآن کریم، تفاسیر، کتب حدیث و غیره، که برخی از اینها کتابخانه‌های عظیم بود؛ مانند کتابخانه رباط عثمان‌بن عفان که کتب بسیار در زمینه فقه مالکی داشت و رباط قره‌پا و جبروت و ...
گفتنی است که بیشترین کتاب‌های این کتابخانه‌ها را، شیوخ و اهل علم مقیم
ص: 186
در آنها وقف می‌کردند.
«زاویه» به جایی گفته می‌شد که شیوخِ صوفیه، طلاب و مریدان را به حضور می‌پذیرفتند و سبب رواج این زاویه‌ها، اقامتِ گروهی از مشایخ صوفیه و یا ورود مریدان آنها در مدینه بود.
تعدادی از این زاویه‌ها نام مشایخ تصوف را بر خود داشتند.
علی بن موسی مشهورترین زاویه‌ها را 12 عدد یادآور شده که این، همه زاویه‌ها نیست. کسانی که به این مکانها آمد و شد داشتند، مجالس ذکر بر پا می‌کردند و یا در درس مشایخ شرکت می‌جُستند.
بسیاری از این زاویه‌ها دارای کتابخانه بود و در آن نسخه‌های قرآن کریم، کتب تفسیر و نوشته‌های صوفیه وجود داشت.
این زاویه‌ها تا پایان عصر عثمانی برقرار بود.
بخش دوم:
کتابخانه مسجد نبوی شریف (1)
کتابخانه مسجدالنبی در سال 1352 به پیشنهاد عبید مدنی مدیر اوقات مدینه تأسیس شد، و آن پیشتر در جنب باب مجیدی بود که به محل کتابخانه‌ها منتقل شد و در سال 1399 ه. ق. به جایگاه فعلی انتقال یافت.
محل فعلی آن جنوب قبر پیامبر و در قسمت باب عمر واقع است. این کتابخانه در دو ساختمان و هر یک دارای دو طبقه است.
در یک ساختمان نسخه‌های خطی و کتاب‌های تاریخ، جغرافیا و مرجع قرار گرفته و در ساختمان دیگر کتب فقه، اصول، علوم قرآن و علوم حدیث جای دارد. این کتابخانه دارای 1900 نسخه خطی است که تاریخ برخی از آنها به 578 هجری می‌رسد.
بخشی از این کتابخانه، قسمت صوت است که تمام درسهای مسجدالنبی و خطبه‌ها از سال 1407 در آن جمع‌آوری گردیده و موجود است.
این کتابخانه از 5/ 7 صبح تا بعد از نماز عشا به مدت 14 ساعت در تمامی روزهای سال باز می‌باشد.
بخش سوم:
کتابخانه ملک عبدالعزیز (2)
کتابخانه ملک عبدالعزیز با مساحت 2309 متر در شرق مسجد نبوی واقع است. 


1- در این گزارش از مجله المنهل، شماره 499، سال 1413، ص 228 و 229 استفاده شده است.
2- در این گزارش از کتاب: التاریخ الشامل للمدینة المنورة، ج 3، ص 262 و 263 و نیز مجله المنهل، شماره 499، سال 1413، صص 234- 230 استفاده شده است.

ص: 187
کلنگ این کتابخانه را ملک فیصل در محرم سال 1393 هجری به زمین زد و ملک فهد در محرم سال 1403 ه. ق. آن را افتتاح کرد.
این کتابخانه متشکّل از کتابخانه‌های تراثی و حاوی نسخ خطی مدینه بود که به صورت پراکنده در مدینه وجود داشت تا اینکه با ساخت و تأسیس این کتابخانه سایر کتابخانه‌ها بدین‌جا منتقل شد و در این مجموعه جدید استقلال خود را تا کنون حفظ کرده است. گفتنی است که این کتابخانه دارای پنج طبقه بدین شرح است:
1- زیرزمین
در این بخش، امورِ فنّیِ مربوط به نسخ خطی؛ چون تهیّه فیلم، نگهداریِ میکرو فیلم‌ها و ... انجام می‌شود.
2- طبقه همکف
در این طبقه، که ورودی کتابخانه نیز به شمار می‌رود، دفتر اطلاعات، محلّ استراحت مراجعان جای گرفته است.
در سمت راست این طبقه، مکانی برای بحث و مباحثه با قفسه‌های کتاب، پیش‌بینی شده است.
قسمت چپ این طبقه، سالن کنفرانسی است که گنجایش 400 میهمان را دارد. در همین طبقه کتابخانه نوباوگان و کودکان نیز جای گرفته است.
3- طبقه اوّل
در این طبقه کتابخانه قرآن کریم جای دارد. در کتابخانه قرآن، نسخه‌های خطی از قرآن کریم با خطهای کوفی، ثلث، نسخ و مغربی موجود است و قدیمی‌ترین خط مربوط به سال 549 ه. ق. است که ابوسعید محمدبن اسماعیل‌بن محمد آن را تحریر کرده است.
حجم این نسخه از قرآن کریم 20* 30 سانتی‌متر است و در سال 1253 ه. ق. اهدا شده است.
قرآنی با حجم 5/ 142* 80 سانتی‌متر با وزن 154 کیلوگرم نیز در این کتابخانه وجود دارد، سزاست بگوییم که قرآن‌های خطی در محفظه‌های زیبا و شکیل نگهداری می‌شود.
در همین بخش، شمعدانی که برای روشنایی مساجد و مدارس و رباطها استفاده می‌شد، نیز نگهداری می‌شود.
چهار لوح خطی با نگارش سلطان محمودخان و سلطان عبدالمجیدخان به خط ثلث در این کتابخانه موجود و این جملات بر آنها مکتوب است: 
ص: 188
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ، حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَکِیلُ إِنَّا فَتَحْنَا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً اللَّهُ وَلِیُّ التّوفِیق
شش قطعه از پرده کعبه مربوط به سالهای 1348 تا 1396 هجری از سوی پادشاهان سعودی: عبدالعزیز، سعود، فیصل و خالد نیز زینت‌بخش آن است.
4- طبقه دوم
در این طبقه، که به صورت قفسه باز تنظیم شده، 26376 کتاب در موضوعاتِ علوم و معارف، فلسفه، ادیان و اسلام (شامل علوم قرآن، تفسیر، قراءات و احکام) جای گرفته است.
5- طبقه سوم
در این طبقه 14 کتابخانه به صورت مستقل قرار دارد که در مجموع دارای 13460 کتاب چاپی و 6389 نسخه خطی می‌باشد.
عناوین این کتابخانه‌های مستقل، عبارت است از: محمودیّه، عبدالقادر شبلی، شیخ ابراهیم فتنی، آل صافی، ساقزلی، عمر حمدان، کتبی، عرفانیه، قازانیه، احسانیه، رباط عثمان، رباط جبرت، رباط قره‌باش و رباط کیلی ناظر.
کتابخانه شیخ عارف حکمت نیز به صورت موقّت در مکتب عبدالعزیز نگهداری می‌شود. در این کتابخانه 21 پارچه طلاباف وجود دارد که ده قطعه آن در کتابخانه قرآن است.
گفتنی است این کتابخانه فهرست چاپ شده ندارد و همچنین دارای نظام رایانه‌ای نیست. البته به گفته یکی از کتابداران، در حال ثبت و طراحی سیستم رایانه‌ای هستند.
این کتابخانه، بجز روزهای پنجشنبه و جمعه، در ایام هفته در وقت اداری صبح باز است.
به گفته مدیر این کتابخانه، مراجعه‌کنندگان بیشتر کسانی هستند که در حال تهیّه پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رساله دکتری می‌باشند، همچنین استادان و پژوهشگران، بخشی دیگر از مراجعه‌کنندگان را تشکیل می‌دهند. (1) 


1- جهت آگاهی بیشتر فهرستی از منابعی که در معرفی کتابخانه‌های مدینه تدوین شده شناسانده می‌شود:
الف: کتب
1- التاریخ الشامل للمدینة المنورة، د. عبدالباسط بدر، الطبعة الاولی، 1414 ه. ق.- 1993 م.، ج 3، صص 112- 105
2- المدینة المنورة فی القرن الرابع عشر، احمد سعید بن سلیم، الطبعة الاولی، 1414 ه. ق.- 1993 م.، صص 130- 128
ب: مقالات
1- مکتبة المسجد النبوی، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه. ق.، ص 228
2- مکتبة ملک عبدالعزیز، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه. ق.، ص 230
3- المدینة المنورة المنتدیات و المکتبات الخاصة، مجلة المنهل، شماره 499، سال 1413 ه. ق.، ص 222
4- المکتبات فی جزیرة العرب، سال 2 1388 ق، شماره 10، صص 907- 893
5- المکتبات العامة فی المدینة المنوره، مجلة عالم الکتب، مجلد 2 سال 1401 ق، شماره 2، صص 266- 263
6- مکتبة عارف حکمت، جملة الفیصل، شماره 212، سال 1415 ه. ق.، ص 118
7- مکتبة عارف حکمت، جملة الزهراء، ج 5، شعبان سال 1344، ص 474
8- مکتبة عارف حکمت، جملة الزهراء، ج 5، شوّال سال 1344، ص 636
9- مکتبة شیخ‌الإسلام عارف حکمت، جملة العرب، مجلد 3، سال 1388، ص 243
10- مکتبات المدینة المنورة فی العهد العثمانی، مجلة کلیة الشریعة و الدراسات الإسلامیة بجامعة امّ‌القری، سال 3 1397 ه. ق.، شماره 2، ص 7- 16
ج: پایان نامه
1- المکتبات العامة بالمدینة المنورة ماضیها و حاضرها، حمادی علی محمّد التونسی، رسالة ماجیستر، جامعة ملک عبدالعزیز، سال 1401 ه. ق.، ص 260 این رساله در مکتبه عبدالعزیز، در مدینه در قسمت کتابخانه عارف حکمت موجود است.