پاره‌های برجای مانده کتاب فضائل علی بن أبی‌طالب علیه السلام و کتاب الولایة

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسندگان

موضوعات


مقدمه
محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب طبری آملی (224- 28 شوال 310) محدّث، مفسّر، فقیه و مورّخ برجسته سُنّی مذهب قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری، شخصیت و عالمی شناخته شده است که در باره او تحقیقات و مطالعات فراوانی صورت گرفته و نیازی به تکرار آن در اینجا نیست. (1) در مقایسه او و نوشته‌هایش با آنچه که از عالمان بغداد این قرن می‌شناسیم، بدون تردید می‌توان برتری وی را در بیشتر زمینه‌های علمی؛ مانند فقه، (2) حدیث، تفسیر و به ویژه تاریخ بر معاصرانش تشخیص داد. به علاوه، در تاریخ تفکّر سنی، به لحاظ کثرت تألیفات‌خوب و ماندنی، تنها می‌توان او را در ردیف برخی از بزرگترین مؤلفان سنّی مانند خطیب بغدادی، ابن جوزی، شمس الدین ذهبی و ابن حَجَر قرار داد. نفوذ چشمگیر نوشته‌های او، به ویژه دو کتاب «تاریخ» و «تفسیر» اش بر آثاری که پس از او نگارش یافته، برای شناخت برجستگی وی کافی است.
ما درباره باورهای مذهبی او در جای دیگری به تفصیل سخن گفته و شرایط مذهبی ناهنجار حاکم بر بغداد را که سبب شد تا طبری در برابر حنابله و افراطیون اهل حدیث قرار گیرد، شرح داده‌ایم. (3) بدون مطالعه آن مطالب، دست‌کم


1- نک: تاریخ الاسلام ذهبی، ص 320- 310- 286- 279 در پاورقی آنجا دهها منبع برای شرح حال وی‌آمده است. نیز در لسان المیزان، ج 5، ص 757، ش 7190 به همین ترتیب مآخذ شرح حال وی از مصادر مختلف فراهم آمده است. سیوطی در رساله‌ای که با عنوان «التنبیه بمن یبعثه‌اللَّه علی رأس کلّ مائة» نگاشته، طبری را از کسانی دانسته که شایسته است فرد برگزیده در آستانه سال 300 هجری باشد. نک: خلاصة عبقات الأنوار، ج 6، ص 94 قم، 1404 به نقل از رساله یاد شده.
2- طبرانی م 360 محدث بزرگ و صاحب سه معجم صغیر، اوسط و کبیر، وقتی از طبری نقل می‌کند، او را با «الطبری الفقیه» نام می‌برد. نک: المعجم الکبیر، ج 9، ص 292
3- مقاله «اهل حدیث» و «کتاب صریح السنه طبری» در «مقالات تاریخی»، دفتر دوم. و نیز مقاله «نقش‌احمد بن حنبل در تعدیل مذهب اهل سنت» در «مقالات تاریخی» دفتر ششم.

ص: 197
نمی‌توان دلیل تمایل طبری را به نگارش اثری تحت عنوان «کتاب الولایه» را که گردآوری طرق حدیث غدیر است، دریافت.
حنابله بغداد، که دشمنی با امام‌علی علیه السلام را از دوران اموی به ارث برده بودند، به صراحت به انکار فضائل امام می‌پرداختند. این انکار به حدّی بود که خشم ابن‌قُتَیْبه، عالمِ محدّثِ سنّیِ اهلِ حدیث را برانگیخت. (1) به علاوه، نگرش حدیثی و اخباری عثمانی‌مذهب‌ها و اصرارشان بر برخی از احادیث مجعول اما منسوب به پیامبر صلی الله علیه و آله، سبب شد تا آنان اجازه کوچک‌ترین تخطّی از ظواهر احادیث مزبور را به دیگر دانشمندان دنیای اسلام ندهند. در این میان طبری که خود را یک سر و گردن بالاتر از همه آنان و حتی احمد بن حنبل می‌دید، این فشار را برنتافت و در زمینه‌های مختلف، به مخالفت با اهل حدیث پرداخت.
در این باره که چرا طبری کتاب الولایه را تألیف کرد، در عنوان بعدی سخن خواهیم گفت. آنچه در اینجا لازم است بگوییم این است که، بدون تردید این اثر که اصل آن- بر حسب اطلاعات موجود- برجای نمانده، کتابی است از محمد بن جریر طبری، مورّخ معروف بغداد. در این باره، در کهن‌ترین منابع از یک نسل پس از طبری تا قرن دهم، نصوص متقنی در اختیار است که آنها را مرور خواهیم کرد. این درست است که یک یا دو طبری دیگر هم داریم که یکی از آنها شیعه و صاحب «المسترشد» (2) و دیگری نویسنده کتاب «دلائل الامامة» است؛ (3) اما احتمال نسبت دادن کتاب طرق حدیث غدیر به آن عالم شیعه، ناشی از بی‌اطلاعی از نصوص متقن تاریخی و به کلی ناشی از حدس و گمانهایی غیر تاریخی است. (4) عنوان کتاب
کتاب طبری، مانند بسیاری از رساله‌ها و کتابهای کهن، دارای چندین نام مختلف شده است. دلیلش آن است که قدما در نقل از اینگونه کتابها، گاه به اقتضای موضوع کلّی کتاب، نامی را که خود می‌خواستند و آن را مطابق با محتوای کتاب می‌دیدند، بر آن اطلاق می‌کردند.
نکته دیگر آن که، همانگونه که از این نام‌ها بر می‌آید، برخی نام مجموعه‌ای از مطالب متنوع است که کنار


1- ابن قتیبه با اشاره به برخورد واکنشی اهل حدیث در برابر رافضه که مقام علی علیه السلام را بیش از حد بالامی‌برند، به کوتاهی آنها در نقل احادیث فضائل امام اشاره کرده می‌نویسد: آنان او را از ائمة الهدی خارج کرده، از جمله ائمه فتن می‌دانند و عنوان خلافت را برای او ثابت نمی‌کنند به بهانه آن که مردم بر او اجتماع نکردند، اما در عوض یزید بن معاویه را خلیفه می‌دانند، چون مردم بر او اجماع کرده‌اند. پس از آن می‌نویسد:
«و تحامی کثیر من المحدثین أن یحدثوا بفضائله- کرّم‌اللَّه وجهه- أو یظهروا ما یجب له، و کل تلک الأحادیث لها مخارج صحاح. و جعلوا ابنه الحسین علیه السلام خارجیّا شاقّا لعصا المسلمین، حلال الدم، لقول النبی صلّی‌اللَّه علیه و سلم: «من خرج علی امّتی و هم جمیع، فاقتلوه کائنا من کان». و سوّوا بینه فی الفضل و بین اهل الشوری لأن عمر لو تبیّن له فضله لقدّمه علیهم و لم‌یجعل الامر شوری بینهم. و أهملوا من ذکره او روی حدیثا من فضائله حتی تحامی کثیر من المحدثین أن یتحدثوا بها و عنوا بجمع فضائل عمرو بن العاص و معاویة کأنهم لایریدونهما بذلک وإنّما یریدونه. فإن قال قائل: «أخو رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و سلم علیّ وأبوسبطیه الحسن و الحسین و أصحاب الکساء علیّ و فاطمة و الحسن و الحسین» تمعرت الوجوه و تنکّرت العیون و طرّت حسائک الصدور. وإن ذکر ذاکر قول النبی صلّی‌اللَّه علیه و سلم: «من کنت مولاه فعلیّ مولاه» و «أنت منّی‌بمنزلة هارون من موسی»، و أشباه هذا، التمسوا لتلک الأحادیث المخارج لینقصوه و یبخسو حقه بُغْضاً منهم للرّافضة و الزاماً لعلیّ علیه السلام بسببهم ما لایلزمه و هذا هو الجهل بعینه. و السلامة لک أن لاتهلک بمحبّته و لاتهلک ببغضته و أن «لا تتحمّل» ضغنا علیه بجنایة غیره، فإن فعلت فأنت جاهل مفرط فی بغضه وإن تعرف له مکانة من رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و سلم بالتربیة و الإخوة و الصهر و الصبر فی مجاهدة أعدائه و بذل مهجته فی الحروب بین یدیه مع مکانه فی العلم و الدین و البأس و الفضل من غیر أن تتجاوز به الموضع الذی وضعه به خیار السلف لما تسمعه من کثیر فضائله فهم کانوا أعلم به و بغیره و لأنّ ما أجمعوا علیه هو العیان الذی لاشکّ فیه، و الأحادیث المنقولة قد یدخلها تحریف و شوب و لو کان إکرامک لرسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و سلم هو الذی دعاک إلی محبة من نازع علیا و حاربه و لعنه إذ صحب رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و سلم و خدمه و کنت قد سلکت فی ذلک سبیل المستسلم لأنت بذلک فی علیّ علیه السلام أولی لسابقته و فضله و خاصته و قرابته و الدناوة التی جعلهااللَّه بینه و بین رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و سلم عند المباهلة، حین قال تعالی «قُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَکُم» فدعا حسنا و حسینا «وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَکُم» فدعا فاطمة علیها السلام «وَأنْفُسَنا و أَنْفُسَکُم» فدعا علیا علیه السلام. و من أراداللَّه تبصیره بصّره و من أراد به غیرذلک حیّره». الاختلاف فی اللفظ، صص 41- 43 بیروت، دارالکتب العلمیه.
2- تحقیق احمد المحمودی، قم، مؤسسة الثقافة الاسلامیة لکوشانپور، 1415 به مقدمه مصحح.
3- تحقیق قسم الدراسات الاسلامیة مؤسسة البعثه، قم، 1413
4- البدایة و النهایه، ج 11- 12 و ص 167، ذیل حوادث سال 310؛ ذریعه، ج 16، ص 35؛ شرح الاخبار، ج 1، صص 131- 132 پاورقی. کلبرگ با اشاره به حدس آقابزرگ در این که مقصود از کتاب مناقب اهل البیت که ابن طاوس آن را به طبری مورخ نسبت داده، کتابی از طبری شیعی است، می‌نویسد: ظاهرا هیچ منبعی حدس آقابزرگ را تأیید نمی‌کند. کتابخانه ابن طاوس، ص 398، ش 356

ص: 198
هم قرار گرفته و برخی دیگر از این نامها، نام بخشی و فصلی از همان کتاب است که احیانا به صورت مستقل نیز تدوین شده است. برای نمونه، عنوان «فضائل اهل البیت» یا «مناقب اهل البیت»- که ابن طاوس برای کتاب طبری از آن یاد و استفاده کرده- نامی کلی است که «حدیث الولایه» می‌توانسته بخشی از آن باشد؛ بخشی که خود به صورت کتابی مستقل نیز درآمده است.
عنوان «کتاب الولایه»- افزون بر آن که مکرر توسط استفاده کنندگان از این اثر بکار رفته- توسط ابن شهرآشوب در اثری کتابشناسانه عنوان شده است. (1) عنوان دیگر «الرد علی الحرقوصیه» در «رجال النجاشی» آمده و تصریح شده است که کتابی است از طبری مورخ عامی مذهب در باره حدیث غدیر: «له کتاب الردّ علی الحرقوصیة، ذکر طرق خبر یوم الغدیر». (2)
ابن طاوس نیز تصریح کرده است که طبری نام کتابش را «الرد علی الحرقوصیه» گذاشته است. (3) عقیده ابن طاوس بر آن است که انتخاب این نام به این سبب بوده است که احمد بن حنبل از نسل حرقوص بن زهیر، رهبر خوارج بوده و به همین دلیل از سوی طبری این نام انتخاب شده است. (4) روزنتال این احتمال را مطرح کرده است که حرقوص در لغت به معنای مگس یا پشه باشد و به احتمال، طبری این تعبیر را برای ابوبکر بن ابی‌داود سجستانی، که کتاب الولایه را در رد بر او نوشته است، به قصد تحقیر او استفاده کرده است. (5)شاید بتوان این احتمال را نیز افزود که این نام، اشاره به فلسفه نگارش این اثر دارد که طبری آن را در رد بر فردی ناصبی نگاشته است. از آنجا که خوارج دشمن امام علی علیه السلام بوده‌اند و حرقوص بن زهیر رهبر آنان بوده، طبری چنین نامی را برای کتاب خود انتخاب کرده تا حنابله افراطی را خارجی و ناصبی مسلک نشان دهد- نه آن که بحث از نسب احمد در میان بوده باشد.
عنوان «رسالة فی طرق حدیث غدیر» نیز عنوانی است که با مضمون کتاب به راحتی سازگار است. (6) در این میان، کالبرگ عنوان «کتاب الولایه» و «کتاب المناقب» را در دو جا آورده است؛ در حالی که خود وی به این نکته اشاره دارد که ممکن است کتاب الولایه بخشی از کتاب فضائل یا کتاب مناقب باشد. (7)


1- معالم العلما ص 106، ش 715؛ و عمدة عیون صحاح الأخبار، ابن بطریق، ص 157
2- رجال النجاشی، ص 322، ش 879.
3- اقبال الاعمال، ج 2، ص 30 قم 1415.
4- الطرائف، ص 142
5- کتابخانه ابن طاوس، ص 288
6- برای اطلاعات بیشتر در این زمینه، نک: کتابخانه ابن طاوس، ص 286
7- کتابخانه ابن طاوس، ص 286، ش 171؛ ص 398، ش 356

ص: 199
آنچه در عمل رخ داده، این است که استفاده کنندگان از این کتاب، گاه نام کتاب فضائل علی علیه السلام یا مناقب را آورده‌اند، اما حدیث غدیر را نقل کرده‌اند؛ مانند ابن شهرآشوب در مناقب، که نام کتاب الولایه را آورده و فضائل را از آن نقل کرده است. پیداست که دقتی در این کار صورت نگرفته است.
اکنون که بنای جمع آوری نقلهای برجای مانده این کتاب است، بهتر است احادیثی که از این کتاب در فضائل امام پ بجز حدیث غدیر نقل شده- به عنوان کتاب فضائل و احادیث غدیر هم تحت عنوان کتاب الولایة گردآوری شود.
کتاب غدیر و مناقب طبری در اختیار چه کسانی بوده است؟
روشن است که، این کتاب در اختیار چندین نفر از مؤلفان، مورّخان و محدثان بزرگ اسلامی تا قرن نهم بوده است. (1) فهرست اجمالی نام این افراد عبارت است از:
قاضی نعمان اسماعیلی (م 363) که بیشترین نقل را از این کتاب دارد.
نجاشی (372- 450) که از نام کتاب یاد کرده و طریق خود را به آن یادآور شده است. شیخ طوسی (م 460)، همین طور. یاقوت حموی (م 626) که گزارشی از چگونگی تألیف این اثر به دست داده است.
ابن بطریق (م 600) که به تعداد طرق نقل حدیث غدیر در این کتاب تصریح کرده است. ابن شهرآشوب (م 588) که او نیز نام این کتاب را در شرح حال وی آورده و در جای دیگر خبر شمار طرق نقل شده برای حدیث غدیر در این کتاب را ارائه کرده و در المناقب، در چندین مورد از آن نقل کرده است.
ابن طاووس (م 664) که هم از آن یاد و هم نقل کرده است.
شمس الدین ذهبی (748) که آن را دیده و چندین حدیث از آن نقل کرده است.
ابن کثیر (م 774) که کتاب را دیده و چندین روایت نقل کرده است.
و ابن حجر (م 852) که او نیز کتاب را دیده است.
در واقع این مطلب به قدری واضح و روشن است که نیازی به اثبات آن نیست. گفتنی است که در سالهای اخیر هیچ کس به اندازه استاد علامه مرحوم سید عبدالعزیز طباطبایی که عمرش را


1- شگفت آن که فؤاد سزگین تاریخ التراث العربی، مجلد الأول، ج 1، التدوین التاریخی، ص 168 به‌هیچ روی متوجه منقولات این کتاب طبری نشده و از آن در فهرست کتابهای طبری یاد نکرده است. وی تنها در پاورقی همان صفحه، به نقل از بروکلمان و با اشاره به سخن نجاشی، از رساله الرد علی الحرقوصیه یاد نموده، بدون آن که به باقی مانده‌های این اثر مهم در کتابهای بعدی اشاره کند.

ص: 200
وقف تحقیق در باره امیرالمؤمنین و اهل‌بیت علیهم السلام کرده، به معرفی این اثر نپرداخت. (1) اکنون مروری بر آنچه که درباره این اثر گفته شده است، خواهیم داشت.
مفصل‌ترین نقلها از این کتاب توسط قاضی نعمان- ابوحنیفه نعمان بن محمد تمیمی مغربی، نویسنده، دانشمند و قاضی اسماعیلی مذهب دولت فاطمی (م 363) در مجلد نخست «شرح الأخبار فی فضائل الائمة الاطهار» او آمده که در این باره به تفصیل سخن خواهیم گفت.
ابوالعباس احمد بن علی نجاشی (م 450) در باره طبری و کتاب غدیر می‌نویسد:
أبوجعفر الطّبری عامیّ، له کتاب الردّ علی الحرقوصیة، ذکر طرق خبر یوم الغدیر، أخبرنا القاضی أبوإسحاق إبراهیم بن مخلّد، قال: حدّثنا أبی، قال: حدّثنا محمد بن جریر بکتابه الردُّ علی الحرقوصیة. (2)
شیخ طوسی (م 460) در باره این کتاب نوشته است:
محمد بن جریر الطبری، أبوجعفر، صاحب التاریخ، عامیّ المذهب. له کتاب خبرغدیر خمّ، تصنیفه و شرح أمره. أخبرنا أحمد بن عبدون، عن أبی‌بکر الدوری، عن ابن کامل، عنه. (3)
یحیی بن حسن معروف به ابن بطریق (523- 600) می‌نویسد:
و قد ذکر محمد بن جریر الطبری، صاحب التاریخ خبر یوم الغدیر و طرقه من خمسة و سبعین طریقا، و افرد له کتابا سمّاه کتاب الولایة. (4)
ابن شهرآشوب (م 588) نیز از کتاب الولایه طبری یاد کرده است:
أبوجعفر محمد بن جریر بن یزید الطبری صاحب التاریخ، عامیّ، له کتاب غدیر خمّ و شرح أمره، و سمّاه کتاب الولایة. (5)
که وی در کتاب «مناقب آل أبی‌طالب» از آن روایاتی نقل کرده است که بدان خواهیم پرداخت. شیخ سدیدالدین محمود حمصی رازی از علمای قرن هفتم هجری نیز در اثبات تواتر حدیث غدیر به نوشته‌های اصحاب حدیث استناد کرده و می‌نویسد:


1- الغدیر فی التراث الاسلامی، صص 37- 35؛ اهل البیت فی المکتبة العربیه، صص 664- 661
2- رجال النجاشی، تحقیق السید موسی الشبیری، قم ص 322، ش 879
3- کذا. و فی مورد آخر: کتاب خبر غدیر خم و شرح امره، تصنیفه. فهرسة کتب الشیعة و اصولها، تحقیق السید عبدالعزیز الطباطبائی، قم، 1420، ص 424، ش 655
4- عمدة عیون صحاح الاخبار، ص 157 قم، 1412.
5- معالم العلماء، ص 106، ش 715.

ص: 201
لأنّ أصحاب الحدیث أوردوه من طرق کثیرة، کمحمدبن جریر الطبری فإنّه أورده من نیّف وسبعین طریقاً فی کتابه. (1)
احمد بن موسی بن طاوس که از علمای میانه قرن هفتم هجری است نیز در همین زمینه می‌نویسد: و ساقه [ای الحدیث الغدیر] أبوجعفر محمد بن جریر الطبری صاحب التفسیر و التاریخ الکبیر من خمسة و سبعین طریقاً. (2)
رضی الدین علیّ ابن طاوس (589- 664) در مواردی از کتاب مناقب اهل البیت طبری مطالبی نقل کرده، (3) و در مواردی نیز از کتاب الولایه او یاد کرده که گزارش آن را خواهیم آورد. وی در باره کتاب الولایه طبری می‌نویسد:
و من ذلک ما رواه محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ الکبیر صنّفه و سمّاه کتاب الردّ علی الحرقوصیة، روی فیه حدیث یوم الغدیر و ما نصّ النبیّ علی علیّ علیه السلام بالولایة و المقام الکبیر، و روی ذلک من خمس و سبعین طریقا. (4)
همچنین در مورد دیگری می‌نویسد: واما الذی ذکره محمد بن جریر صاحب التاریخ فإنّه فی مجلّد. (5)
و در جای دیگر می‌نویسد: و قد روی الحدیث فی ذلک محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ من خمس و سبعین طریقا و أفرد له کتاباً سمّاه حدیث الولایة. (6) 
شمس الدین ذهبی (م 748) می‌نویسد:
و لمّا بلغه أنّ ابن‌أبی‌داود تکلّم فی حدیث غدیر خمّ، عمل کتاب الفضائل و تکلّم علی تصحیح الحدیث. قلت: رأیت مجلّداً من طرق الحدیث لابن جریر فاندهشْتُ له لکثرة الطرق.(7)
خواهیم دید که شمس الدین الذهبی (673- 748) که به احتمال تنها جزو دوم این کتاب را دیده، چندین روایت از آن در کتاب «طرق حدیث من کنت مولاه» نقل کرده است. وی در موردی می‌نویسد:
قال محمد بن جریر الطبری فی المجلّد الثانی من کتاب غدیر خم له، و أظنّه بمثل جمیع هذا الکتاب نسب إلی التشیع، فقال: ... (8)
ابن کثیر (م 774) در ضمن شرح حال طبری در ذیل حوادث


1- المنقذ من الضلال، ج 1، ص 334 قم، مؤسسة النشر الاسلامی، 1414.
2- بناء المقالة الفاطمیة فی نقض الرسالة العثمانیة، مؤسسة آل البیت، قم، 1411، صص 299- 300
3- الیقین، ص 215
4- اقبال الاعمال، ج 2، ص 30 قم 1415.
5- همان، ج 2، ص 248
6- الطرائف، ص 142 و نک: ص 154 قم، 1400
7- تذکرة الحفاظ، بیروت، دارالکتب العلمیه ج 2، ص 713
8- طرق حدیث من کنت ...، ص 62، ش 61

ص: 202
سال 310 می‌نویسد:
و قد رأیت له کتاباً جمع فیه أحادیث غدیر خمّ فی مجلدین ضخمین. (1)
ابن حَجَر عسقلانی (773- 852) با ارائه آنچه که مزّی در «تهذیب الکمال» آورده، می‌نویسد: وی چیزی افزون بر آنچه ابن عبدالبرّ در «الاستیعاب» دارد، نیاورده، جز آن که حدیث موالاة را نقل کرده، (2) در حالی که طبری در تألیفی چندین برابر آنچه ابن عقده در جمع طرق این روایت آورده، (3) طرق حدیث غدیر را فراهم آورده است:
و قد جمعه ابن جریر الطبری فی مؤلف فیه أضعاف من ذکر و صحّحه و اعتنی بجمع طرقه أبوالعباس بن عقدة فأخرجه من حدیث سبعین صحابیاً أو أکثر. (4)
انگیزه طبری در تألیف کتاب‌الولایه
در باره علت تألیف کتاب الولایه از سوی طبری، در چندین منبع، به آن اشاره شده است. خلاصه ماجرا آن است که عالمی سجستانی نام- فرزند سجستانی صاحب سنن- مطلبی در انکار حدیث غدیر گفت که سبب تألیف این اثر از سوی طبری شد. در اینجا گزارش این رویداد را در منابع کهن پی می‌گیریم.
قدیمی‌ترین منبعی که دلیل تألیف این کتاب را مطرح کرده، قاضی نعمان (م 363) است. وی می‌نویسد:
فمن ذلک انّ کتابه الذی ذکرناه و هو کتاب لطیف بسیط ذکر فیه فضائل علیّ علیه‌السلام و ذکر أنّ سبب بسطه إیّاه، إنّما کان لأنّ سائلًا سأله عن ذلک لأمر بلغه عن قائل زعم أنّ علیّا علیه‌السلام لم‌یکن شهد مع رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه و آله حَجّةالوداع الّتی قیل أنّه قام فیها بولایة علیّ بغدیر خمّ لیدفع بذلک بزعمه عنه الحدیث لقول رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه وآله: من کنت مولاه فهذا علیّ مولاه. فأکثر الطّبری التعجب من جهل هذا القائل و احتجّ علی ذلک بالروایات الثابتة علی قدوم علیّ من الیمن علی رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه وآله (5)
یاقوت حموی بخش عمده آگاهی‌های خود درباره طبری را از ابوبکر ابن کامل گرفته است. ابتدا در شمارش تألیفات طبری، از جمله می‌نویسد:


1- البدایة و النهایه، ج 11 و 12، ص 167، ذیل حوادث سال 310
2- تهذیب الکمال، ج 20، ص 484
3- در فتح الباری ج 7، ص 61 بدون اشاره به کتاب طبری می‌نویسد: «و أوعب من جمع مناقبه [یعنی‌علیّاً] من الأحادیث الجیاد النسائی فی کتاب الخصائص؛ و اما حدیث من کنت مولاه فَعَلیّ مولاه، فقد أخرجه الترمذی و النسائی و هو کثیرالطرق جدّاً، و قد استودعها ابن عقدة فی کتاب مفرد؛ و کثیر من أسانیدها صحاح و حسان.
4- تهذیب التهذیب، ج 7، ص 297 بیروت، دارالفکر. نسخه‌ای از کتاب ابن عقده تحت عنوان «جمع طرق حدیث الغدیر» در اختیار ابن حجر بوده است. نک: مقالات تاریخی، دفتر ششم، مقاله منابع تاریخی ابن حجر در الاصابه، ص 363
5- شرح الاخبار، ج 1، صص 132- 130

ص: 203
و کتاب فضائل علی بن أبی‌طالب رضی الله عنه تکلّم‌فی‌أوّله بصحّة الاخبار الواردة فی غدیرخمّ، ثم تلاه بالفضائل و لم یتمّ. (1)
پس از آن، با اشاره به این که طبری همه کسانی را که در باره او سخنی گفته بودند، بخشید مگر کسانی را که او را متهم به بدعت کرده بودند، از وی ستایش کرده و به نقل از ابوبکر بن کامل می‌نویسد:
و کان إذا عرف من إنسان بدعة أبعده و أطرحه. و کان قد قال بعض الشیوخ ببغداد بتکذیب حدیث غدیر خمّ، و قال: إنّ علیّ بن أبی‌طالب کان بالیمن فی الوقت الذی کان رسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه علیه وآله بغدیر خمّ. و قال هذا الإنسان فی قصیدة مزدوجةٍ یصف فیه بلدًا بلدًا و منزلًا منزلًا یُلَوِّح فیها إلی معنی حدیث غدیر خمّ فقال:
ثمّ مَرَرنا بغدیر خمّ کم قائل فیه بزور جَمّ
علی علیٍّ و النبیّ الأمیّ
و بلغ أباجعفر ذلک، فابتدأ بالکلام فی فضائل علیّ بن ابی‌طالب علیه السلام و ذکر طریق حدیث خُمّ، فکَثُر الناس لاستماع ذلک و استمع [اجتمع] قوم من الرّوافض من بسط لسانه بما لایَصْلُحُ فی الصّحابة فابتدأ بفضائل ابی‌بکر و عمر. (2)
در دو متن بالا، نام کسی که چنین اشکالی را مطرح کرده، نیامده است. اما شمس الدین ذهبی به نقل از ابومحمد عبداللَّه بن احمد بن جعفر فَرَغانی- که او را دوست طبری دانسته‌اند(3) و بیشترین آگاهی‌های موجود در باره طبری از اوست و ذیلی هم بر تاریخ طبری نگاشته (4)- در این باره توضیح بیشتری داده است:
و لمّا بلغه [الطبری] أنّ ابن أبی‌داود تکلّم فی حدیث غدیر خمّ، عمل کتاب الفضائل و تکلّم علی تصحیح الحدیث. (5)
ذهبی در جای دیگری هم ضمن برشمردن تألیفات طبری می‌نویسد:
و لما بلغه أنّ ابابکر بن ابی‌داود تکلّم فی حدیث غدیر خمّ، حمل کتاب الفضائل، فبدأ بفضل الخلفاء الراشدین، وتکلّم علی تصحیح حدیث غدیر خمّ، واحتجّ لتصحیحه. (6)


1- معجم الأدباء، ج 18، ص 80
2- معجم الأدباء، ج 18، ص 84 و 85
3- تاریخ الاسلام ذهبی، صص 320- 310 وص 281
4- سیر اعلام النبلاء، ج 16، ص 132
5- تذکرة الحفاظ، ج 2، ص 713
6- تاریخ الاسلام ذهبی، 320- 310، ص 283

ص: 204
اصل این عبارت از آن فرغانی بوده که شکل کامل آن را ابن عساکر نقل کرده است. وی پس از برشمردن آثار طبری به تفصیل، می‌نویسد:
و لمّا بلغه أنّ أبابکر بن أبی‌داود السجستانی [م 316] تکلّم فی حدیث غدیر خمّ عمل کتاب الفضائل، فبدأ بفضل أبی‌بکر و عمر و عثمان و علی- رحمةاللَّه علیهم- و تکلّم علی تصحیح حدیث غدیر خمّ واحتجّ لتصحیحه و أتی من فضائل أمیر المؤمنین علیّ بما انتهی الیه و لم یتمّ الکتاب، و کان ممّن لایأخذه فی دین‌اللَّه لومة لائم ... (1)
در متون کلامی شیعه نیز در وقت بحث از غدیر به اشکال ابوبکر عبداللَّه ابن ابی‌داود سلیمان سجستانی اشاره شده و به برخورد طبری نیز با او اشارت رفته است؛ از جمله سید مرتضی در «الذخیره» سخن سجستانی را باطل دانسته و به برخورد طبری با او اشاره می‌کند. (2)همو در «الشافی» با اشاره به این که خبر غدیر را تمامی راویان شیعه و سنی روایت کرده‌اند، به عنوان اشکال، از انکار سجستانی یاد کرده است. شریف مرتضی در پاسخ، ضمن اینکه اظهار کرده نظر سجستانی نظر شاذ و نادری است، از تبرّی بعدی او در مواجه با طبری، از این نظرش هم یاد کرده است. (3) در همین منابع آمده است که سجستانی این نسبت را تکذیب کرده و گفته است: که وی نه اصل حدیث، بلکه منکر این شده است که مسجد غدیر خم آن روزگار هم وجود داشته است.
ابوالصلاح حلبی نیز در «تقریب المعارف» پس از اشاره به تواتر حدیث غدیر می‌نویسد:
و لایقدح فی هذا ما حَکاه الطبریّ عن بن أبی‌داود السجستانی من إنکار خبر الغدیر ... علی أنّ المضاف إلی السجستانی من ذلک موقوف علی حکایةالطبری، مع‌مابینهما من الملاحاة والشنآن وقد اکذب‌الطّبری فی حکایته عنه، وصرّح بأنّه لم ینکر الخبر و إنّما أنکر أن یکون المسجد بغدیر خمّ متقدّما و صنّف کتاباً معروفاً یتعذّر ممّا قرفه به الطبری ویتبرّأ منه. (4)


1- تاریخ دمشق، ج 52، ص 198
2- الذخیره، ص 442 تصحیح سید احمد حسینی اشکوری.. به رغم آن که در هر دو نسخه کتاب، قیدشده که مقصود ابوبکر فرزند ابن ابی‌داود سجستانی صاحب سنن است، مصحح تصور کرده که آن خطاست و نام خود سجستانی را در متن آورده است!
3- الشافی فی الامامة، ج 2، ص 264 تصحیح سیدعبدالزهراء الخطیب، تهران، مؤسسة الصادق علیه السلام.
4- تقریب المعارف، تحقیق فارس حسون، قم، 1417، صص 207 و 208

ص: 205
تألیف کتاب الولایه واتهام به تشیّع
همان گونه که ذهبی اشاره کرده است، طبری به دلیل تألیف این اثر، متهم به تشیع گردید؛ (1) زیرا اهل حدیث، حدیث غدیر را نمی‌پذیرفتند و اگر هم می‌پذیرفتند، اجازه تألیف کتابی در طرق آن را که می‌توانست دستاویز شیعیان شود، به کسی چون طبری که امامی شناخته شده بود، نمی‌دادند. از همین روست که شاهدیم بخاری که تنها و تنها روایات موجود در دوایر اهل حدیث را ارائه می‌کند، از ذکر این حدیث با داشتن آن همه طریق خودداری ورزیده است.
اگر نگارش کتابی دیگر از سوی طبری را در باره «حدیث الطیر» که صحت آن بی‌تردید افضل بودن امام علی علیه السلام را بر همه صحابه ثابت می‌کند، مورد توجه قرار دهیم، زمینه اتهام تشیع به طبری روشن‌تر می‌شود. ابن کثیر درباره این کتاب نوشته است:
و رأیت فیه مجلّداً فی جمع طرقه و ألفاظه لأبی جعفر محمد بن جریر الطبری المفسّر صاحب التاریخ.
در ادامه اشاره می‌کند که ابوبکر باقلانی کتابی در تضعیف طرق و دلالت این روایت در رد بر کتاب طبری نوشته است. (2) به هر روی روشن است که طبری در شرایطی مانند شرایط بغداد، با تسلّطی که حنابله داشتند، با داشتن تألیفی در حدیث غدیر و جامع‌تر از آن، تألیفِ اثری در فضائل علی بن ابی‌طالب علیه السلام می‌بایست به تشیع متهم می‌گردید. ابن خزیمه، محدّث معروف سنی اهل حدیثی مشبِّهی مذهب، که در نیشابور می‌زیست، در باره او می‌نویسد: ما أعلم عَلی أدیم الأرض أعلم من محمد بن جریر، و لقد ظلمته الحنابلة.(3)
در واقع، دشمنی حنابله متعصّب با او، (4) دلایل دیگری نیز داشت؛ (5) اما این نکته، می‌توانست مهم‌ترین عامل عناد و کینه آنان نسبت به طبری باشد. در واقع، نسبت دادن رفض به او، جز از این زاویه ممکن نبود.
ابن مسکویه در این باره می‌نویسد:
و فیها [310] تُوُفّی محمد بن جریر الطبری، و له نحو تسعین سنة، و دفن لیلا، لأنّ العامة اجْتمعت و مَنَعَتْ من دفْنِه نهارًا. و ادّعت علیه الرفض، ثمّ ادّعت علیه الإلحاد. (6)


1- طرق حدیث من کنت ...، ص 62: و أظنه بمثل جمع هذا الکتاب نسب الی التشیّع.
2- البدایة و النهایه، ج 7، ص 390 داراحیاءالتراث العربی، 1413
3- تاریخ بغداد، ج 2، ص 164؛ تاریخ دمشق، ج 52، ص 196؛ الانساب، ج 4، ص 46؛ معجم الادباء، ج 18، ص 43؛ تاریخ الاسلام ذهبی، صص 320- 310 و 282
4- قال: کانت الحنابلة تَمْنَع و لاتَتْرُک احدًا یَسْمَع علیه. معجم الأدباء، ج 18، ص 43
5- از جمله آنها، انکار حدیث الجلوس علی العرش بود که می‌گفت محال است و این شعر را می‌خواند:
سبحان من لیس له انیس و لا له فی عرشه جلیس
یاقوت معجم الادباء، ج 18، ص 58؛ و الوافی بالوفیات، ج 2، ص 287 در ادامه این نقل می‌نویسد: فلما سمع ذلک الحنابلة منه و أصحاب الحدیث، وثبوا و رموه بمحابرهم و قیل کانت الوفا، فقام ابوجعفر بنفسه و دخل داره، فرموا داره بالحجارة حتی صار علی بابه کالتّلِّ العظیم، و رکب نازوک صاحب الشُّرطة فی عشرات الوف من الجند یمنع عنه العامّة. و وقف علی بابه یوما الی اللیل و أمر برفع الحجارة عنه. و کان قد کتب علی بابه
سبحان من لیس له انیس و لا له فی عرشه جلیس
فأمر نازوک بمحو ذلک. و کتب مکانه بعض اصحاب الحدیث ...
به دنبال این اعتراضات بود که طبری تسلیم شد و متنی مطابق میل حنابله نوشت. این متن همان «صریح السنه» است که ما در مقالات تاریخی دفتر دوم، گزارش آن را آورده‌ایم.
به جز آنچه گذشت، ابن جوزی به اختلاف نظرهای دیگری میان طبری و ابوبکر بن ابی‌داود در زمینه مسائل اعتقادی کرده و از تلاش ابن ابی‌داود در کشاندن مسأله به حکومت و پاسخ طبری سخن گفته است. نک: المنتظم، ج 13، ص 217
دلیل دیگر مخالفت حنابله با طبری، بی‌اعتنایی طبری به فقه احمد بن حنبل است. ابن الوردی می‌نویسد: و صنف کتابا فیه اختلاف الفقهاء و لم یذکر فیه احمد بن حنبل، فقیل له فی ذلک، فقال: انما کان احمد بن حنبل محدثا. فاشتد ذلک علی الحنابلة و کانوا لایحصون کثرةً ببغداد، و رموه بالرفض تعصبا و تشنیعا علیه. تاریخ ابن الوردی، ج 1، ص 356 نجف، مطبعة الحیدریه، 1389 ق. المختصر فی اخبار البشر، ج 1، ص 71 قاهره، مکتبة المتنبی.
6- تجارب الأمم، ج 5، ص 142 تصحیح دکتر ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، 1377

ص: 206
یاقوت حموی (م 626) در باره او سخنی از خطیب بغدادی نقل کرده و سپس می‌نویسد:
قال غیر الخطیب: و دُفِنَ لیلًا خوفًا من العامّة لأنَّه کان یُتَّهم بالتَّشیع. (1)
ابن جوزی (م 597) در باره او به نقل از ثابت بن سنان می‌نویسد:
و ذکر ثابت بن سنان فی تاریخه: أنه إنّما أخفیت حاله، لأنّ العامّة اجتمعوا و منعوا من دفنه بالنّهار و ادّعوا علیه الرفض، ثم ادّعوا علیه الإلحاد. (2) 
وی در ادامه با اشاره به این فتوای طبری که مسح بر پا را جایز می‌دانست و غَسْل و شست وشوی آن را لازم نمی‌شمرد، این را نیز سبب دیگری در نسبت رفض به طبری می‌داند: فلهذا نسب إلی الرفض. (3)
ابن اثیر- با الهام از عبارت ابن مسکویه- می‌نویسد:
و فی هذه السنة [310] تُوُفِّیَ محمدُ ابن جریر الطبری، صاحب التاریخ ببغداد، و مولده سنة أربع و عشرین و مأتین، و دفن لیلا بداره، لأنّ العامة اجتمعت ومنعت من دفنه نهاراً، وادّعوا علیه الرفض، ثم ادّعوا علیه الإلحاد. (4)
ابن اثیر، تعبیر عامّه را که کنایه از اهل سنت است نمی‌پذیرد و با اظهار این که مخالفت از سوی عامه؛ یعنی اهل سنت نبوده، حنابله را مقصّر اصلی می‌داند؛ وإنّما بعض الحنابلة تعصّبُوا علیه و وقعوا فیه، فتبعهم غیرهم» (5)
ابن کثیر نیز خبر از برخورد حنابله با او داده، می‌نویسد:
«و دفن فی داره، لأنّ بعض عوام الحنابلة و رعاعهم منعوا دفنه نهاراً و نسبوه إلی الرفض ... و إنّما تقلّدوا ذلک عن أبی‌بکر محمد بن داود الفقیه الظاهری، حیث تکلّم فیه و یرمیه بالعظائم و بالرفض» (6).
ابن کثیر در این عبارت، به عمد یا غیر عمد، میان ابوبکر عبداللَّه بن أبی‌داود سجستانیِ (م 316) متهم به ناصبی‌گری با ابوبکر محمد بن علی بن داود فقیه ظاهری خلط کرده است. (7)کسی که طبری را متهم به تشیع می‌کرد، سجستانی- فرزند سجستانی صاحب


1- معجم الادباء، ج 18، ص 40 دارالفکر.
2- المنتظم، ج 13، ص 217
3- همانجا.
4- الکامل فی التاریخ، ج 5، ص 74 ذیل حوادث سنه 310 بیروت، مؤسسة التاریخ العربی.
5- همانجا.
6- البدایة و النهایه، ج 11 و 12، ص 167 بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، 1413.
7- البته میان طبری و علی بن داود ظاهری اختلاف نظرهایی بود که منجر به نگارش اثری از محمد بن‌علی بن داود ظاهری بر ضدّ طبری شد؛ اما این جریان، ربطی به مناقشه مورد بحث در باره غدیر ندارد. نک: معجم الادباء، ج 18، صص 79 و 80

ص: 207
سنن- بود که خود متهم به ناصبی‌گری بود. به همین دلیل، زمانی که به طبری خبر دادند سجستانی فضائل علی علیه السلام را روایت می‌کند، گفت: «تکبیرة من حارس» (1).
ذهبی پس از نقل این مطلب، از دشمنی موجود میان آنان سخن گفته است. همو نقلهایی در باره ناصبی‌گری او دارد که البته آن را انکار می‌کند. (2) ابن ندیم، در شرح حال سجستانیِ یاد شده، اشاره می‌کند که کتاب تفسیری نگاشت و این بعد از آن بود که طبری کتاب تفسیرش را نوشت. (3) این هم نشانی از رقابت آنهاست.
ناصبی‌گری سجستانی سبب شد تا ابن فراتِ وزیر او را از بغداد به واسط تبعید کند و تنها وقتی که قدری از فضائل امام علی علیه السلام را روایت کرد، علی بن عیسی او را به بغداد بازگرداند. پس از آن شیخ حنابله شد!: ثم تَحَنْبَلَ، فصار شیخًا فیهم و هو مقبول عند أهل الحدیث.
افتضاح وضعیت او به حدی بود که پدرش در باره‌اش می‌گفت: ابنی عبداللَّه کذّاب. (4)
ذهبی در شرح حال او در «میزان الاعتدال» گفته یکی دیگر از محدثان سنی درباره طبری را آورده است؛ «أقذع أحمد ابن علی السلیمانی الحافظ: فقال: کان یضع للروافض» (5). سپس به رد سخن وی پرداخته و همین اندازه تأیید می‌کند که: «ثقة صادق فیه تشیّعٌ یسیر و موالاة لاتَضُرّ» (6)
وی احتمال می‌دهد که سخن سلیمانی در باره ابن جریر شیعی بوده که کتاب «الرواة عن أهل البیت» داشته است. با توجه به نصوصی که در باره اتهام رفض به طبری مورخ داریم، بعید می‌نماید که مقصود سلیمانی، کسی جز او باشد. به علاوه که ابن جریر شیعی، در دوایر سنی شهرتی نداشته است.
ابن حجر در «لسان المیزان» سخن ذهبی را نقل کرده و به پیروی او، با دفاع از سلیمانی به این که امام متقنی است، سخن او را در باره ابن جریر دوم یعنی امامی مذهب می‌داند! با این حال، در باره طبری مورخ این نکته را تصریح می‌کند که: «وإنّما نُبِزَ بالتشیّع، لأنّه صحّح حدیثَ غدیر خُمّ». (7)
تشیّع طبری! (8)
در اینجا پیش از پرداختن به بحث درباره روایت غدیر در کتاب طبری، این پرسش مطرح است که آیا تنها همین نکته


1- تاریخ الاسلام ذهبی، صص 320- 310 و 516
2- همان، ص 517
3- الفهرست، ص 288 تصحیح تجدد.
4- تاریخ الاسلام ذهبی، 320- 310 و 518
5- میزان الاعتدال، ج 3، ص 499
6- همان.
7- لسان المیزان، ج 5، ص 758 بیروت، تحقیق محمد عبدالرحمن مرعشلی
8- بارها نوشته‌ایم که اتهام به تشیع با اتهام به رفض متفاوت است. در این باره به بحثهای مقدماتی کتاب تاریخ تشیع در ایران، جلد نخست، مراجعه فرمایید.

ص: 208
سبب اتهام تشیع به طبری شده است یا نکته و مطلب دیگری هم مطرح بوده و اصلًا چرا طبری، به رغم آن که در «تاریخ» و «تفسیر» خود، به نقل حدیث غدیر نپرداخته، یکباره در سالهای پایانی عمر، به تألیف کتابی در باره طرق حدیث غدیر و حدیث طیر که می‌توانست عواقب خطرناکی برای او داشته باشد، دست می‌زند؟ آیا ممکن است به جز ردیه نویسی، تغییری در بینش مذهبیِ طبری رخ داده باشد؟ چنین احتمالی با توجه به شخصیتی که از طبری و آثار او می‌شناسیم، بعید می‌نماید؛ جز آن که این مسأله زاویه بلکه زوایای دیگری نیز دارد که بر ابهام آن می‌افزاید.
قصّه از این قرار است که ابوبکر محمد بن عباس خوارزمی (م 316- 383) (1) ادیب معروف قرن چهارم هجری که از شاعران برجسته و پرآوازه دوره آل‌بویه و از نظر باورهای مذهبی، فردی شیعه مذهب بوده، (2) به عنوان خواهرزاده طبری معرفی شده و ضمن شعری، تشیع خود را مربوط به تشیع دایی‌های خود؛ یعنی خانواده همین ابن جریر طبری کرده است.
خواهرزادگی او نسبت به طبری مورخ، در منابع کهن تصریح شده است؛ از جمله سمعانی (م 562) ذیل مدخل خوارزمی می‌نویسد: «... و الشاعر المعروف ابوبکر محمد بن العباس الخوارزمی الأدیب، و قیل له: الطبری. لأنّه ابن اخت محمد بن جریر بن یزید الطبری» (3)
به جز او، ابن خلکان، (4) شمس الدین ذهبی، (5) صَفَدی، (6) ابن عماد حنبلی، (7) و یافعی (8) این نکته را یادآور شده‌اند.
ممکن است که این مؤلفان، این مطلب را از یکدیگر اقتباس کرده باشند؛ اما نصی که مهم بوده و حتی از عبارت سمعانی کهن‌تر است، تصریح حاکم نیشابوری (ربیع الاول 321- صفر 405) به این مطالب در کتاب مفقود شده «تاریخ نیشابور» است. (9) ابن فندق بیهقی در شرح تألیفات تاریخی می‌نویسد: ... بعد از آن محمد بن جریر الطبری که خال ابوبکر الخوارزمی الادیب بود، تاریخ کبیر تصنیف کرد و مرا در نسبْ عرقی به محمد بن جریر المورخ کشید چنان که حاکم ابوعبداللَّه الحافظ در تاریخ نیشابور آورده است. (10) در جای دیگری هم نوشته است: و خواجه ابوالقاسم الحسین بن أبی‌الحسن


1- در باره سال تولد وی بنگرید به مقدمه دیوان أبی‌بکر الخوارزمی، دکتر حامد صدقی، ص 107
2- نامه او به شیعیان نیشابور در رسائل الخوارزمی، چاپ بیروت، ص 16. استاد صدقی تمامی عباراتی‌که در نوشته‌های او بوی تشیع می‌دهد، در مقدمه دیوان ابی‌بکر الخوارزمی تهران، میراث مکتوب، 1376 صص 117- 115 آورده است.
3- الانساب ج 2، ص 408
4- وفیات الاعیان ج 4، صص 192، 400
5- سیر اعلام النبلاء ج 16، ص 526
6- الوافی بالوفیات، ج 2، ص 284
7- شذرات الذهب ج 3، ص 105
8- مرآة الزمان ج 2، ص 416
9- تاریخ نیشابور، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1375، ص 185. در آنجا این عبارت‌آمده است: محمد بن العباس، ابن أخت محمد بن جریر، ابوبکر الادیب الخوارزمی، ص 185، ش 2445
10- تاریخ بیهقی، ص 16

ص: 209
البیهقی مردی شجاع و شهم بود و ملوک روزگار او را عزیز و گرامی داشتندی و والده او دختر ابوالفضل بن الاستاد العالم ابوبکر الخوارزمی بود و استاد عالم فاضل ابوبکر الخوارزمی خواهرزاده محمد بن جریر الطبری بود که تاریخ و تفسیر به وی باز خوانند و حاکم ابوعبداللَّه حافظ در تاریخ نیشابور یاد کرده است. (1) با وجود این همه تصریح، به هیچ روی نمی‌توان در آن تردید کرد. تنها نکته آن است که یاقوت می‌نویسد: «وکان یزعم أن أباجعفر الطبری خاله» (2)
در این اواخر آقامحمدعلی کرمانشاهی، (3)نویسنده «روضات الجنّات»، (4) و صاحب «اعیان الشیعه» (5) گویا به پیروی قاضی نوراللَّه شوشتری (6) در پاسخ یاقوت، خوارزمی را خواهرزاده طبری شیعی دانسته‌اند که صد البته خلاف نقل‌های صریح تاریخی است. (7) محمد حسین اعرجی در مقدمه کتاب الأمثال خوارزمی، (8) اشکالی در باره تاریخ تولد خوارزمی و تناسب آن با دوره زندگی طبری مورخ کرده و خواسته است تا خواهرزادگی او را نسبت به طبریِ مورخ رد کند. گفتنی است که اگر محمد بن جریر طبری شیعی، معاصر طبری مورخ باشد، همین اشکال در آنجا نیز وجود خواهد داشت. به علاوه که وجود 73 سال اختلاف میان درگذشت طبری مورخ (م 310) با خوارزمی، می‌تواند صورت نادری باشد اما در ضمن صحیح هم باشد.
افزون بر آن، خواهرزادگی خوارزمی نسبت به طبری، به معنای این نیست که مستقیم دختر خواهر او بوده، بلکه ممکن است خوارزمی نوه خواهر طبری باشد. آنچه مهم است نصوص تاریخی به ویژه نقل آن در «تاریخ نیشابور» است که نویسنده آن، عالم‌تر از آن است که طبری مورخ را نشناخته باشد.
این نمی‌تواند اتفاقی باشد که حاکم نیشابوری چنین مطلبی را گفته باشد و از سوی دیگر، شعری از ابوبکر خوارزمی به صراحت این نکته را بیان کند.
با این حال، هم به دلیل غیر امامی و ناشیعی بودن آثار طبریِ مورخ و هم عدم ورود نص خاص در باره امامی مذهب بودن ابوبکر خوارزمی (9)- درعین تشیع شدید او بسان صاحب بن عباد- کمابیش ابهام در چگونگی آن وجود دارد.
پس از مرور از اصل خواهرزادگی خوارزمی، آنچه مهم است این نکته است


1- همان، ص 16
2- معجم البلدان، ج 1، ص 77
3- مقامع الفضل، ج 1، صص 464 و 465 قم، تحقیق و نشر مؤسسة العلامة الوحید البهبهانی، 1421.
4- ج 7، ص 293 و 294
5- ج 9، صص 377 و 378
6- مجالس المؤمنین، ج 1، ص 98
7- و به همین دلیل است که مرحوم محدث ارموی در تعلیقات نقض ج 2، ص 658 او را خواهرزاده‌طبری مورخ می‌داند؛ درست همان طور که استاد حامد صدقی نیز این نسبت را مطابق با آنچه در بیشتر مصادر تاریخی آمده، می‌داند: نک: مقدمه دیوان أبی‌بکر الخوارزمی، ص 111
8- مقدمه دیوان ابی‌بکر الخوارزمی، ص 112 و 113
9- البته به جز ابیاتی که خواهد آمد.

ص: 210
که ابوبکر خوارزمی ضمن دو بیت شعر، خود را شیعه و رافضی خوانده و تشیع خویش را به دایی‌های خود نسبت داده است. یاقوت حموی (م 626) در ذیل مدخل «آمل» (1) این باره می‌نویسد:
و لذلک قال ابوبکر محمد بن العباس الخوارزمی، و أصله من آمل أیضا، و کان یزعم أن أباجعفر الطبری خاله:
بآمل مولدی و بنوجریر فأخوالی، و یحکی المرء خالَهْ
فها أنا رافضیٌّ عن تراث و غیری رافضیّ عن کلاله
و کذب، لم‌یکن ابوجعفر رحمه‌اللَّه، رافضیّاً، وإنما حسدته الحنابلة فرموه بذلک، فاغتنمها الخوارزمی، و کان سبّابا رافضیا مجاهراً بذلک متبجّحاً.
عبدالجلیل قزوینی (2) نیز در این باره می‌نویسد: و بوبکر خوارزمی معروف است که شیعی و معتقد بوده است و فضل و قدر او را فضلا انکار نکنند، این ابیات او راست که می‌گوید اگر چه مصنّف (یعنی کسی که عبدالجلیل کتاب نقض را در رد بر او نوشته) گفته است:
شیعی هرگز بوبکر نام نبوده است:
بآمل مولدی و بنوجریر فأخوالی ویحکی المرء خاله
فمن یک رافضیّا عن تُراث فإنّی رافضیٌّ عن کلاله
مصرع نخستِ بیت دوم، با آنچه در بالا آمده متفاوت و طبعا این عبارت صحیح‌تر می‌نماید. ابن فندق بیهقی نیز بیت اول این شعر را آورده است. (3) از همه اینها که بگذریم، نقلهایی که طبری در کتاب «مناقب اهل البیت علیهم السلام» آورده، آن هم در روزگاری که حنابله بغداد چیرگی کاملی بر اوضاع مذهبی بغداد داشته‌اند، می‌تواند شاهدی به تشیع- و نه رفض- او باشد.
در میان این مرویات، حتی روایتی وجود دارد که دلالت صریحی بر تشیع دوازده امامیِ او می‌کند. از آن جمله روایتی است که ابن طاوس در کتاب «الیقین» (4) آورده و در آن تصریح شده است که سلمان به نقل از رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌گوید:
«إنّ علیّ بن أبی‌طالب علیه السلام وصیّی و وارثی و قاضی دینی وعدتی و هو الفاروق بین الحقّ والباطل، وهو یعسوب المسلمین وإمام المتّقین وقائد


1- معجم البلدان، ج 1، ص 77؛ قاضی نوراللَّه نیز شعر بالا را در مجالس المؤمنین 1/ 98 آورده است.
2- نقض، ص 218
3- تاریخ بیهقی، ص 108. با آن که سه منبع کهن این اشعار را آورده‌اند، ابن ابی‌الحدید شرح نهج البلاغه، ج 2، ص 36 سخن دیگری گفته است. وی با اشاره به کتاب «المسترشد» از محمد بن جریر طبری، می‌نویسد: او محمد بن جریر صاحب تاریخ نیست بلکه از رجال شیعه است و تصور من بر آن است که مادرش از بنوجریر از شهر آمل طبرستان است و: «بنوجریر الآملیون شیعة مستهترون بالتشیع، فنسب الی أخواله. خاندان جریر از آملی‌ها، در تشیع اصرار دارند و او- یعنی محمد بن جریر شیعی- به دایی‌های خود منسوب شده است. سپس می‌نویسد: شعری از او بر این مطلب دلالت دارد و آنگاه همین دو بیت شعر را می‌آورد با اندکی تغییر:
بآمل مولدی و بنوجریر فأخوالی و یحکی المرء خاله
فمن یک رافضیا عن أبیه فإنی رافضی عن کلاله
روشن نیست که چگونه از نظر ابن ابی‌الحدید محمد بن جریر رافضی که خودش از خاندان ابن جریر است، تشیعش را به دایی‌های خود- که باز آنها را بنوجریر دانسته، منتسب می‌کند؟
4- ص 487 و 488 پس از این متن آن را خواهیم آورد.

ص: 211
الغرّ المحجّلین و الحامل غدًا لواء ربّ العالمین. هو و ولده من بعده. ثمّ من الحسین ابنی، أئمة تسعة هداة مهدیّون إلی یوم القیامة. أشکو الی اللَّه جحود امّتی لأخی وتظاهرهم علیه و ظلمهم له وأخذهم حقّه».
ابن طاوس که خود به اهمیت این نص، آن هم از زبان طبری، واقف بوده می‌نویسد: اگر در اسلام، تنها همین یک حدیث قابل اعتماد نقل شده باشد، برای علیّ بن ابی‌طالب کافی است و برای پیامبر صلی الله علیه و آله که تصریح به خلافت او وامامان بعد از او کرده؛ آن هم از طریق طبری که ما پیش از این، دیدیم که چه اندازه او را ستایش و توثیق کرده‌اند.(1) قاضی نعمان (م 363) و کتاب الولایة
قدیمی‌ترین اثری که بیشترین استفاده را از کتاب الولایه و کتاب مناقب اهل البیت طبری کرده، کتاب شرح الأخبار فی فضائل الائمة الاطهار علیهم السلام قاضی نعمان بن محمد تمیمی مغربی (م 363) اسماعیلی مذهب است. با این حال، دشواری این کتاب آن است که در عین حال که تصریح به استفاده از کتاب طبری دارد، سند بیشتر نقلها را- به استثنای چند مورد محدود- انداخته و به این ترتیب به ارزش و اعتبار احادیث نقل شده، به شدت لطمه زده است.
بهره‌گیری وی از اثر طبری، شامل دو کتاب مناقب اهل البیت یا فضائل امام علی و کتاب الولایه است. برای مثال پس از نقل خبر «أنت أخی و وصیّی و خلیفتی مِنْ بعدی» می‌نویسد:
ومِمّن رواه و أدخله فی کتاب ذکر فیه فضائل علی علیه السلام- غیر من تقدّمت ذکره- محمّد بن جریر الطبری و هو أحد أهل بغداد من العامة عن قرب عهد فی العلم والحدیث والفقه عندهم» (2)
سپس اشاره به طرق مختلفی دارد که طبری در نقل این حدیث در کتابش آورده است. (3) در ادامه پس از نقل روایاتی چند از کتاب طبری، بخش عمده‌ای از احادیث این کتاب را آورده و از آن با تعبیر «وهو کتاب لطیف بسیط ذکر فیه فضائل علی علیه السلام» یاد کرده است. سپس به بخش روایت غدیر کتاب طبری پرداخته و انگیزه طبری را در تألیف آن بیان می‌کند که شرحش گذشت. (4)


1- الیقین، ص 488
2- شرح الاخبار، ج 1، ص 116
3- همان، ص 117
4- شرح الاخبار، صص 130 و 131

ص: 212
شاید از این قسمت، چنین معلوم شود که مقصود وی از کتاب فضائل علی علیه السلام همان کتاب الولایه یا کتابی در فضائل امام علی است که بخشی از آن در طرق حدیث غدیر بوده است. وی در انتهایِ نقلِ احادیثی در باب وصایت امام علی علیه السلام از طبری، باز هم از بساطتی که طبری در نقل فضائل امام در این کتاب از خود نشان داده یاد کرده است؛ «و ما رواه و بسطه من فضائل علی علیه السلام ...». (1)
در جمع باید گفت، در مقایسه میان کسانی که از این کتاب طبری مطلبی نقل کرده‌اند، قاضی نعمان در شرح الأخبار بیشترین استفاده را برده است. جز آن که، همان گونه که گذشت، وی اسناد طبری را در نقل احادیث، بسان بیشتر موارد کتاب، حذف کرده است. از این رو، در نقل حدیث غدیر از کتاب طبری، روایات نقل شده در آن کتاب را مفصل نیاورده؛ زیرا تنها سند آنها متفاوت بوده است. با این حال تصریح دارد که طبری بابی خاص را به روایت غدیر اختصاص داده که در رد بر ابوبکر سجستانی است. سجستانی گفته بود که در سفر حجة الوداع، علی علیه السلام همراه پیامبر صلی الله علیه و آله نبوده و به همین دلیل، اساسا روایت غدیر نادرست است. این اظهار نظر، علت و انگیزه تألیف کتاب الولایه توسط طبری است. به نوشته قاضی نعمان: «و احتجّ [الطبری] عَلی ذلک بالروایات الثابتة علی قدم علی- صلوات‌اللَّه علیه- من الیمن علی رسول‌اللَّه- صلّی‌اللَّه علیه و آله- عند وصوله إلی مکة و ...» (2)
قاضی در باره کتاب الولایه که بخشی از کتاب فضائل بوده والبته بعدها به طور مستقل نیز شناخته شده، می‌نویسد:
«ثمّ جاء أیضا فی هذا الکتاب بباب أفرد فیه الروایات الثابتة التی جاءت من رسول‌اللَّه- صلّی‌اللَّه علیه و آله بأنّه قال قبل حجة الوداع و بعده: من کنت مولاه فعلیّ مولاه، الّلهمّ وال من والاه و عاد من عاداه، و انصر مَنْ نصره و اخذل من خَذَله. و قوله: علیّ أمیرالمؤمنین و علیّ أخی، و علیّ وزیری، و علیّ وصیّی، و علیّ خلیفتی علی امّتی من بعدی، و علیّ أولی الناس بالناس من بعدی. و غیر ذلک مما یوجب له مقامه من بعده، و تسلیم الأمّة له ذلک، و أن لایتقدّم علیه أحد منها، و لایتأمّر علیه، فی کلام طویل ذکر ذلک فیه، و احتجاج أکید أطاله


1- شرح الاخبار، ج 1، ص 128
2- شرح الاخبار، ج 1، ص 132

ص: 213
علی قائل حکی قوله و لانعلم أحد قال بمثله، و ما حکاه عنه من دفع ما اجتمعت علیه الأمّة علیه و نفیه أن یکون علی علیه السلام مع رسول اللَّه- صلّی‌اللَّه علیه و آله- فی حجّة الوداع، و عامة أهل العلم، و أصحاب الحدیث مجمعون علی أنّه کان معه ... فأشغل الطبری أکثر کتابه بالاحتجاج علی هذا القائل الجاحد الشاذّ قوله الذی لم‌یثبت عند أحد من أهل العلم. (1)».
شگفتی قاضی نعمان این است که چرا طبری با این که خود این احادیث را نقل می‌کند، از مذهب عامه پیروی کرده است؛ «و أغفل الطبریّ أو تجاهل خلافه، لما أثبته و رواه و صحّحه ممّا قدمنا ذکره. و حکایته عنه فی علیّ علیه السلام وذهب فیه إلی ما ذهب أصحابه من العامة إلیه من تقدیم أبی‌بکر و عمر و عثمان علیه» (2).
پس از نقل روایات غدیر، قاضی نعمان، روایات دیگری در فضائل امام‌علی علیه السلام از کتاب طبری نقل کرده که نخستین آنها حدیث طیر است؛ «ونحن بعد هذا نحکی ممّا رواه الطبری هذا من مناقب علیّ- صلوات‌اللَّه علیه و فضائله الموجبة لما خالفه هو لنؤکّد بذلک ما ذکرناه عنه». (3)
پس‌از نقل‌حدیث طیر می‌نویسد: «وجاء الطبری بهذا الحدیث بروایات کثیرة و طُرُق شتّی». (4)
همچنین پس از نقل چند حدیث و نیز حدیث الرایه می‌نویسد: «فجاء الطبری بهذا الخبر و ما قبله من الأخبار من طرق کثیرة». (5)
نیز پس از نقل این خبر از امام علی علیه السلام که خطاب به اصحابش فرمود: که پس از من، شما را مجبور به لعن بر من می‌کنند و در ادامه روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرده، می‌نویسد: «وهذا ممّا أثبتناه فی هذا الکتاب ممّا آثره الطبریّ الذی قدّمنا ذکره». (6)
پس از قاضی نعمان، شخص دیگری که از کتاب الولایه طبری بهره برده، باید به ابن عبدالبرّ اندلسی (368- 463) اشاره کرد که در بخش زیبای مربوط به شرح حال امام علی علیه السلام در کتاب الاستیعاب، سه حدیث به نقل از طبری آورده است. (7) البته هیچ تصریحی بر این مطلب نیست که وی از کتاب الولایه یا کتاب الفضائل بهره برده باشد، اما به هر روی، طبیعی است که طبری این احادیث را در کتاب فضائل علی علیه السلام خود آورده باشد.


1- شرح الاخبار، ص 135. مقصود همین سخن است که امام علی علیه السلام در هنگام حجة الوداع در یمن بوده است.
2- همان، ج 1، ص 136، 137
3- همان، ص 137
4- همان، ص 138
5- همان، ج 1، ص 149
6- شرح الاخبار، ص 164
7- الاستیعاب، ج 3، صص 1090، 1118، 1126

ص: 214
ابن شهر آشوب (م 588) وکتاب الولایه
ابوجعفر رشیدالدین محمد بن علی معروف به ابن شهرآشوب (م 588) از دیگر کسانی است که از کتاب الولایه و کتاب المناقب یاد و از آن دو نقل کرده است؛ از جمله در بحث غدیر خم، ضمن یاد از کسانی که در آثارشان حدیث غدیر را آورده‌اند می‌نویسد: «ابن جریر الطبری من نیّف و سبعین طریقاً فی کتاب الولایة». (1)
ابن شهر آشوب در موارد زیادی از کتاب مناقب، از کتاب الولایه بهره برده، اما این که مستقیم از این کتاب بهره برده یا نه، روشن نیست؛ آنچه مهم است این که نقلهای او از این کتاب، بجز اندکی، در منابع دیگر نیامده است. وی که معمولا در ابتدای جمله، منبع خود را می‌آورد، می‌نویسد: «حلیة ابونعیم و ولایة الطبری، قال النبی ...». (2)
یا می‌نویسد: «ابن مجاهد فی التاریخ و الطبری فی الولایة». (3)
در یک مورد هم نوشته است: «الطبریان فی الولایة و المناقب»! (4)
بدون تردید مقصود او دو کتاب الولایه و المناقب طبری است.
در جای دیگر: «والطبری فی التاریخ و المناقب». (5)
از آن روی که وی در عبارتی می‌نویسد طبری حدیث طیر را در کتاب الولایه آورده، (6) روشن می‌شود که او عنوان کتاب الولایه را اعم از کتاب فضائل می‌دانسته است. وی یک بار هم در متشابه القرآن از تعبیر «الطبری فی الولایه» یاد کرده است. (7) نکته دیگر این که ابن شهرآشوب، گاه به صراحت از کتاب الولایه و گاه از تاریخ طبری نقل می‌کند، اما در مواردی بدون یاد از کتاب خاصی، حدیثی را از وی نقل کرده است. طبعا با توجه به این که محتوای برخی از این نقلها فضائل امام علی علیه السلام است، می‌توان حدس زد که موارد یاد شده نیز از کتاب الولایه است.
ابن طاوس (م 664) و کتاب المناقب و حدیث الولایه
ابن طاوس (م 664) از هر دو کتاب طبری یاد کرده و به نقل مواردی از کتاب مناقب او پرداخته است. وی در کتاب الیقین، می‌نویسد:
«فیما نذکره من کتاب المناقب لأهل البیت علیه السلام تألیف محمد بن جریر الطبری صاحب التاریخ، من تسمیة ذی‌الفقار لعلیّ علیه السلام بأمیرالمؤمنین».


1- المناقب، ج 4، ص 25
2- المناقب، ج 3، ص 48
3- همان، ج 3، ص 67
4- المناقب، ج 3، ص 70؛ ج 4، ص 73
5- همان، ج 3، ص 129
6- همان، ج 2، ص 282
7- متشابه القرآن، قم، انتشارات بیدار، 1410 ج 2، ص 41

ص: 215
سپس به این طریق نقل از آن کتاب را آغاز می‌کند:
قال فی خُطبته ما هذا لفظه: حدّثنا الشیخ الموفق [المدقق] محمد بن جریر الطبری ببغداد فی مسجد الرّصافة، قال: هذا ما ألّفته من جمیع الروایات من الکوفیین والبصریین و المکّیین و الشامیین وأهل الفضل کلّهم و اختلافهم فی أهل البیت علیه السلام، فجمعْتُه و ألّفْتُه أبواباً ومناقب ذکرت فیه باباً باباً و فصّلت بینهم وبین فضائل غیرهم. و خَصَصْتُ أهل هذا البیت بما خصّهم‌اللَّه به من الفضل».
نکته‌ای که در این عبارت آمده، اشاره او به فصل بندی کتاب طبری است.
وی می‌گوید: که طبری مناقب را باب باب آورده است، اما این که این تقسیم بندی بابی بر چه اساس بوده است، چندان روشن نیست. تنها اشاره، مطالبی است که ابن طاوس در جای دیگر آورده، می‌نویسد: «قال محمد بن جریر الطبری المذکور فی کتاب مناقب أهل البیت علیه السلام فی باب الهاء من حدیث نذکر اسناده و المراد منه بلفظه». (1)
همو در کتاب طُرَف نیز درباره کتاب المناقب طبری می‌نویسد:
ورتّبه أبوابا علی حروف المعجم، فقال فی باب الیاء ما لفظه: (2)
اما در این که مراد از باب الهاء و باب الیاء چیست، باید بیشتر اندیشید. (3) به هر روی، بازسازی کتاب به شکلی که وی آن را مرتب کرده بوده، دشوار است.
سپس ابن طاوس عبارتی از خطیب بغدادی در ستایش ابن جریر طبری آورده که عینا در شرح حال طبری در تاریخ بغداد (2/ 162) آمده است. (4) آنگاه با تأکید بر این که این نقل را آورده تا پایه استدلال خویش را استوار کرده باشد، می‌نویسد:
«و قد ذکر فی کتاب المناقب المشار إلیه من تسمیة مولانا علی بن ابی‌طالب علیه السلام بأمیرالمؤمنین ثلاثة أحادیث نذکرها فی ثلاثة أبواب ما هذا لفظه». (5)
سپس متن احادیث را آورده است.
ابن طاوس اشاراتی نیز به کتاب الولایه دارد که در جای دیگر به نقل از الطرائف آوردیم.


1- الیقین، ص 477
2- الطرف، میراث اسلامی ایران، دفتر سوم، ص 186
3- کلبرگ کتابخانه ابن طاوس، ص 398، ش 356 نوشته است: که مقصود بر حسب نام روات است. اما روشن نیست در الیقین ص 477 که حدیثی از سلمان نقل شده، چگونه می‌تواند از باب الهاء گرفته شده باشد. همین مسأله در مورد نقل کتاب طرف نیز وجود دارد.
4- در جای دیگری هم الیقین باختصاص مولانا علی أمیرالمؤمنین، تصحیح الانصاری، قم، دارالکتاب، 1413، ص 487 نقلهای دیگری در ستایش طبری از سوی علمای اهل سنت آورده است.
5- الیقین، صص 215 و 216

ص: 216
شمس الدین ذهبی (م 748) و کتاب الولایه
گذشت که ذهبی یک مجلد از کتاب دو جلدی طبری را در طرق حدیث غدیر دیده و از کثرت طرق یاد شده در آن، حیرت‌زده شده است. ذهبی که- به احتمال به تقلید از طبری- رساله مستقلی در طرق حدیث غدیر نوشته، در مواردی، روایاتی از کتاب طبری نقل کرده است.
در جایی پس از نقل روایتی می‌نویسد:
«هکذا روی الحدیث بتمامه محمد بن جریر الطبری» (1)
در جای دیگر آمده:
«حدّثنا ابن جریر فی کتاب غدیر خمّ». (2)
و در جای دیگر آمده است: «قال محمد ابن جریر الطبری فی المجلّد الثانی من کتاب غدیر خمّ له: و أظنّه به مثل جمع هذا الکتاب نسب إلی التشیّع.» (3)
و در مورد دیگر: «رواه محمد بن جریر فی کتاب الغدیر». (4)
ابن کثیر (م 774) و کتاب الولایه
پیشتر گذشت که ابن کثیر نیز از این کتاب یاد کرد. وی در دو مورد از کتاب البدایه و النهایه از حدیث غدیر سخن گفته است؛ نخست: در حوادث سال دهم هجرت از آن یاد کرده و برخی از طرق آن را آورده است. (5) دوم: در پایان زندگی امیرمؤمنان علیه السلام در ضمن فضائل آن حضرت، برخی از طرق حدیث غدیر را آورده، اما یادی از کتاب طبری نکرده است. (6) در مورد نخست، پس از اشاره به این که رسول خدا صلی الله علیه و آله در بازگشت از حج در غدیر خم، فضیلتی از فضایل امام علی علیه السلام را آشکار ساخت، می‌نویسد:
«و لهذا لمّا تفرّغ علیه السلام من بیان المناسک و رجع إلی المدینة بیّن ذلک فی أثناء الطریق، فخطب خطبة عظیمة فی الیوم 18 من ذی حجة عامئذٍ و کان یوم الأحَد بغدیر خمّ تحت شجرة هناک. فبیّن فیها أشیاء. و ذکر من فضل علیّ و أمانته و عدله و قربه إلیه ما أزاح به ما کان فی نفوس کثیر من الناس منه! و نحن نورد عیون الأحادیث الواردة فی ذلک و نبیّن ما فیها من صحیح و ضعیف بحول‌اللَّه وقوّته و عونه. و قد اعتنی بأمر هذا الحدیث أبوجعفر محمد بن جریر الطبری صاحب التفسیر و التاریخ، فجمع فیه مجلّدین أورد فیهما طرقه


1- طرق حدیث من کنت مولاه ...، ص 29
2- همان، ص 41
3- همان، ص 62
4- همان، ص 91
5- البدایه و النهایه، ج 5، صص 233- 227 بیروت داراحیاء التراث العربی، 1412
6- همان، ج 7، صص 387- 383

ص: 217
وألفاظه و ساق الغثّ و السمین والصحیح و السقیم، علی ما جرت به عادة کثیر من المحدّثین یوردون ما وقع لهم فی ذلک الباب من غیر تمییز صحیحه و ضعیفه» (1).
سپس اشاره می‌کند که: بنا دارد برخی از طرق آن را نقل کند و چنین می‌کند. از طرقی که نقل کرده، بخشی از کتاب طبری است. از آنچه در کتاب البدایه، آمده چنین بر می‌آید که ابن کثیر رساله او را در طرق حدیث غدیر در اختیار داشته است.
بیاضی (م 877) و کتاب الولایه
زین الدین علی بن یونس عاملی در مقدمه کتاب «الصراط المستقیم» خود، فهرستی از منابعش را به دست داده و از جمله نام کتاب الولایه طبری را آورده است. (2) در جای دیگر نیز، ضمن برشمردن آثار سنیان در باره اهل بیت علیهم السلام از کتاب طبری آغاز کرده می‌نویسد:
«فصنّف ابن جریر کتاب الغدیر و ابن شاهین کتاب المناقب ...» (3)
بر همین قیاس، نقلهایی از این کتاب را در کتابش آورده که به ظنّ قوی، آنها را از ابن شهرآشوب، ابن طاوس یا منابع دیگر گرفته است. از میان این نقلها، یک نقل مفصل از زید بن ارقم به نقل از کتاب الولایه طبری دارد که علامه امینی نیز ظاهرا آن را از بیاضی نقل کرده (4) و البته به این عبارت، در جای دیگری دیده نشد.
گفتنی است که وی گاه به صراحت از کتاب الولایه طبری یاد کرده، گاه از طبری مطلبی آورده و نامش را در کنار دیگر راویان اهل سنت نهاده که باید طبریِ مورّخ باشد. در برابر از «تاریخ الطبری» در چندین مورد یاد کرده، (5) همچنان که از طبری شیعه و کتابش «المسترشد» (6) نیز مطالبی آورده است.
در مواردی که تنها به ارائه نام طبری اکتفا کرده، روشن نیست که مقصودش کدام طبری است. (7) در یک مورد نیز از کتاب المناقب طبری یاد کرده که مطلب نقل شده، در باره ابوبکر است. (8) یکی دیگر از کسانی که به تفصیل روایاتی در فضائل امام علی علیه السلام از طبری نقل کرده، عالمِ محدّثِ برجسته اهل سنّت، علاء الدین علی، مشهور به «متّقی هندی» (م 975) است. وی در بخش فضایل امام علی علیه السلام از کتاب «کنز العمال» (9) شمار زیادی روایت نقل


1- همان، ج 5، ص 227
2- الصراط المستقیم، ج 1، ص 9
3- همان، ج 1، ص 153
4- الغدیر، ج 1، ص 214؛ نک: الصراط المستقیم، ج 1، ص 301
5- الصراط، ج 3، ص 79، 81 و 162
6- همان، ج 1، ص 4، ج 3، ص 255
7- همان، ج 1، ص 246. در جلد 1، ص 261 نام وی را در ردیف نویسندگان شیعه مانند ابن بطریق وابن بابویه آورده که احتمال آن که مقصودش طبری شیعه باشد را تقویت می‌کند.
8- الصراط، ج 1، ص 233: و أسند ابن جریر الطبری فی کتاب المناقب الی النّبی ...
9- بیروت، مؤسسة الرساله، 1409

ص: 218
و در انتهای آنها نام ابن جریر را نهاده است. متقی هندی در مقدمه کتاب می‌گوید: اگر به طور مطلق نام ابن جریر را آورده باشد، مقصودش کتاب «تهذیب الاثار» اوست، و در صورتی که از کتاب «تفسیر» یا «تاریخ» باشد، به این نکته تصریح کرده است. از آنجا که روایات انتخاب شده از وی در باب فضائل اهل البیت، به طور یقین در کتاب مناقب اهل البیت علیهم السلام او نیز بوده- و بخشی از آنها طرق حدیث غدیر است- می‌توان این احادیث را نیز به عنوان بخشی از کتاب فضایل یا کتاب الولایه طبری دانست.
گفتنی است که تنها برخی از بخشهای تهذیب الآثار برجای مانده و بیشتر این روایات در بخش موجود چاپ شده نیست.
در دوره اخیر علامه امینی (1320- 1390 قمری) در «الغدیر» به این کتاب عنایت داشته و به نقل از کنزالعمال و البدایه و النهایه، حدیث غدیر را به روایت طبری در «الغدیر» آورده است. (1) استاد مرحوم سیدعبدالعزیز طباطبائی (م 1416) نیز کتاب الولایه را در میان آثاری که اهل سنت در باره اهل بیت علیهم السلام نگاشته‌اند، آورده است. (2) پی‌نوشتها:


1- درباره کتاب الولایه نک: الغدیر، ج 1، ص 152
2- الغدیر فی التراث الاسلامی، بیروت، دارالمؤرخ العربی، 1414، صص 37- 35؛ اهل البیت فی المکتبة العربیه، قم، مؤسسة آل البیت، 1417 صص 664- 661، ش 852