مکتب عرفان مدینه‌

ص: 123
عرفان گفته‌اند تا ما را به سوی حق خوانند ولی خدا از محمد صلی الله علیه و آله گفته است تا به معرفت ارْسَلْناکَ بِالْحَق ... ره یابیم ...
راهی نماند جز آنکه سینه را از اقوال و احوال عارفان و محفوظات و مکتوبات اقطاب و پیران و اوتاد تهی سازم، راهیِ قول او، حال او، راه او شوم که خود شاهد حقانیت حق است و حق شاهد صدق او.
بلاغ مبینی که همه ذکرها به ذکر او ختم می‌شود، همه خرقه‌ها بنام او پوشانده می‌شوند، نهایت همه مقامات، مقام محمود و محبت اوست. همه ریاضتها و اوراد خلوتها، به نام او حال می‌شود و هر جا خدا آید، خدا خوانند، خدا گویند، نبی آید، نبی خوانند، نبی گویند.
هیچ مصطلح عرفان شرق و غرب اسلامی نیافتم که از زوایای بس روشن کلام او استخراج و استنباط نشده باشد.
هیچ تعریفی را نخواندم که از معانی وحی، خوانا نگشته. هیچ عارفی را نیافتم که خود را در بارگاه سیدنا محمد صلی الله علیه و آله خوار ندیده باشد. همه را خاشعان رهش دیدم و آثارشان، الفبای وحی‌اش و فصاحت کلامشان، مداحی جمالش. سعدی و حافظ و غزالی و مولوی و سنایی و سهروردی و حلّاج و بغدادی و تستری و بسطامی و ابن عربی را ... اهل صفه‌ای دیدم که به زبان حال این گفته عبدالرحمن جامی را بر درِ خانه مدنی او ... سوزان و گریان! ... می‌گویند:
یا شَفِیعَ الْمُذْنِبِین بار گناه آورده‌ام بر درت این بار، با پشت دو تا آورده‌ام
آن نمی‌گویم که بودم سالها در راه تو هستم‌آن گمره که اکنون رو به راه آورده‌ام
عجز و بی خویشی و درویشی و دلریشی و درد این همه بر دعوی عشقت گواه آورده‌ام ...
یا رسول‌اللَّه به سوی خود مرا راهی نمای تا ز فرق سر قدم سازم ز دیده پاکنم
آرزوی جنت المأوی برون کردم ز دل جنتم این بس که بر خاک درت مأوا کنم
در مدینه او، همه عارفان ایرانی و بغدادی و بصری و مصری و مغربی و هندی و ترکی را، مبتدیان و عاجزان سرگشته اشراق و درک معرفت وحی و کلام او دیدم. همه را معترفان به تشنگی نَمی از دریای احسان او یافتم. نظامی وار می‌گریستند و می‌سرودند:
من آن تشنه لب غمناک اویم که او آب من و من خاک اویم
به خدمت کرده‌ام بسیار تقصیر چه تدبیر ای نبی‌اللَّه چه تدبیر
گاه صدای مولانا را از مجالس سبعه او می‌شنیدم که خاشعانه می‌گفت: «... یا رسول اللَّه! ای مشگل گشای اهل آسمان و زمین، ای رحمةٌ للعالمین، مشکل ما را حل فرما ... ای مصلح هر فساد، کلید هر مراد، پناه مطیع و عاصی، ... خیر اولین و آخرین، فخر بنی آدم: سرور و مهتر و بهتر عالم و آدم، دریای بی‌پایان قیاس، معدن علم‌وکرم، سیدکائنات، سلطان موجودات، ترجمان بارگاه قدم ...» است؛ زیرا:
گریه او خنده او نطق او فهم او و خلق او و خُلق او
عقل او و وهم او و حس او نیست ازوی هست‌آن‌جمله ز هو ...
شیخِ اکبر، ابن عربی بزرگ عارف عالَم عرب، معترف است که پیامبر در یک رؤیای صادق، از او خواست تا کتاب فصوص‌الحِکم را بنگارد و او از جان و دل امر نبی را پذیرفته، آنچه فرمود نوشته است. و الفتوحات المکیه را با تضرّع و خضوع به نبی در بارگاه حرم مکی نگاشت؛ دو کتابی که در همه قرون سیر اندیشه عارفان، مؤثرترین و عالی ترین مرجع جهانیان درباره تصوف و عرفان اسلامی است.
در چنین یافتن هایی، یافتم: آن کس که در پی نشانه‌های پای حبیب است، از تاریخ و کلام تاریخ‌نشینان رها شده است، چون جای پای حبیب را دید، عرفان در وی می‌جوشد. شور حالش بسان کودکی است که می‌خواهد با دستان کوچک خود مادر خود را پیدا کند. گریه‌اش برای یافتن مادر عاطفه‌ای پاک و به راستی ساده و راست است. نیازش به مادر، با وجودش عجین است، بی‌هیچ گمان و فکر و واژه‌ای، به دنبال امتداد وجود خود است.
چنین عارفی به پاکی دل کودکان، در پی مصطلحات وقالب بندی مفردات و مضامین عرفانی نیست. در آن وادی‌های حب، نه ابن عربی و بلخی و بسطامی و جنید بغدادی جایی دارند و نه اوراق فتوحات و دیوان ها و مثنوی و حدیقه ...
هر چه می‌بیند، جمال اوست. هر چه می‌شنود و می‌خواند، کلام اوست. هر چه می‌جوید ولیکم اللَّه و رَسُولُه است. هرچه می‌فهمد خطاب: إِنْ‌کُنْتُمْ تُحِبُّونَ‌اللَّهَ فَاتَّبِعُونِ یُحْبِبْکُمْ اللَّهُ است، بی‌هیچ لفظی و کلامی در برابر صادق‌الوعد، مات و حیران می‌لرزد و بی‌اختیار در یک آهِ سبحان‌اللَّه همه معانی نهفته در دفترهای علم، عرفان را می‌بیند. چه وحدت