مسجد النبی علیه السلام در کنار نام خلفا، عشره مبشره و ائمه مذاهب اربعه، نام دوازده امام نیز افزوده شده که تا به امروز نیز وجود دارد و تنها نشان تشیع امامی در یکی از مهمترین مساجد دنیای اسلام است. شیعیان زائر در مدینه طبعا از دیدن این اسامی در مسجد النبی خشنود بودهاند. گزارش این اسامی در سفرنامههای دوره قاجاری آمده است.
جدای از اعمال حج، و نیز زیارت قبر پیغمبر صلی الله علیه و آله مراکز و اماکن دیگری در مکه ومدینه وجود دارد که عامه مسلمانان به زیارت آنها میروند. در این میان، شیعیان نسبت به برخی از این اماکن توجه بیشتری از خود نشان داده و حتی در مواردی، تنها شیعیان بودند که به زیارت برخی از این اماکن میرفتند.
فهرستی از این اماکن را که در روزگار قاجار در حرمین شریفین مورد توجه حجاج و زائران بوده، میتوان در سفرنامهها به دست آورد. البته روشن است که برای یک حاج، شیعه یا سنی، هیچ کجا بهتر از مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله نبود. محمد ولی میرزا در سال 1260 نوشته است که طی پانزده روز اقامت در مکه «تمامی نمازها در مسجد الحرام کردم، یک صد و ده طواف کردم و یک ختم کلاماللَّه کردم».
این رویهای بود که بسیاری از حجاج داشتند.
در این میان، پس از مسجد الحرام و مسجد النبی صلی الله علیه و آله، بقیع در میان مراکز زیارتی رتبه اول را برای عموم مسلمانان به ویژه شیعیان داشته و زائران هر روز، آن هم دو یا سه بار، به زیارت آن محل مشرف میشدهاند. در بسیاری از سفرنامهها، از بقعههای موجود در بقیع نیز که در آستانه انحلال دوره قاجار و تسلط دولت وهابی بر عربستان از میان رفت، خبر داده شده است. بقعهای برای چهار امام، بقعهای برای ابراهیم پسر پیغمبر و چندین بقعه دیگر به همراه بیت الاحزان یا مسجد فاطمه زهرا (س) از اماکنی است که مورد زیارت شیعیان قرار میگرفته است.
برخی از زائران زیارت را در بقعه ائمه خوانده، نماز آن را در مسجد بیت الاحزان بجا میآوردهاند.
گفتنی است که ایرانیها به ویژه اشراف و بزرگان همیشه در اندیشه بهبود بخشیدن اوضاع ساختمانی بقعه ائمه بوده و برای آن هزینه میکردهاند. زمانی
ص: 109
که یک زائر اصفهانی در اواخر دوره صفوی به زیارت بقعه امامان شتافت، و سادگی آن را دید، از شاه ایران خواست تا برای آبادی آن چارهای اندیشیده و کمک کند.
میان یک ضریحی چهار مولای گرفته هر یکی در گوشهای جای
زمینی کو بُدی بالاتر از عرش به کهنه بوریایی گشته بد فرش
مکانی را که بد توأم به جنّت ندادندش از قندیل زینت
نسیما سوی اصفاهان گذر کن در آن سلطان ایران را خبر کن
بگو کی شاه عادل در کجایی از این جنّت سرا غافل چرایی
بیا بنگر بر اولاد پیمبر بدان رخشنده کوکبهای انور
که مسکن کردهاند در یک سرایی ضریح از چوب و فرش از بوریایی
روان کن ای غلام آل حیدر فروش لایق آن چار سرور
ز بهر زینت آن خلد رضوان قنادیل طلا چون مهر رخشان
(1)خبر جالبی که مخبرالسلطنه در سال 1321 آورده این است که امین السلطنه، داماد امین السلطان، ضریحی از فولاد در اطراف قبور ائمه بقیع نصب کرده بوده است.
(2) این ضریح باید همان ضریحی باشد که بعدها با پیشنهاد شهردار مدینه یعنی سید مصطفی عطار، در روی دیوار مقبره حمزه در احد نصب گردید.
(3) در پشت دیوار قبور ائمه بقیع، قبر شیخ احمد احسایی بوده که برخی از زائران ایرانی آنجا را نیز زیارت میکردهاند.
(4) ملاابراهیم کازرونی و نایب الصدر شیرازی شعری را که روی سنگ قبر احسایی بوده، آوردهاند.
(5) فراهانی متن سنگ قبر احسائی و شعر را آورده که سال فوت احسایی در آن 1243 حک شده بوده است. وی ادامه میدهد که سنیها آن را مقبره شیخ الروافض میدانند. وی کرامتی نیز در باره شیخ نقل کرده که مربوط به دزدانی است که میخواستهاند سنگ قبر شیخ را از جا کنده و ببرند. همو افزوده که قبر شیخ الاسلام شیراز نیز که در سال 1286 درگذشته، کنار قبر احسایی است.
(6)نایب الصدر به تفصیل از بقعههای موجود در بقیع سخن گفته و کتیبههای ترکی که در بالای هر بقعه بوده، عینا نقل کرده است.
(7) برخی از زائران در مدینه، به زیارت قبر پدر پیغمبر صلی الله علیه و آله نیز
1- سفرنامه منظوم حج، ص 72
2- مخبرالسلطنه، ص 270
3- مدینهشناسی، ج 2، ص 262
4- فرهاد میرزا، ص 172؛ دختر فرهاد میرزا، ص 288.
5- کازرونی، ص 378؛ نایب الصدر، صص 228- 229
6- فراهانی، ص 230- 231
7- نایب الصدر، ص 229- 231
ص: 110
میشتافتند.
(1) قبر عبداللَّه در محلی که به دارالنابغه شهرت داشته بوده و در حال حاضر در مسجد النبی صلی الله علیه و آله واقع شده است.
در زیارت احد و قبر حضرت حمزه که در فاصله پنج شش کیلومتری مسجد النبی صلی الله علیه و آله قرار دارد، مورد توجه زائران ایرانی قرار داشته،
(2) و حسام السلطنه شرحی از چگونگی بقعه حمزه و شهدای احد را ارائه داده است.
(3) نایب الصدر نیز در سال 1306 به زیارت قبر حمزه شتافته واشعاری که بر الواحی در آنجا بوده، نقل کرده است.
(4)اطلاعات میرزا داود از مزار حمزه قابل توجه است، مخصوصا که مینویسد آنجا از «فرشهای بخارایی و ایرانی مفروش بود».
(5)حسام السلطنه شرحی هم از اماکن متبرکه قبا به دست داده که جالب توجه است.
(6) نایب الصدر نیز افزون بر شرحی که از مسجد قبا و بقعههای اطراف داده، کتیبههای ترکی آنجا را نیز ضبط کرده است.
(7) با این حال، در سفرنامههای موجود کمتر اشارتی به زیارت اماکن مختلفی که در مدینه و اطراف آن بوده، مانند مساجد فتح، مسجد غمامه، و حتی مسجد قبا و جز آن شده است. البته این اماکن از نگاه تیزبین کسانی که معرفت تاریخی داشتند، پنهان نبوده است. میرزا محمد مهندس که طی سفری در سال 1292- به همراه فرهاد میرزا- جغرافیای مدینه را نگاشته، از این قبیل اماکن در مدینه و اطراف آن یاد کرده است.
(8) در مکه، زیارت قبرستان حَجون یا مَعْلاة که ایرانیها آن را قبرستان ابوطالب مینامند و محل دفن حضرت خدیجه، عبدمناف، عبدالمطلب و ابوطالب بوده و هر کدام بقعههای مخصوصی داشتهاند، جزو زیاراتی است که شیعیان به آن علاقه زیادی داشتهاند. نایب الصدر در سال 1305 آنجا را زیارت کرده و گزارش بقعههای موجود در آن را داده است. وی اشاره به روضهخوانی شیعیان در آنجا کرده و نام ذاکرین را هم آورده است.
(9) در بقعه حضرت ابوطالب لوحی آویزان بوده که متن نوشته آن را که از سال 1299 بوده، نایب الصدر نقل کرده است.
(10) کازرونی نیز به تفصیل از وضعیت قبرستان ابوطالب و بقعههای موجود در آن سخن گفته و اشاره به زیارت مکرر خود از آنجا کرده است.
(11) حسام
1- امین الدوله، ص 250؛ میرزا داود، ص 165
2- فرهاد میرزا، ص 175؛ دختر فرهاد میرزا، ص 287؛ امین الدوله، ص 258
3- حسام السلطنه، ص 154
4- نایب الصدر، ص 240
5- میرزا داود، ص 160
6- حسام السلطنه، ص 157
7- نایب الصدر، صص 249- 251
8- الوجیزه فی تعریف المدینه، صص 316- 322. وی در ص 322 به همراهیش با فرهاد میرزا معتمدالدوله اشاره کرده است.
9- نایب الصدر، ص 157
10- نایب الصدر، صص 157- 158
11- کازرونی، صص 361- 362؛ ظهیرالملک، ص 259؛ فرهاد میرزا، صص 218، 231
ص: 111
السلطنه نیز از زیارت قبور قبرستان یاد شده، یاد کرده و به خطا آنجا را شعب ابیطالب تصور کرده است.
(1) البته نایب الصدر و فراهانی کاملا متوجه این نکته بوده و شعب ابیطالب را همانجایی دانستهاند که محل تولد پیغمبر صلی الله علیه و آله در آن واقع شده است.
(2) میرزا داود شرحی مفصل از قبرستان و مدفونین آن آورده و شرح حال خدیجه، عبدالمطلب و ابوطالب را در سفرنامهاش آورده است.
(3) همچنین در مکه، زیارت مولد النبی صلی الله علیه و آله و خانه حضرت خدیجه که هر دو در نزدیکی مسجد الحرام بوده، مورد توجه زائران همه کشورها و از جمله ایرانیها قرار داشته است.
(4) کازرونی که خود به زیارت این دو مکان رفته، همانند حسام السلطنه، شرحی از چگونگی بنای آن به دست داده است.
(5) کوه ثور و حراء نیز توسط حسام السلطنه زیارت شده است.
(6) مزار شهدای فخّ نیز مورد توجه بوده است؛ چنان که میرزا داود شرحی از آن و واقعه مربوطه به دست داده است.
(7) در فاصله مکه تا مدینه، در محل غدیر خم مسجدی بوده که به احتمال مورد زیارت برخی از زائران ایرانی قرار میگرفته است. یک نمونه مربوط به محمدولی میرزا در سال 1260 است که از کنار این محل گذشته، اما شتردار اجازه پیاده شدن و نماز خواندن به او را نداده است.
(8) زمانی هم که امین الدوله به این منطقه رسیده، به او گفتهاند که «غدیر خم همین جاست که منزل داریم.»
(9) مقبره حضرت حواء در جده نیز مورد زیارت ایرانیها قرار داشته و اطلاعات فراوانی در منابع در باره این مقبره آمده است.
(10) نجم الملک که در سال 1306 به زیارت آنجا شتافته میگوید: «خدامی دارد چه طرّار و کلّاش و اوباش».
(11) یک زائر دیگر که به سال 1331 آنجا را زیارت کرده به وصف قبر پرداخته میگوید: رفتیم سر مقبره جدّه که میگویند حضرت حوا است، بیرون شهر است. دری دارد که از در وارد میشوند.
بقعه کوچکی است. چند نفر خدام سنی ایستاده، زیارت میخوانند و میگویند این سر حضرت است. کفشها را کندیم.
وارد بقعه شدیم. زیارت خواندیم. از بقعه به آن طرف رفتیم. قبر مستطیلی است که از دو طرف دیوار کشیدهاند. صد قدم پایینتر، بقعه دیگر است که میگویند
1- حسام السلطنه، ص 126
2- نایب الصدر، ص 154؛ فراهانی، ص 201
3- میرزا داود، صص 142- 149
4- سفرنامه فرهاد میرزا، ص 219؛ سفرنامه حسام السلطنه، صص 126- 127
5- کازرونی، صص 366- 367
6- حسام السلطنه، صص 127- 128
7- میرزا داود، صص 149- 150
8- محمد ولی میرزا، ص 247
9- امین الدوله، ص 239. گرچه به نظر میرسد محلی که به او گفتهاند، نادرست است؛ زیرا که این محل نزدیک مدینه بوده است.
10- برای نمونه بنگرید: فرهاد میرزا، ص 236؛ نایب الصدر، ص 281؛ امین الدوله، صص 160- 161
11- نجم الملک، ص 173
ص: 112
ناف حضرت است. باز زیارت خواندیم.
باز بیرون رفتیم. صد قدم پایینتر بقعه دیگر است که میگویند پای حضرت است. تا تمام قبر موهوم مجعول را قدم زدیم، تقریبا دویست و پنجاه قدم معمولی قبر این جدّه بود. گمان میکنم صرف جعل و خیالات است و الا یقینا مردم سابق به این قد و قبارهها نبودهاند.
وانگهی حضرت حوا در این خراب شده چه میکرد.»
(1) افزون بر اینها، شیعیان در مسیر سفر حج نیز در پی یافتن اماکنی بودند که به نوعی با ائمه اطهار علیه السلام ارتباط داشت.
برای نمونه اعتماد السلطنه در سال 1263 در مسیر حج، پیش از رسیدن به قطیفه و دمشق، از «منزل سی و دویم» با عنوان «چشمه امام زین العابدین که اسم واقعش نه بیک باشد» یاد کرده و شرح داده است که «روایت میکنند که حضرت امام زین العابدین علیه السلام را، با اسرای کربلا از آن ده عبور میدادند، آب بسیار کمی داشت، حضرت امر فرمود یک چشمه از جانب خدا در آن مکان جاری شد، قدر آبش قریب یک سنگ، و چنان آب گوارا و لطیف و به حدی سرد است که البته از آب یخ سردتر و خوش طعمتر است، و مکان بسیار خوش آب و هوائی است.»
(2) پرداخت وجوه مختلف به خواجگان و خدّام
در حرم مکه و مدینه، خواجگانی بودهاند که از چندین قرن پیش، کارهای داخلی مسجد را انجام داده و به حاجیان خدمت میکردند. این افراد، درآمدهای مختلفی داشتند که هم از طریق حکومت ممالیک و سپس عثمانی و هم از طرف شرفای مکه و نیز کمکهای اهدایی از طرق مختلف به آنها میرسیده است. با این حال، مبالغی نیز به بهانههای مختلف از زائران دریافت میکردهاند.
همانگونه که در مکه مُطوّف وجود داشت، در مدینه نیز مزوّر بود که کار هدایت زائران را در زیارت انجام داده و مبالغی از آنان میگرفت. به گزارش بروجردی در سال 1261 «شخصی از اعیان مسمی به شیخ مصطفی، شیخ المزوّرین است و قرار چنین که آنچه از زوار گرفته بالمثالثه قسمت میشود: ثلثی از آن خاصه شیخ مسطور و ثلث دیگر متعلق به آقایان خواجه و ثلثی قسمت سایر مزورین که یکصد و پنجاه
1- جزائری، ص 42
2- اعتماد السلطنه، صص 86- 87
ص: 113
نفرند.»
(1) در مکه جدای از آنچه مطوف میگیرد، زائران به فراخور دارایی خود و برای انجام کارهای ویژه، پولی به یکی از آغایان حرم داده و کار خویش را به سامان میرساندهاند. برای نمونه زائری در سال 1317 نوشته است که «یک ریال فرانسه» به یکی از آغایان حرم داده تا به او کمک کند، نزدیک مقام ابراهیم رفته، نماز طواف خویش را به جای آورد.
(2) در مدینه نیز به حجاج ایرانی تأکید شده است تا با پرداخت یک قران یا دو قران هم شده به آغایان خواجه حرم داده شود تا حرمتشان حفظ شود.
(3)در آن روزگار، با پرداخت اندکی پول، امکان ورود به کعبه نیز وجود داشت. این رسمی کهن بود که البته برخی در اصل آن به لحاظ فقهی، تشکیک میکردند.
(4) کازرونی (در سال 1315) مینویسد که «حقیر با جناب حاجی شیخ عبدالحمید، بعد از دادن دو ریال فرنگ داخل در کعبه منوره شدیم».
(5) امین الدوله نیز که شخصیت سیاسی شناخته شدهای بود، در سال 1316 پس از انجام فریضه حج از سوی کلیددار کعبه که از خاندان بنی شیبه بوده، دعوت شده است تا به درون کعبه برود. وی حتی قطعهای از پرده کعبه را نیز به او داده است.
(6) میرزا داود در سال 1322 با پرداخت یک مجیدی به داخل کعبه رفته است.
(7) در سال 1331 نیز گزارش شده است که «امام حنفی که جوان سی ساله کلیددار بیت شریفه است و مال حرام هم خیلی میخورد، از هر آدمی دو روپیه و یک مجیدی برای دخول بیت شریف میگیرد».
(8)
1- بزم غریب، ص 776
2- سفرنامه عتبات و مکه، ص 171
3- سفرنامه عتبات و مکه، ص 178
4- شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، الفاسی، ج 1، ص 129 به نقل از: التاریخ القویم لمکة و بیتاللَّه الکریم، محمد طاهر الکردی، ج 4 مکه، 1385، صص 179- 180
5- کازرونی، ص 368
6- امین الدوله، ص 200
7- میرزا داود، صص 130- 131
8- میرزا علی اصفهانی، ص 224