پژوهشی درباره کعبه و اشیای هنری- تاریخی آن‌

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسندگان

موضوعات


نمونه کلیدهای عصر عباسی
1- در تولید نمونه کلیدهای نخستینِ روزگارِ عباسی، آهن به کار رفته، لیکن کلیدهای دوره‌های پس از آن، از برنز ساخته شده‌اند. بی‌شک این دگرگونی و تحوّل، با پیشرفت‌های پدید آمده در صنایع معدن و فلزات، مرتبط بوده و نوشته‌های روی این قفل‌ها و کلیدها، به شیوه طلاکوب و یا نقره‌کوب است. (تصاویر کلید مذکور در فصلنامه «میقات حج» شماره 39، صفحه 126 آمده است.)
2- در شمار دیگری از این نمونه قفل‌ها و کلیدها، دیده می‌شود که کلمات، با حروفی پر عرض، به صورت افقی کنده‌کاری شده و سپس با طلا و یا نقره پر گردیده است و بدین ترتیب ویژگی‌های مکتب موصل را، که طیّ دو قرن ششم و هفتم هجری (12 و 13 میلادی) جریان داشته، نشان می‌دهد.
تصویر کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2214/ 2

ص: 92
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2214/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2213/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2213/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2216/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2216/ 2
3- کلیدهای طلاکوب و نقره‌کوب بخش دیگری از اشیای هنری- تاریخی کعبه است که با تارهای طلایی و نقره‌ای به صورت برجسته و به شکل‌های گوناگون تزیین
ص: 93
شده که به سرعت نگاه‌ها را به سوی خویش می‌خواند، به ویژه دو کلید آهنین و همچنین دو کلید برنز (تصاویر شماره 4 و 6، س. ط. ق: 2217/ 2 و 2216/ 2).
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2211/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2211/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2212/ 2
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2212/ 2
در روی نوع دوم از این نمونه‌ها، نوشته‌ها با حروف عریض دیده می‌شود و جز در سه عدد کلید، در بقیه از شیوه طلاکوب استفاده نشده است.
ص: 94
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2275/ 2
برای نمونه کلیدهای سوم، قفلی وجود ندارد تا ما را با شیوه گشودن آنها آشنا سازد و تفاوت اندازه کلیدها نشان می‌دهد که قفل‌های آنها نیز متفاوت بوده‌اند.
قفل‌هایی که از این نوع به شمار می‌آیند، از سه قسمت اصلی تشکیل شده‌اند:
1- بدنه قفل، که میله عمودی دارد و نیز مرآت که به آن متصل است.
2- سیستم مربوط به باز و بسته شدن میله عمودی به قفل.
3- کلید.
کاربرد میله عمودی، آن است که از میان دو حلقه دو لنگه در کعبه می‌گذرد [و با پیوستن به بدنه قفل، بسته می‌شود]. میله یاد شده، بلند و استوانه‌ای شکل و درازای آن غالباً دو برابر طول قفل‌ها است ولی بدنه آن، گاه به شکل استوانه و گاه چند پهلو و داخلش خالی است و در یک سمت آن، سوراخی برای داخل شدن کلید در نظر گرفته شده است.
قسمت دوم، که کارِ باز و بستن قفل در داخل را انجام می‌دهد، فنرهایی است دارای سه یا چهار دندانه [که در شیارهای میله عمودی قرار می‌گیرند و آن را قفل می‌کنند] و غالباً حرکت میله عمودی در بستن قفل دخالت دارد؛ چنانکه حرکت کلید در گشودن قفل دخیل می‌باشد:
تصویر ص 36
کلید دوره عباسی به شماره ثبت 2217/ 2
گاهی شکل کلیدها با یکدیگر مختلف است و بیشترین تفاوت‌ها در لبه‌های کلید یا در نوک آنها است و این تفاوت‌ها مربوط به فن‌آوری و ابتکارات تولید کننده آنها است.
گاهی یک کلید از چهار قسمت تشکیل شده است:
ص: 95
تصویر ص 36
کلید دوره عثمانی به شماره ثبت 2266/ 2
یا به شکل نیم دایره است: (تصویر به شماره ثبت 2217/ 2)
شکل دسته کلیدها یا دستگیره آنها نیز با یکدیگر تفات دارد، ولی بیش از دو قسمت ساخته شده‌اند که به قسمت بالای آن حلقه کلید متصل است. اما آن‌چه تفاوت اساسی میان یک کلید با کلید دیگر است، دقت عمل و ظرافت ساخت آنها است و اختلافات اندکی هم در شکل‌های هندسی آنها مانند: منشوری، کروی و مکعّب وجود دارد. این تفاوت‌ها، چه از جهت ساخت و چه از نظر نوع خطّاطیِ روی آنها، بازتاب مکتب هنری موصل است که با نقوشی از ساقه و گل‌های گیاهی تزیین شده‌اند.
نوشته‌های روی کلیدها، این امکان را برای ما به وجود می‌آورد تا مراحلی را که خط عربی پشت سرگذاشته، مورد بررسی قرار دهیم؛ چرا که نوشته‌ها و خطّاطی‌ها، هسته اصلیِ تزیینات به شمار می‌روند، البته نقوشی که به شکل ساقه‌های گیاهی به هم پیچیده و برگ‌های نخل می‌باشند، از جایگاه ویژه‌ای در زیبا سازی دسته‌کلیدها برخوردارند؛ چنانکه می‌توان عناصر تزیینی تکراری، نوشتجات درهم و کادرهای زاویه‌دار را، که از ویژگی‌های منطقه دریای مدیترانه است، از تزیینات آنها به شمار آورد.
کلیدهای عصر مملوکی
در دوره مملوکیانِ مصر، ساخت کلیدها به‌طور کلّی به همان شیوه سنتّی گذشته جریان داشته است، ولی پاره‌ای تفاوت‌ها از نظر اندازه و نوع تزیینات، در آنها به‌چشم می‌خورد؛ زیرا در ساخت این کلیدها در مقایسه با کلیدهای عصر عباسی، توجه بیشتری به عمل آمده است، به‌ویژه تزیین خطوط و سبک طلاکاری آنها، که نشانگرِ مهارت فوق‌العاده آنها در این کار است، در این‌جا نکته قابل توجه دیگری وجود دارد که دلیل امتیاز این کلیدها بر دیگر کلیدهااست، و آن وجودِ قسمت‌های کروی شکل در سمت
ص: 96
بالای آنها است که بدین ترتیب به درازای آنها افزوده است.
هر یک از ضلع‌های این کلیدهای مکعب شکل، با نوشته‌هایی تزیین گردیده و بیشتر آنها آیات قرآن می‌باشد، ولی در پاره‌ای موارد تمام یک آیه نوشته نشده است وگاه نام سازنده کلید و اسم خلیفه‌ای که دستور ساخت آن را داده و نیز تاریخ ساخت آن بر روی آنها دیده می‌شود.
در ضمن گاهی دیده می‌شود که سازنده، به‌طور کلّی اولویت را به نوشتن آیات قرآن بر بدنه کلید می‌داده و چنانکه جای خالی باقی می‌مانده، نام خلیفه را در آنجا می‌نوشته است و اگر جایی در بدنه باقی نمی‌ماند، نام او را در حواشی و یا در قسمت پایین کلید می‌نگاشت و بدین ترتیب جای خالی نمی‌گذاشت. در بخشی از کلیدها، گاه بعضی از اسمای حُسنای الهی را نیز شاهدیم.
اکنون به ارائه فهرستی از آیات قرآن می‌پردازیم که بر روی این مجموعه کلیدها و قفل‌ها ثبت شده و جایگاه خاص خود را دارد.
فاتحة الکتاب: آیات 1، 7 حج: آیات 6، 29
بقره: آیات 25، 255 مؤمنون: آیه 116
آل عمران: آیات 26، 96، 97 فتح: آیات 1، 4، 27، 29
نساء: آیه 58 حشر: آیات 21، 24
انعام: آیات 59، 73 صف: آیه 13
توبه: آیه 33، 129 قریش: آیات 1، 4
ابراهیم: آیه 37 اخلاص: آیات 1، 4
اما آیاتی که به طور مکرر بر روی آنها نوشته شده، عبارتند از:
آل عمران: آیات 96، 97 فتح: آیات 1، 3
صف: آیه 13
در مجموعه اشیای هنری- تاریخ کعبه، قفل و کلیدی است که پیشینه آنها به دوره مملوکی باز می‌گردد و از نوشتار روی آنها بر می‌آید که به «باب توبه» که به عنوان «باب‌الرّحمه» نیز شناخته می‌شود، اختصاص داشته است. (1)


1- در شماره قبل، باب توبه، پشت رکن یمانی، معرفی شده بود که صحیح آن وپشت رکن عراقی است

ص: 97
درِ کعبه معظّمه
یکی از اشیای نفیس گنجینه هنری- تاریخی کعبه، یک لنگه درِ کعبه است که از چوب با پوششی از آهن ساخته شده و اندازه آن 45/ 1* 20 متر می‌باشد. این در، در بخش امانت‌های مبارک موزه طوپ قاپی نگهداری می‌گردد.
دیگر کلیدهای عصر عباسی و مملوکی
مجموعه دیگری، غیر از مجموعه اشیای نفیس طوپ قاپی، نیز موجود است که وجود پنج کلید، آن مجموعه را کامل کرده است. تاریخ دو عدد از آنها، به عصر عباسی باز می‌گردد که در مجموعه «نهاد سعید» در ریاض نگهداری می‌شود و بر روی آنها نوشته شده: به فرمانِ فرمانروایی که در قرن هفتم هجری، برابر با سیزدهم میلادی به زیارت خانه خدا آمده، در مکه ساخته شده است. نوشته‌های روی آنها به صورت طلاکوب است، جنس کلید از برنز و با نقوش گیاهی تزیین گردیده است. (1) دو عدد دیگر آنها به دوره مملوکی مربوط می‌شود و تاریخ ساخت آن 765 ه. ق.
1363 میلادی می‌باشد و در حوزه هنر اسلامی در قاهره نگهداری می‌گردد و یکی از آنها به «سلطان اشرف ناصرالدین فرج (1399- 1412 میلادی) تعلّق دارد و هم اکنون از متعلّقات موزه لوفر در پاریس می‌باشد و تاریخ ساخت آن 1405 میلادی است. جنس این کلید از آهن بوده و طلاکوب گردیده است.
کلیدها و قفل‌های عصر عثمانی
شمار کلیدها و قفل‌هایی که تاریخ آن به عصر عثمانی باز می‌گردد، برابر دو مجموعه‌ای است که از آن یاد کردیم. در میان آنها، قفل‌هایی وجود دارد که کلیدهای آنها مفقود گردیده و نیز کلیدهایی است که قفل‌های آنها پیدا نشده است.
نخستین پادشاه عثمانی، که پیش از انتقال خلافت به آنان، برای کعبه قفل ارسال کرده «سلطان بایزید دوّم» بود- که ما پیشتر از او یاد کردیم- و از میان این مجموعه قفل‌ها دو قفل به وی مربوط می‌گردد که هر دو از نظر شکل و نوشتجات رویشان، بسیار شبیه


1- نک: مجله اهلًا و سهلًا، سال 9، شماره 2، 1985 میلادی.

ص: 98
یکدیگر به نظر می‌رسند.
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2251/ 2)
این دو از آهن ساخته شده و روی آنها آیاتی از قرآن کریم، نام پادشاه و سازنده آنها به صورت طلاکوب نوشته شده است، ولی برخی از قفل‌هایی که از زمان «سلطان سلیمان قانونی» تا زمان «سلطان احمد اول» ساخته شده، از جنس نقره‌اند و روی آنها را روکشی از طلا پوشانیده است. این قفل‌ها از نظر شکل به یکدیگر شبیه‌اند و تفاوت اندکی با هم دارند.
در میان آنها قفل و کلیدی را می‌بینیم که در قرن دوازدهم هجری (16 میلادی) ساخته شده و به زمان «سلطان مراد سوم» باز می‌گردد:
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/ 2)
امتیاز این قفل و کلید بر بقیه، در دقت ساخت و تزیینات آن است. در صورتی که قفل‌های ساخت «سلطان سلیمان قانونی» ساده و بی‌پیرایه است.
ص: 99
بیشترین تعداد این نوع قفل‌ها، به «سلطان احمد اول» مربوط است؛ بعضی از آنها که دارای زبانه‌اند، از آهن ساخته شده و بعضی از نقره‌اند و به مناسبت تعمیرات کعبه، در زمان او به مکه ارسال شده‌اند. این دسته از کلیدها، نمونه‌های زیبایی هستند که نقوش روی آنها به شیوه طلاکوب و نقره‌کوب بر روی زمینه آهنی ترسیم شده است:
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2263/ 2)
ص: 100
از جمله مشخّصات قابل توجه قفل‌های کلون دار (کشویی) سنگینیِ وزنِ آنها است. این قفل‌ها از نقره است و وزن برخی از آنها بر رویشان نوشته شده که به پنج هزار درهم می‌رسد:
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2261/ 2)
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2257/ 2 و 2258/ 2)
ص: 101
تصویر ص 36
(کلید، قفل و زنجیر کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2253/ 2، 2254/ 2، 2259/ 2)
مشخصات قفل‌های عثمانی
در میانِ قفل‌های زمان مملوکی، نخستین قفل، استوانه‌ای شکلِ چند پهلو است و بیشترین قفل‌های عصر عثمانی را هم همین‌گونه قفل‌ها تشکیل می‌دهد. جنس این قفل‌ها از طلا است و این خود از مشخصات قفل‌های عثمانی است.
مشخصه دیگرِ آنها، وجود قسمت اضافیِ بالای بدنه قفل است که به «مرآت» (1) معروف است و بالای آن نیز قسمت کوچکی است که ما نام آن را «رصیعه» (2) می‌گذاریم.
چنانکه از لابه‌لای ترک خوردگی‌های سطح قفل، داخل آن‌ها پیدا است. میله عمودی آنها، که هنگام بستن به داخل قفل فرو می‌رود و به 5/ 1 تا 2 میلی متر می‌رسد، از جنس آهن ساخته شده و با روکشی از طلا پوشیده شده است.
نقوش موجود روی قفل‌ها و کلیدهای عثمانی، به وسیله ایجاد شیارهایی نمودار شده و کاملًا واضح و مشخص می‌باشند و تزیینات مرسوم آن عصر را شامل می‌شود؛


1- مرآت گر چه به معنی آینه است ولی قسمت یاد شده، از آینه نیست و این نامی است که بر آن‌نهاده‌اند.
2- رصیعه به معنی شی‌ء گوهر نشان و زرکوب می‌باشد.

ص: 102
نظیر تریینات گیاهی، بادبزن‌هایی از برگ‌های نخل، شکوفه‌ها و گل‌ها:
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2260/ 2)
تصویر ص 36
(قفل و کلید کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2262/ 2)
ص: 103
نمونه نادر این مجموعه؛ قفل و کلیدی است که به زمان «سلطان مراد سوّم» می‌رسد:
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/ 2)
نوشته‌های روی قفل‌ها و کلیدهای این بخش، بیشتر به خط ثلث است و آنچه آنها را از قفل‌ها و کلیدهای دوره مملوکی و عباسی ممتاز می‌سازد این است که آیات کمتری از قرآن، روی آنها نگارش یافته و قسمت‌های اضافی آنها که به «مرآت» و «رصیعه» نامگذاری کرده‌ایم، بیشتر به ثبت نام‌های پادشاهان عثمانی اختصاص یافته است و آیات قرآن بر بدنه قفل‌ها که به شکل چند پهلو ساخته شده‌اند، نوشته شده است.
نکته در خورتوجهِ دیگر آن‌که آخرین کلید این مجموعه، که در موزه طوپ‌قاپی به شماره 2227/ 2، وجود دارد، از نظر ساخت و فلزِ به‌کار رفته در آن، اصلًا اندلسی (اسپانیایی) است و این مسأله، با مقایسه آن با کلیدهای مشابه، به دست می‌آید؛ زیرا یکی از فرمانروایان مسلمان آن سامان به کعبه اهدا کرده است.
تصویر ص 36
(کلید کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2280/ 2)
ص: 104
نام سه تن از سازندگان قفل‌ها و کلیدهایی که در ضمن مجموعه موجود در موزه طوپ‌قاپی است، به ترتیب زیر بر روی آنها نوشته شده است:
1- کار الیاس فرزند یوسف فرزند احمد مکی: (تصویر ص 93، شماره ثبت 2211/ 2)
2- کار داود فرزند عبد الودود:
تصویر ص 36
(قفل کعبه معظمه در دوره عثمانی به شماره ثبت 2252/ 2)
3- کار محمد فرزند عماد:
(قفل و کلید کعبه معظمه به شماره ثبت 2273/ 2 و 2280/ 2)
از جمله‌اتفاقات جالبی که در بخش مجموعه قفل‌های کعبه، در موزه طوپ‌قاپی رخ داده، این‌است که‌این مجموعه، براساس رده‌بندیِ‌تاریخی، باقطعه‌ای از قفل چوبی شروع می‌شودکه به قرن سوم هجری (9 میلادی) باز می‌گردد و آخرینِ آنها نیز قفل چوبی است که به‌زمان «سلطان‌عبدالعزیز»؛ یعنی‌به‌قرن سیزدهم هجری (13 میلادی) مربوط می‌شود.
ص: 105
فصل دوم: تصاویر و پی نوشته‌ها
1. عصر عباسی
تصویر شماره 1: قطعه‌ای از یک قفل، تاریخ ساخت: قرن 2- 3 هجری (8- 29)
درازا: 23 سانتی‌متر، پهنا: 7 سانتی‌متر، ضخامت: 5/ 6 سانتی‌متر
شماره ثبت: 2294/ 2
تصویر ص 36
(تصویر 1)
این تصویر یک قسمت از پل ارتباط اصلی (1) را که برای یک قفل چوبی است نشان می‌دهد، روی آن پوششی از سرب داده شده و نوشته‌های نیمه برجسته‌اش در هشت سطر، به ترتیب زیر زینت بخش آن گردیده است:
لا الهَ الّا اللَّه مُحَمّد رَسُول اللَّه صَلّی اللَّه عَلَیهِ وَ سَلَّم.
این نوشته‌ها را از هر سو خطوطی [مستطیل] از تارهای قلع احاطه کرده است. دو سوراخ دو طرف آن هم چه بسا برای بستن قفل به کار می‌آمده و دندانه‌های موجود در داخل قفل از آهن می‌باشد.
تصویر شماره 2: کلید، تاریخ ساخت: 555 هجری (1160 م)
سازنده: الیاس‌بن یوسف‌بن احمد مکّی، درازا: 5/ 35 سانتی‌متر
شماره ثبت: 2211/ 2، [کلیشه کلید در صفحه 29 گرفته شود]
نوشته‌های روی کلید به صورت طلاکوب و نقره‌کوب می‌باشد که روی بدنه آن که از جنس آهن است ترمیم شد و این نوشتار داخل شکل‌هایی فشنگی شکل قرار داده


1- هر قفل نیاز به دو گیره و یا پل ارتباطی داشته که هریک از آن دو بر لبه یک لنگه از درها نصب‌می‌شده و میله قفل از میان آن‌ها عبور می‌کرده و سپس با کلید مخصوص بسته می‌شده است. م.

ص: 106
شده است، روی بدنه قسمت «الف» سوره حمد و اخلاص و جمله «هذا مفتاح کعبة اللَّه شرفه اللَّه» وجود دارد و بر روی دسته آن آیه: «نصر من اللَّه وفتح قریب» نوشته شده است و بر قسمت ب بدنه آن، در دو سطر «آیة الکرسی» ثبت شده و هرسطر داخل چند شکل قشنگی است که در طول بدنه امتداد دارد و در فاصله میان بدنه کلید و دسته آن این عبارت آمده است: «عمل الیاس‌بن یوسف‌بن احمد مکی» و بر دسته آن عبارت: «لا الهَ الّا اللَّه» نگاشته شده ولی تنها آیات قرآن در این کلید طلاکوب گردیده و در سر کلید هم که حلقه از میان آن عبور کرده، اشکال هندسی یافت می‌شود و بر قسمت پایین قفل که کار گشودن قفل را انجام می‌دهد دعای: «یا دَیّانُ، یا مَنّان، یا سُبْحان» حکاکی شده است. (1) تصویر شماره 3: کلید، تاریخ ساخت: رمضان 506 هجری (1112 م)
درازا: 37 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2210/ 2
دو کلیشه از بدنه قسمت الف و قسمت «ب»
این کلید از برنج ساخته شده و روی بدنه آن، نوشته‌هایی طلاکوب گردیده ولی قسمت‌های دیگر آن؛ یعنی دسته و حلقه آن با نقوش و ساق و برگ گیاهی به سبک مکتب هنری موصل تزیین شده است. از نظر استاد «سوردل» تاریخ این کلید به سال 576 میلادی باز می‌گردد که همزمان با دوره زمامداری ابوالعباس احمد عباسی ملقّب به ناصر (575- 662) می‌باشد. که بر روی کلید نوشته شده است و به نظر ما تاریخ ثبت شده روی آن 506 هجری خوانده می‌شود نه 576.
نوشته‌ها: روی بدنه قسمت «الف» آیاتی از سوره آل عمران است که با آیه: ان أول بیت ... شروع و به ومن دخله کان آمنا ... پایان می‌یابد.
روی بدنه قسمت «ب»: ولله علی الناس حج البیت من استطاع الیه سبیلا ...
آمده، سپس نام خلیفه و تاریخ آن به این صورت نوشته شده است: «عمل هذا المفتاح فی ایام دولت الخلیفة الناصر سیف الدین امیرالمؤمنین فی التاریخ من شهر رمضان لسنة ست و خمسمایة»
بر دسته کلید نام پیامبر صلی الله علیه و آله و نام خلفای راشدین در حاشیه کلید عبارت: «لا الهَ الَّا اللَّه» نگاشته شده است در این نوشتار، ضعف شیوه نگارش و عدم دقت در توزیع


1- نک: سوردل صص 43- 46.

ص: 107
کلمات بر سطح مورد نظر کلید مشاهده می‌شود.
تصویر شماره 4: کلید، تاریخ ساخت: 577 هجری (1181 م) زمان خلیفه ناصر
درازا: 5/ 28 سانتی‌متر، شماره ثبت: 21217/ 2، کلیشه کلید
کلید از برونز ساخته شده و روی قسمت مسطح آن آیاتی از قرآن کریم به شیوه طلاکوب وجود دارد، در صورتی که دیگر بخش‌های آن را نقوشی از ساقه‌های به هم پیچیده گیاهی و نیز خطوطی مستقیم زینت بخشیده و بر خلاف دیگر کلیدها در انتهای بدنه، نیم دایره‌ای میان تهی قرار دارد.
در قسمت مکعب دسته کلید به نگارش لفظه جلاله به شیوه طلاکوب بسنده شده است و از سوراخی که در بالای دسته قرار دارد برمی‌آید که کلید دارای حلقه‌ای بوده که احتمالًا افتاده است.
بر روی قسمت «الف» کلید می‌خوانیم: ان أول بیت ... تا کان آمنا و برطرف مقابل آن؛ یعنی قسمت «ب»: ولله علی الناس تا ومن کفر فان اللَّه غنی عن العالمین. نوشته شده است و سپس عبارت: «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» نگارش یافته است. نوشته‌های جنبی بر دو قسمت کم عرض کلید دیده می‌شود؛ در قسمت «الف» می‌خوانیم: «هذا ما عمل لبیت اللَّه الحرام فی ایام مولانا الامام بن الامام المقتدی علی سائر الأنام ابو جعفر المستنصر» و بر قسمت «ب»: «ادام اللَّه دولة امیر المؤمنین ابوالعباس بتاریخ خمسمائه و سبع و سبعین» و پس از تاریخ کلید، آیه وما أرسلناک الا رحمة للعالمین نوشته شده است.
استاد سوردل در صفحه 64- 66 مقاله خود، تاریخ این کلید را 677 هجری ذکر کرده است. البته این گفته، اظهار نظرهای مختلفی را در پی داشته است. (1) تصویر شماره 5: کلید، تاریخ ساخت: قرن 6 هجری (12 م)
درازا: 5/ 37 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2224/ 2، دو کلیشه از روی کلید
این کلید به همان شیوه کلیدی که در تصویر شماره 2 وجود دارد، از آهن ساخته شده و نوشته‌های روی آن همانگونه طلاکوب و نقره کوب گردیده، با این تفاوت قسمتی از آن که وارد قفل می‌شود اندکی کوتاه‌تر از آن می‌باشد.
قسمتی که بعد از حلقه کلید قرار دارد از دو بخش [بیضی شکل] تشکیل شده که بر


1- نک: سوردل، ص 46.

ص: 108
روی میله‌ای که در امتداد بدنه کلید است می‌چرخد و دو سر حلقه آن شبیه سر اژدها می‌باشد.
نوشته‌های روی قسمت «الف» بدنه، آیه نخست و نیمی از آیه دوم سوره «فتح» است و بر روی قسمت چند ضلعی دسته آن آیات 27 تا 29 سوره «فتح» و نیز آیات 26 و 27 سوره حج نگارش یافته و بر روی حلقه آیات 23 و 24 سوره «حشر» و آیات 21 و 22 سوره «توبه» آمده است و بر باریکه‌های قسمت کم حجم و بدنه کلید نیز آیات دیگری از سوره حشر نوشته شده که در تصویر منعکس نگردیده است.
بر روی قسمت «ب»، «آیة الکرسی» روی حلقه کلید و نیمه دوم آیه نخست سوره فتح و تمام آیه سوم آن- که بخشی از آن بر دو قسمت الف آمده بود- بر روی بدنه نقش بسته است. (1) تصویر شماره 6: کلید، تاریخ ساخت: قرن 6- 7 هجری (12- 13 م)
درازا: 36 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2212/ 2
این کلید از برنج ساخته شده و روی آن طلاکوب گردیده و نقوش و تزیینات گیاهی آن شامل برگ‌ها و ساقه‌های پیچ‌دار گیاهی است، نقطه‌ها هم روی دسته و حلقه کلید وجود دارد. بریدگی هم در قسمتی از بدنه کلید وجود دارد که بدین ترتیب تفاوتی میان این کلید از نظر شکل و دیگر کلیدها پیدا شده است و امکان آن دارد که این سبک نقش نگار از مکتب هنری موصل الهام گرفته باشد.
نوشته‌ها: در روی قسمت «الف» آن آیات اول تا سوم سوره مبارکه فتح و سپس جمله «صَدَقَ اللَّهُ الْعَظِیم وَ رَسُولُهُ» آمده و در روی قسمت «ب» آیه شریفه «نصر من اللَّه و فتح قریب» و جملات: «وبشر المؤمنین یا محمد، لااله إلّا اللَّه محمد رسول اللَّه» ثبت شده و در سطر بعد: «هذا ما امر بعمله الشیخ الکبیر المحترم غانم الشعیبی (فاتح) بیت اللَّه الحرام آمده است. غانم شیبی وابسته به خاندان خدّام کعبه می‌باشد. (2) تصویر شماره 7: کلید، تاریخ ساخت: قرن 6- 7 هجری (12- 13 م)
درازا: 5/ 24 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2214/ 2، دو کلیشه از دو روی کلید
این کلید از برنج ساخته شده و سپس طلاکوب گشته و با نقوشی از ساقه‌های گیاهی و خطوطی شکسته، به صورتی ساده تزیین گردیده است. تفاوت این کلید با دیگر کلید در


1- نک: سوردل، ص 46
2- نک: سوردل، صص 56، 57.

ص: 109
آن است که این کلید در قسمت دسته مسطح است و حالت دایره‌ای شکل به آن داده نشده است.
نوشتجات: در طرف «الفِ» بدنه، در قسمت میانی، به جای مفتاح با الف، «هذه مفتح مکة» آمده و در طرف- قبل و بعد از آن- آیة الکرسی نقش تا «وسع کرسیّه السموات» نقش بسته است و بقیه آن در طرف «ب» کلید در قسمت کم عرض آن آمده است و قسمت پهناور آن را این آیه پر کرده است: «نصر من اللَّه و فتح قریب» عبارات:
«و بشر المؤمنین یا محمد» ولی در سبک نگارش و در نقش و نگار آن ظرافت دیده نمی‌شود، چنانچه تاریخ و نام سازنده در آن نیست و با وجود جمله «هذه مفتح مکه» درباره اختصاص آن به در کعبه تأکید نشده است. (1) تصویر شماره 8: کلید، تاریخ ساخت: 621 هجری (1224 م)
درازا: 29 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2275/ 2، محل کلیشه
این کلید از برونز ساخته شده و بدنه آن را نقوش طلاکوب و نقره کوب پوشش داده است. دسته کلید از سه قسمت تشکیل شده؛ قسمت بالای آن چند ضلعی است.
و بر روی یک محور داخلی می‌چرخد، تزیینات قسمت کروی شکل دسته عبارت‌اند از: نقوشی از برگ‌ها و ساقه‌های گیاهی و تزیینات قسمت مکعب شکل دسته عبارت است از: نقوش کلاسیک قدیمی و دو ردیف خطوط مارپیچ که در وسط آن دو، ساقه‌های گیاهی برگدار وجود دارد و در قسمت کروی سر کلید، فرورفتگی‌هایی به شکل نگین وجود دارد و در اطراف آن خطهای شکسته دیده می‌شود و حلقه کلید مفقود گردیده است.
نوشته‌ها: بر روی قسمت «الف» بدنه، نوشته‌ها با «بسم اللَّه الرحمن الرحیم» شروع و سپس با آیات: «ان اول بیت» تا «وطهر بیتی للطائفین» پایان یافته است و بر یک ضلع کم عرض آن بقیه آن آیه؛ یعنی «والقائمین» تا «وعلی کل ضامر یأتین» نوشته شده و بر روی قسمت «ب» دنباله همان آیه؛ یعنی «من کل فج عمیق» تا «ولیطوفوا بالبیت العتیق» ذکر شده و سپس، آیه 37 سوره ابراهیم؛ یعنی «ربنا انی اسکنت من ذریتی واد غیر ذی ذرع» تا «ربنا لیقیموا» ثبت شده است، و ادامه آن بر دیگر کناره کم عرض کلید آمده و به عبارت: «عمل المفتاح المبارک برسم البیت الشریف فی ایام مولانا الخلیفة ابوالعباس


1- نک: سوردل، صص 58- 59

ص: 110
احمد سنة 621» پایان یافته است. (1) تصویر شماره 9: کلید، تاریخ ساخت: رجب 622 هجری (1225 م) زمان خلیفه مستنصر باللَّه. درازا: 28 سانتی‌متر، شماره ثبت: 2212/ 2
این کلید از جنس برنج می‌باشد و روی آن نوشته‌ها و نقوش طلاکوبی وجود دارد و در حاشیه دو سر بدنه کلید شیارهای عمیقی ایجاد و با قیر انباشته شده است.
و در قسمت‌های دیگر آن نقوشی طلاکوب وجود دارد که عمده آن‌ها با نقوشی از ساقه‌های گیاهی و خطوط پیچ‌دار تشکیل شده است.
نوشته‌ها: بر روی بدنه قسمت «الف» کلید در دو سطر متوازی آیات 96 و 97 سوره آل عمران نگارش یافته که با «ان اول بیت» آغاز و تا «ان اللَّه غنی عن العالمین» ادامه می‌یابد و در قسمت مکعب دسته کلید آیه 58 سوره نساء؛ یعنی: «ان اللَّه یأمرکم ان تؤدوا الامانات ...» ثبت شده است. و بر روی بدنه قسمت «ب» نیز در دو سطر متوازی این عبارات نگارش یافته است: «هذا ما عمل لبیت اللَّه الحرام فی سنة اثنین و عشرین و ستمایه شهر رجب. ادام اللَّه نصر مولانا الامام المفترض الطاعة علی سایر الانام المستنصر باللَّه امیرالمؤمنین عزه اللَّه نصره».
این کلید با کلید شماره 6 به شماره ثبت 2212/ 2 در درون کیسه‌ای از دیبای سبز در اندازه 15* 48 سانتی‌متر، یافت شده است و دو طرف آن با تارهای زرّین گل دوزی شده است و بر آن این عبارت آمده است:
«أمر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا الوزیر احمد پاشا (2)، یسر اللَّه (الامور) له» و در قسمت میانی کیسه، بخشی از آیه 58 سوره نساء ثبت شده است. (3) پی‌نوشتها:


1- نک: سوردل، صص 51- 53
2- احمد پاشا فرزند حسن پاشا، متوفی 1747 میلادی است، پدر او حاکم بغداد بود. احمد پاشا ازسوی «میر میران» به فرمانداری شهر کرکوک عراق در سال 1751 هجری منصوب شد و از آن پس، برای مدتی طولانی بر ولایت بصره امارت داشت، تا سطح وزارت ارتقای مقام یافت و در سال 1733 حاکم بغداد شد و بعد محل مأموریت او به شهرهای رجب ورقّه در سوریه فعلی تغییر کرد
3- نک: سوردل، صص 54- 55