نهم: اگر حاجی مرد از بینظمی امیر حاج، باید کلی داد به مرده شور و قبر کن؛ که اگر کسی مرده را دفن کرد به ده تومان، خیلی زیرکی کرده.
دهم: قساوت قلب و بیرحمی حملهدار و اتباعش و عمله موتی در شدّت و کثرت، به جایی رسیده که از ایشان تجاوز کرده، به طبیب هم میرسد. چه این طایفه نیز چون مَثَل حاجی را مثل کافر حربی بیقوت [و بی] معینی میبینند که هر کس به هر اسم در فکر برهنه کردن ایشانند، به طمع افتاده که مالی در معرض تلف است؛ چرا من نبرم و مخارج کرده و آینده این راه را از اینجا بیرون نیاورم.
پس نرخ حق القدم را از یک لیر امپریال کمتر نمیگذارند. قدری دوا و حَبُّ و جوهریات از اصل و بدل همراه گرفته، به قیمت بسیار اعلی میفروشند. مثقالی روغن چراغ خود دیدم در یک امپریال فروخت و آخر معلوم شد که در شیشه آن، وقتی [زمانی] روغن چراغ بود. سه یا چهار دانه حب کرم پنج قران و هکذا.
یکی از مشکلاتی که حجاج ایرانی و دیگر حجاج غیر عرب با آن روبرو بودهاند برخوردهای تبعیضآمیز و تحقیر آنان بوده است.
میرزا عبدالغفارخان نجمالملک منجم باشی که به سال 1296 ه. ق. حج گزارده مینویسد:
آنچه خانه زاد در خاک حجاز دید این است که مردم عجم نمیدانم از چه بابت در انظار مردم آنجا مغضوب و حقیر و خفیفاند و با وجود آن که در این سنوات به حسن کفایت حاجی میرزا حسن کار پرداز مقیم جده، خیلی رفاهیت دست داده، باز خالی از خطر نبود، خاصه در مدینه طیبه که خون و مال عجم را حلال و مباح میدانند و به هر قسم بتوانند در صدمه حجاج کوتاهی نمیکنند، حتی سید حسن مطوف که از جانب معین الملک برای مطوفی ایران مأمور است، کمال بدسلوکی را مینماید ...
وی سپس میافزاید: روزی یک نفر دهقان ایرانی، خواست به طواف بیت اللَّه مشرف شود، گیوه خود را با شال دستمال بر پشت پیچید و داخل مسجد شد، یکی از
ص: 174
خواجههای حرم ملتفت شده در حین طواف چند چماق سخت بر کتف او بنواخت، احدی از بستگان کار پرداز خانه ایران، واقعه را از دور دیده، به کار پرداز اطلاع داد، مشارالیه در صدد قصاص برآمد، به اذن جناب شریف و پاشای مکه، آن خواجه را در همان محل که چماق زده بود به سیاست رسانیدند ولی این ایرادات همان بر حجاج ایرانی است، اعراب مختلف، نعلین زیر بغل گذاشته وارد مسجد میشوند و احدی متعرض آنها نمیشود.
(1) وی در بخش دیگری از سفرنامه خود مینویسد:
از امتیازات اعراب، که در تمام خاک عربستان دیدم، این است که هرگاه منازعهای رخ دهد فیما بین یک نفر عرب و یک نفر عجم آن عرب حق دارد که هر نوع فحش و تهمتی بر آن عجم نسبت دهد ولی عجم حق یک کلمه سؤال ندارد و الا آنقدر اعراب بر سر او میریزند و میکوبند که هلاک شود.
(2) 15- اخذ رشوه برای زیارت
اخذ رشوه یکی دیگر از مشکلات حاجیان بوده، که متولیان و دربانان اماکن مقدسه از مردم مطالبه مبلغی پول میکردند و زایران برای ورود به کعبه و یا رفتن به داخل بقیع و زیارت کردن ناچار بودند مبلغی رشوه داده داخل شوند وگرنه از ورود آنها ممانعت به عمل میآمد.
کازرونی که در سال 1315 ه ش به حج مشرف شده مینویسد:
حقیر با جناب حاجی شیخ عبدالحمید، بعد از دادن دو ریال فرنگ داخل در کعبه منوره شدیم.
(3) میرزا داوود وزیر وظایف نیز مینویسد:
شب جمعه بیست و ششم، ساعت سه به حرم مشرف شدم، دیدم درب خانه مشرفه را باز کردند هر طور بود خود را مهیای رفتن کرده قرآنی با خود برداشته، رفتم پای نردبان به همراهی مطوفی که عمامهای نیز بر سر داشت، مطوف به پیرمردی که عمامه سفید عربی داشت و یک شقه در را باز کرده، خود در دربند نشسته بود، به عربی گفت: این سید یک ریال میدهد که داخل شود، در
1- همان، ص 182
2- همان، ص 182
3- سفرنامه کازرونی، میراث اسلامی ایران، دفتر پنجم، ص 368
ص: 175
جواب گفت:
ما یخالف، ریال را گرفت و حقیر پا بر نردبان گزاردم خود پیرمرد دست دراز کرده و دست حقیر را گرفت و ... داخل خانه شدم و دعا میخواندم، پشت در جوانکی نشسته بود، همین که دید حقیر داخل شدم و حالی دارم، برخاسته به حقیر چسبید که تو یک مجیدی باید بدهی، دوازده قروش دادهای باقی را بده، والا برگرد، گویا پسر شیبه بود حقیر هم فوری یک ریال دیگر به او دادم.
(1) در مدینه مشکل بیشتر بوده، متولیان بقیع از افراد مبلغی به عنوان ورودیه میگرفتند و سپس اجازه ورود میدادند. میرزا عبدالغفارخان نجمالملک منجم باشی دراین زمینه مینویسد:
در قبرستان بقیع بقعه اهل بیت بوابی دارد کریهالمنظر، چماق بهدست، غضب آلود، هر نفر ایرانی که خواهد به قصد زیارت داخل شود با کمال تشدد یک صاحبقران از او میگیرد و اگر بخواهد آن شخص روزی پنج مرتبه مثلًا وارد شود، باید پنج قِران بدهد، و همین که قلیلی آن جا ماند زیارت نخوانده، گوید بیرون شو.
(2) محمد ولی میرزا که در سال 1260 ه ق به حج رفته در این باره مینویسد:
در بقیع هر کس وارد میشد هزار دینار میگرفتند و درب حیات هم سه قروش که هر قروشی یک عباسی میباشد، در گنبد حرم بقیع هم به جهت زیارت حضرت فاطمه علیها السلام پول میگیرند که به بوسند قبر مبارک را.
(3) فراهانی در سال 1302 نوشته است:
حجاج سنی کمتر به زیارت بقعه ائمه در بقیع میآیند و اگر هم بیایند چیزی از آنان نمیگیرند، اما حجاج شیعه، هیچ یک را بی دادن وجه نمیگذارند داخل بقعه شوند، تنها پس از دادن این وجه است که آنان آزاد هستند بدون تقیه هر زیارتی را که میخواهند بخوانند.
(4) میرزا معصوم نایب الصدر شیرازی که در سال 1305 ه. به مدینه مشرف شده، وقتی به متولیان بقعه بقیع اعتراض میکند که چرا در شب چراغ روشن نکرده و یا از مردم پول میگیرند؟ به وی پاسخ میدهند که: اگر سالانه یک هزار و پانصد تومان به آنان داده
1- سفرنامه میرزا داوود وزیر وظایف، ج 130، ص 131
2- میقات حج، ج 19، ص 182
3- به سوی ام القرای، ص 249
4- میراث اسلامی ایران، دفتر ششم، ص 777
ص: 176
شود، آنان، هم چراغ روشن خواهند کرد و هم از عجمها پولی بابت ورودیه نخواهند گرفت.
(1) 16- ندانستن زبان دوّم
یکی دیگر از مشکلات حاجیان، تسلط نداشتن به زبان عربی بوده است، و به همینجهت بهدلیل آنکه نمیتوانستند در بین راه و در شهرها مطالب خود را به دیگران تفهیم نموده و یا سخن دیگران را درک نمایند، لذا دچار مشکلات زیادی گردیده، گاهی جان خود را نیز در این راه از دست میدادند. مرحوم سید محسن امین در این زمینه مینویسد:
... عادت ژاندارمها است که در دو سمت راست و چپ حجاج حرکت میکنند و هنگام فرود آمدن در جایی، اجازه نمیدهند کسی از آن محدوده بیرون رود و به ناشناسان هم اجازه ورود نمیدهند، اگر ناشناسی بخواهد وارد شود، سه بار صدایش میزنند [و ایست میدهند] اگر جواب نداد، با تیراندازی او را میکشند، این حادثه برای برخی حجاج که عربی نمیدانند پیش آمده است
(2)هم اکنون نیز بسیاری از حاجیان که از کشورهای مختلف اسلامی به حج میآیند توان سخن گفتن با سایر حجاج را نداشته، ساعتها در حرم کنار هم مینشینند اما نمیتوانند یکدیگر را شناخته، باهم سخن بگویند.
خاتمه
در سفرنامهها با توجه به شرایط مختلف آب و هوایی و نیز حاکمانی که در گذشته بر حجاز حکومت میکردهاند مشکلات و دشواریهایی خاص هر یک از این دورهها ذکر شده که پرداختن به تمامی آنها در این نوشتار امکانپذیر نیست، امید است با توفیق الهی بتوانیم در فرصتی دیگر اطلاعات بیشتری در اختیار علاقهمندان قرار دهیم.
هم اکنون که با الطاف الهی بسیاری از مشکلات و سختیهای اشاره شده پایان یافته و حجاج کشورهای اسلامی در این زمان با استفاده از بهترین وسایل نقلیه همچون هواپیما و با استفاده از بهترین امکانات رفاهی و داشتن تغذیه مناسب، در کمال امنیت و
1- تحفة الرحمین، ص 257: حج گزاری ایرانیان در دوره قاجار، ص 71
2- پا به پای امین جبل، میقات حج، شماره، ج 28، ص 217
ص: 177
آسایش به حج مشرف شده و در کوتاهترین زمان مناسک حج را انجام و به کشور خویش باز میگردند، باید دقیقاً شکرگذار این همه نعمت باشند و از فرصت به دست آمده بیشترین بهرهبرداری را در جهت رشد و شکوفایی روحی و معنوی و نیز دست یازیدن به منافعی که قرآن از آن با کلمه «لیشهدوا منافع لهم» یاد میکند، بنمایند.
از خداوند متعال مسألت داریم همگان را با این مسئولیت خطیر و مهم آشنا ساخته، حاجیان همه کشورها بتوانند حجی مبرور و مقبول انجام داده، با روحی متحوّل شده، اخلاقی بهتر و رفتاری متناسب با شئوون دینی و اسلامی، به کشورهای خود باز گردند.