از این نوشته به دست میآید که این قفل و کلید، برای در حجره شریفه پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در مدینه منوره، در زمان سلطان مراد سوم (982- 1003 ه.، 1564- 1595 میلادی) ساخته شده و «مصطفی آغا» به ساخت آن اقدام کرده است.
این قفل و کلید از نقره ساخته شده و سپس طلاکوب گردیده و روی آنها نقوشی از ساقه گیاهان و تصاویر بادبزنهای بافته از برگهای نخل و نوشتههایی به خط ثلث وجود دارد و یکی از دو پل ارتباطی قفل موجود نمیباشد.
کلید دارای شش دندانه است و وزن آن بر روی آن نوشته شده: 3260 درهم و از عبارات روی آن معلوم میشود که آن دو برای در کعبه نیست، بلکه اختصاص به در حجره شریفه پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه منوره دارد.
نوشتهها: بر بدنه قفل این عبارات را میخوانیم: «قفل باب اندرون حبیب اللَّه» و سپس پُل ارتباطی از روی بدنه گذشته و بر روی آن نوشته شده: «لااله الا اللَّه، محمد رسول اللَّه» و سپس نوشتهها بر روی بدنه قفل در دو سطر ادامه مییابد: «اثر مصطفی اغای مستحفظان قلعه مصر ناظر مرحوم خاصکی سلطان تابع آغای باب سعادت غضنفر (أ) غا» و چنین برمیآید که بر انتهای بدنه آن قطعهای افزوده شده و روی آن
تاریخ ساخت: 1008 ه. (1599- 1600 میلادی) در زمان سلطان محمد سوم
ص: 153
نوشته شده: «سلطان محمد (کلمه بعد از آن مشخص نیست) و بر روی کلید عبارت «بسم اللَّه یا فتاح» نگارش یافته است.
(1) این قفل از نقره است و روی آن با طلاب روکش شده است و از هشت قطعه تشکیل شده. بدنه آن را برگهای گیاهی و گلهای ظریف زینت بخشیده است. چنانچه نقوشی بر روی یک طرف مرآت و نیز بریک روی قطعه افزوده به پهلوی بدنه قفل یافت میشود.
نوشتهها: روی مرآت خطوطی نزدیک به خط ثلث دیده میشود که عبارتاند از:
«یا اللَّه
فخار سلطان السلاطین الذی جلبه فی العلیا قد کان المدا لا ازال سلطاناً ملیکاً ابداً مفنی العدی، خلیفة المختار خیر الخلق، ازکی المرسلین احمدا فخاره قداقتضی تجدیده قفلًا لبیت ...
فتم قفلا فائقاً تاریخه القفل للبیت الحرام مجدداً».
و بر آن قطعه افزوده (جبهه) دو بیت شعر ترکی به خط تعلیق دیده میشود:
«حضرت سلطان محمد ظل حق باب اللَّه پابدر یلوب بر کلید
غیبدن هاتف دیدی تاریخینی صار قفل باب بیت اللَّه جدید
این دو بیت شعر، با حساب ابجد تاریخ ساخت قفل را مشخص ساخته و ترجمه آن این است:
جناب سلطان محمد سایه حق دستور ساختن قفلیرابرای خانه خداداد
هاتف غیبتاریخآنرا چنیناعلامکرد قفل درِ بیت اللَّه نو گردید
«القفل للبیت الحرام مجددا» که به حساب ابجد 1008 هجری میشود.
تاریخ ساخت: 1013 ه. (/ 1604 م) درزمان سلطاناحمد اول- درازای تمام قفل: 45 سانتیمتر
درازای بدنه: 25 سانتیمتر- پهنا: 5/ 10 سانتیمتر- شماره ثبت: 2267/ 2
این قفل از نقره است و با طلا روکش شده و از هشت قطعه تشکیل شده است و روی سه ضلع بدنه آن و نیز یک روی مرآت و یک روی قسمت افزوده بدنه (جبهه) را خطوطی به خط نزدیک به ثلث پر کرده است ولی بر یک ضلع روی دیگر بدنه آن تزیینات گیاهی پیچدار وجود دارد.
نوشتهها: بر روی مرآت قفل: بسماللَّه الرحمن الرحیم و آیة الکرسی از آیات سوره بقره و بر بدنه قفل نیز آیه 125 سوره بقره از: «و اذ جعلنا البیت مثابة للناس- تا- مقام ابراهیم مصلی» و بر عروسه قفل این قسمت از آیه 26 سوره بقره: «باللَّه والیوم الآخر» را میخوانیم و بر باریکه کنار بدنه نوشته است: «أمر بعمل هذا القفل المبارک السلطان الأعظم الخاقان الأکرم الأفخم ملک البرین والبحرین خادم الحرمین الأکرمین السلطان احمدبن السلطان محمد خلداللَّه ملکه و أدام نصره سنه 1013»
تاریخ ساخت: 1022 ه. (1613 میلادی) در زمان سلطان احمد اول، درازای قفل: 5/ 47
سانتیمتر- درازای پل ارتباطی: 25 سانتیمتر- درازای کلید: 5/ 25 سانتیمتر
شماره ثبت: 2261/ 2
1- نک: همان ص 45، تصویر شماره 26
ص: 155
این قفل از طلا ساخته شده و از دو قسمت عمودی و بدنه تشکیل شده و دارای کلید میباشد روی دو پل ارتباطی را نوشتههایی به خط ثلث وجود دارد و خالی از هرگونه تزیینات میباشد کلید دارای پنج دندانه و سوراخی در دسته آن وجود دارد که زنجیری به آن بسته شده است.
نوشتهها: بر روی دو قسمت عمودی چنین آمده است: «خادم الحرمین سلطان احمدخان ابن سلطان محمدخان» و تاریخ ساخت آن بر روی قفل آمده است: 1022 هجری، وزن قفل 5000 درهم میباشد که بر روی یکی از پلها حک شده است.
تاریخ ساخت: 1023 ه. (1614 میلادی) در زمان سلطان احمد اول، درازای قفل: 5/ 51 سانتیمتر- درازای بدنه تنها: 34 سانتیمتر- درازای کلید: 36 سانتیمتر
شماره ثبت: 2263/ 2
این قفل از آهن است و نوشتههای رویش با خط ثلث و نسخ میباشد و طلاکوب و نقرهکوب گردیده و قسمتهای مسطح آن هم با طلا روکش شده است، بر قسمتهای دهگانه بدنه، بر کمربند ارتباطی، بر دو روی مرآت، بر قسمت مدخل کلید و نیز بر سطوح کلید نقوش تزیینی وجود دارد، چنانچه بر کمربند ارتباطی و میله عمودی قفل هم تزیینات و نقوش گیاهی و برگهای طلاکوب یافت میشود.
نوشتهها: بر یک روی بدنه قفل: بسماللَّه الرحمن الرحیم و آیات اناسه و 27 تا 29 سوره فتح تا «مغفرة و اجراً عظیماً» را میخوانیم و در ادامه «بسماللَّه الرحمن الرحیم و
ص: 156
سوره اخلاص آمده و پس از آن:
«و خصوصاً علی علی ... و علی علی و علی سایر العشرة المبشرة و ملة ... والأئمة المجتهدین والأولیاء المقربین و سلم تسلیما کثیرا وارحم امة محمد اجمعین»
(1)و بر یک روی مرآت میخوانیم: بسماللَّه الرحمن الرحیم و قسمتی از فاتحة الکتاب (سوره حمد) را و بر سر طاقی شکل بدنه قفل ادامه سوره فاتحه را. چنانچه بر عروسه مرآت لفظ جلاله «اللَّه» و بر روی دیگرش کلمه «محمد» و زیر آن که خود مرآت است «آیة الکرسی و صدق اللَّه العظیم» آمده است و بر حلقه دور عمود قفل: «یا فتاح، یا قیوم، یا حی» را میخوانیم. همانگونه که بر کمربند ارتباطی این قسمت نوشته: «اللهم یا خالق الأرواح والاشباح أعن عبدک خادم الحرمین المحترمین السلطان احمد خانبن محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح. عمل عام ثلث و عشرین والف».
و بر یک روی بدنه کلید داخل یک مستطیل آمده است: «قال اللَّه تعالی: ان اللَّه یأمرکم ان تؤدوا الأمانات الی اهلها صدق اللَّه العظیم» و بر روی دیگر آن: «اللهم مفتح الابواب افتح علینا خیر الباب».
(2)تاریخ ساخت: 1023 ه. (1614 میلادی) زمان سلطان احمد اول، درازا به طور کامل:
5/ 43 سانتیمتر- درازای بدنه: 5/ 26 سانتیمتر- پهنا: 11 سانتیمتر
شماره ثبت: 2264/ 2
این قفل از آهن ساخته و طلاکوب گردیده است و با نوشتههایی به خط ثلث سه روی بدنه و کمربندی که بدنه را به میله عمودی پیوند میدهد، زینت داده است و در سمت راست کمربند، مرآت قفل قرار دارد که نقوش گیاهی در آن حک گردیده و بخشهای برجسته آن نقوش طلاکاری شده است.
باز کردن قفل از یک طرق بدنه قفل به روشی جدید که در قفلهای سابق وجود
1- عبارات قسمتهای نقطهچین از روی قفل پاک شده است
2- نک: به انگلیسی نوشته شد از کتاب ص 89 تایپ شود
ص: 157
نداشت، صورت میگیرد، بدین ترتیب که با ورود کلید به سوراخی که به همین منظور در آن تعبیه شده است، دو چنگک آن که در دو طرف بدنه دیده میشود، حرکت میکند و به دنبال آن کار مورد؛ یعنی گشودن یا بستن قفل انجام میپذیرد.
نوشتهها: در بخشهای مختلف بدنه قفل این نوشتهها را به طور واضح میخوانیم:
«بسماللَّه الرحمن الرحیم، آیه اول و دوم سوره فتح تا- «نصرا عزیزاً» سپس قسمتی از آیه 27 همان سوره تا «محلقین رءوسکم و مقصرین» و بعد بخشی از آیه 29 آن سوره:
«محمد رسول اللَّه والذین معه ...» تا «من أثر السجود» و سرانجام «صدق اللَّه العظیم»
و بر دو ضلع قسمت مربوط به باز و بستن قفل این چنین میخوانیم، نخست در سطر پایین: «اللهم یا فتاح یا خالق الأرواح والأشباح أعن عبدک خادم الحرمین المحترمین السلطان احمد خانابن السلطان» در سطر بالای آن: «محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح» و بر کمربند ارتباطی: «ادامه آیات یاد شده سوره فتح و صدق اللَّه العظیم و بر قسمت فوقانی میله عمودی، داخل شکل ویژه هندسی»: «یا فتاح» و بر روی دیگر میله، پشت قسمتی که «صدق اللَّه العظیم» آمده بود، عبارت: «عمل عام ثلث» و در کنار آن که در تصویر مشخص نیست «و عشرین والف» نوشته شده است.
تاریخ ساخت: سلطان احمد اول 1012- 1026 ه. (1603- 1617 میلادی)
درازای قفل: 5/ 31 سانتیمتر- پهنا: 5/ 10 سانتیمتر- شماره ثبت: 2262/ 2
قفلی است از آهن که طلاکوب و نقره کوب شده و دو سوی میله عمودی و دو پلا ارتباطی آن با نقوش گیاهی و تصویر بادبزنهایی از برگ نخل تزیین گردیده است و بریک طرف بدنه آن نقش و نگار دیده میشود و در بخشهای خالی از نقوش آن، به
ص: 158
طلاکاری بسنده شده است. کلید این قفل شبیه کف دست و انگشتان میباشد که با طلا پوشش داده شده است.
نوشتهها: بر بدنه کلید این عبارات را میخوانیم: «السلطان احمد خانبن سلطان محمد خان بالعدل والصلاح وافتح له ابواب الفتح والنجاح بمفتاح الفوز والفلاح»
این قفل دارای کیسهای از دیبای سبز گلدوزی شدهای است به اندازه 50* 18 سانتیمتر و روی آن این عبارات نوشته شده است: «أمر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا السلطان مرادخان فی سنة 1053، امر بعمل هذا الکیس الجدید الوزیر بیرام پاشا
(1) امت سعادته» چنانچه روی کیسه قسمتی از آیه 58 سوره نساء وجود دارد.
(2) تاریخ ساخت: 1039 ه. (1629 میلادی) در زمان سلطان مراد چهارم
درازای کامل: 44 سانتیمتر- درازای بدنه: 28 سانتیمتر
عرض: 5/ 13 سانتیمتر- شماره ثبت: 2265/ 2
این قفل با نقره پوشش داده شده و سپس روی او طلاکاری گردیده و از تزیینات اضافی مانند مرآت و جبهه برخوردار نمیباشد، نوشتههای روی اشکال هشتگانه بدنه
1- بیرام پاشا در سال 1032 هجری قمری سمت فرماندهی از سوی سلطان مراد چهارم بر عهده داشت و سپس بیش سالهای 1035- 1037 به عنوان فرماندار مصر تعیین شد و چنین برمیآید که در این سمت دستور ساختن کیسه کلید را داده است
2- نک: سوردل، ص 81، 82 شماره ثبت قفل و کلید در موزه به اشتباه 2266: 2 نوشته شد ولی صحیح همان است که در بالا آمده است
ص: 159
آن، و نیز روی کمربند ارتباطیاش به خط ثلث میباشد که پارهای از آنها را چند بیت شعر تشکیل میدهد و نیز نوشتههایی بر آن وجود دارد که به ساخت قفل در زمان سلطان مراد چهارم و به تاریخ آن در سال 1039 هجری اشاره دارد.
نوشتهها: بر روی بدنه کلید اشعار و سست و ضعیفی به زبان عربی وجود دارد که به ترتیب آمده است:
(للَّه أعلی شأن من قد حمی) (عباده عن جور اهل العناد) (مقصده نیل الرضی دائما) (یرجو العطایا من کریم جواد) (الحمد للَّهالذی خصه) (من بین ...)
(کل أمرئ من فضله شاکر) (یدعو بخیر عن صمیم الفؤاد) (أهدی الی البیت العتیق العلی) (قفلا به نرجوا فتوح البلاد) (قفل مبارک بقربه الی اللَّه سبحانه خادم الحرمین الشریفین السلطان)
و بر دو کمربند ارتباطی نوشته شده است: «مراد خانابن المرحوم السلطان احمد خان خلد اللَّه تعالی دولته و سلطنته فی تاریخ تسعة و ثلثین والف من هجرة النبویة اللَّه محمد ابوبکر عمر عثمان علی حسن حسین رضوان اللَّه سبحانه و تعالی علیهم و علی سایر أصحاب رسول اللَّه صلی اللَّه تعالی علیه و سلم والتابعین اجمعین هو الفتاح»
(1)تاریخ ساخت: 1056 ه. (1646 میلادی) زمان سلطان ابراهیم
درازای کامل قفل: 37 سانتیمتر- درازای بدنه قفل: 22 سانتیمتر
پهنا: 4 سانتیمتر- درازای کلید: 25 سانتیمتر- شماره ثبت: 2266/ 2
1- نک: سوردل، ص 82، 83
ص: 160
این قفل و کلید از جنس نقره است که زراندود گردیده و بدنه آن شش ضلعی است و نوشتههای رویش به وسیله سیارهایی نشان داده شده و با رنگ سیاه رنگآمیزی و نمایان گردیده است و روی آن نیز توقیع
(1) مخصوص سلطان ابراهیم وجود دارد.
نوشتهها: نوشتههای روی بدنه قفل داخل شکلهای منشوری قرار گرفته و بدنه آن شش پهلو است و این نوشتهها به ترتیب زیر میباشد:
«لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه جدد هذا القفل المبارک برسم البیت الشریف مولانا السلطان الاعظم والخاقان الافخم مولانا السلطان ابراهیم خان خلد اللَّه ملکه الی انتهاء الدوران» سپس نوشتههای دیگری آمده که در میان آنها تاریخ ساخت قفل وجود دارد: «فی سنة ستة و خمسین و الف»
نوشتههایی نیز روی کلید وجو دارد که عبارت است از: «بسماللَّه الرحمن الرحیم» و «نصر من اللَّه و فتح قریب» و بشر المؤمنین یامحمد»
قفل دارای کیسهای از دیبای سبز است به اندازه 43* 15 سانتیمتر و روی آن نوشتاری است بر روی طرف الف، در قسمت بالا: «امر بعمل هذا الکیس المبارک» و در وسط آیه «انه من سلیمان و انه بسماللَّه الرحمن الرحیم» و در قسمت پایین آن «جدد هذا الکیس المبارک» نوشته شده و بر روی طرف ب، در قسمت بالا: «مولانا السلطان ابراهیم» و در قسمت میانی: «ان اللَّه یأمرکم أن تؤدوا الأمانات إلی أهلها»- آیه 58 از سوره نساء- و در قسمت پایین: «مولا الوزیر مقصود پاشا فی سنة 1053»
(2)
1- در متن طغراء است که به معنی توقیع و مهر مخصوص سلاطین عثمانی به خط طغرا میباشد وشامل نام و نام پدر و القاب ایشان بوده است. م
2- نک: سوردل، صص: 83، 84
ص: 161
تاریخ ساخت: 15 ربیع الآخر 1287 ه. (1870 م) زمان سلطان عبدالعزیز
درازای قفل: 35 سانتیمتر- عرض: 7 سانتیمتر- درازای کلید: 26 سانتیمتر
شماره ثبت: 2293/ 2
قفل از یک قطعه چوبی ساخته شده که روی آن نوشتههایی طلاکوب وجود دارد و پیرامون آن نوشتار تزیینات ساده دیده میشود.
کلید نیز از قطعه چوبی خالی از هرگونه نوشتار و تزیینات میباشد.
نوشتهها: روی بدنه قفل عبارات زیر را در داخل اشکال مرصع کاری شده از چپ به راست به صورتی که در جدول زیر آمده است میخوانیم:
یا فتاح مفتاحباباللَّهطه المرتجی سنة 1287 سلطاننا عبدالعزیز التجا لیفوز بالآمال والآراب وغدا لسان مقاله متمثلًا بحر الکارم ملجأ الطلاب 15 ربیع الآخر اذ کان خادم هذه الاعتاب ان الوسائل للملوک ببابهم ووسیلتی العظمی بهذا الباب
مفتاح باب اللَّه طه المرتجی بحر المکارم ملجأ الطلاب
سلطاننا عبدالعزیز التجا لیفوز بالآمال والآراب
وغدا لسان مقاله متمثلًا إذ کان خادم هذه الاعتاب
إن الوسائل للملوک ببابهم ووسیلتی العظمی بهذا الباب
بر روی دیگر آن میخوانیم: «لا اله الا اللَّه» و «محمد رسول اللَّه»
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 ه (19 م)
ص: 162
این کلید از آهن آب طلا کاری شده میباشد و از هرگونه نوشته و تزیینات خالی است سر کلید که کار بازگشایی را به عهده دارد، حلزونی شکل میباشد و بدین ترتیب از با دیگر کلیدهای گذشته تفاوت دارد و قسمت دسته کلید به صورت منشور چند پهلو میباشد.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 ه. (19 م)، درازا: 5/ 32 سانتیمتر
شماره ثبت: 222/ 2
جنس این کلید آهن مرصّع کاری شده است، از نوشتار و تزیینات تهی است و سر کلید (که کار بازگشایی قفل را انجام میدهد) دارای چهار دندانه میباشد، قسمت بالای دسته که حلقهای به آن متصل است به شکل کروی است و به دور محور خود میچرخد.
حلقه کلید قرار دارد.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 ه. (19 م)، درازا: 35 سانتیمتر
شماره ثبت: 2221/ 2
این کلید از آهن ساخته شده و دسته آن که به شکل گلابی وارونه میباشد و زراندود گردیده و در قسمت پایین و بالای آن دو شکل کروی وجود دارد و به آن دستگیرهای پیوسته است و از هرگونه نوشته و نقوش تزیینی تهی است و مانند کلید سابق دارای چهار دندانه میباشد.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 ه. (19 م)، درازا: 28 سانتیمتر
شماره ثبت: 2223/ 2
این کلید از آهن ساخته شد و در قسمت دسته زراندود گردیده و دسته آن به دور خود میچرخد، سر کلید گلابی شکل چند پهلو است و حلقهای به آن پیوسته است. و در انتهای بدنه کلید، چهار دندانه وجود دارد. و بر روی بدنه آثار نقوش و نیز شیارهایی یافت میشود.
ص: 163
درازا: 34 سانتیمتر، شماره ثبت: 2231/ 2
این کلید از نقره و یا از آهن میباشد و با لایهای از طلا پوشش داده شده و از هرگونه نوشتار و تزیینات خالی است. دسته کلید چند پهلو و سر آن با وجود گردی چند پهلو میباشد و جای دستگیرهای به آن پیوسته است که ممکن است برای اتصال حلقهای به آن بوده است و در انتهای آن چهار دندانه وجود دارد. این کلید شبیه به یک عصا است.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 ه. (19 م)، درازا: 38 سانتیمتر
شماره ثبت: 2268/ 6
این کلید از نقره ساخته شده و دسته آن که چند ضلعی است طلاکاری شده و قسمت بالای آن که به شکل بیضی چند پهلو میباشد، متحرک است، از نوشته و تزیینات خالی است و در قسمت مربوط به بازگشایی قفل، نیز چهار دندانه قرار دارد.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)
کلیدی است از نقره، دارای بدنه استوانهای شکل و بدون هرگونه تزیین، دسته کلید چند پهلو و روی یکی از پهلوها «بسماللَّه الرحمن الرحیم» به صورت نسبتاً کم رنگ نگارش یافته و سر آن دارای چهار دندانه است.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)، درازا: 5/ 34 سانتیمتر
شماره ثبت: 2270/ 2
کلیدی است از نقره که از هشت قطعه تشکیل شده و حلقههایی آن ها را به هم پیوندداده است و حلقهای که برای آویختن آن در آن کار گذاشته شده است به شکل بادبزن میباشد.
نوشته و تزییناتی در آن نیست و به سبک کلیدهای گذشته دارای چهار دندانه است.
ص: 164
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)، درازا: 36 سانتیمتر
شماره ثبت: 2271/ 2
این کلید از نقره است که روکشی از طلا به آن داده شده و دسته آن با بدنه هم شکل و در یک راسته قرار گرفته و در قسمت سر شبیه گلابی وارونه میان تهی است و با نقوش گیاهی تزیین گردیده و بدین ترتیب با دیگر کلید تفاوت پیدا کرده است و بر روی دیگرش «بسماللَّه الرحمن الرحیم» نگارش شده است.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)، درازا: 38 سانتیمتر
شماره ثبت: 2272/ 2
جنس آن نقره و به شکل کلید قبلی است و با نقوشی از ساقهها و برگها و گلهای گیاهی تزیین گردیده و در انتهای آن چهار دندانه [برای گشودن قفل] وجود دارد، بریک رویش: «بسماللَّه الرحمن الرحیم» و بر دیگر روی آن: آیه نخست سوره «فتح» نوشته شده است.
کلیدهای پنجگانه اخیر (46 تا 50) داخل کیسه سبزی که با رشتههای زرّین گلدوزی شده قرار دارند. اندازه این کیسه 56/ 24 سانتیمتر میباشد.
بر بخش فوقانی آن نوشته شده: «امر بعمل هذا الکیس المبارک مولانا السلطان محمد خانبن مصطفی» و بر قسمت میانی آیه 58 سوره «نساء» و بر قسمت پایین کیسه:
«جدد هذا الکیس المبارک مولانا الوزیر الاعظم راغب محمد پاشا فی سنة 1161»
(1)نگارش یافته است.
درازا: 36 سانتیمتر- شماره ثبت: 2279/ 2
کلید از جنس نقره است که روی آن طلاکاری شده و دسته آن به شکل گلابی مستطیل میباشد که در قسمت سر مدوّر و کروی است و حلقهای برای آویختن به آن پیوسته است.
1- محمد پاشا در سال 1110 هجری 1698 م در استانبول دیده به دنیا گشود، وی مرد شمشیر وقلم بود؛ زیرا از رجال مرتبه نخست دولت و نیز از چهرههای ادبیات به شمار میرفت. محمد پاشا در سال 1157 هجری 1774 م به فرمانداری مصر منصوب شد و به مدت پنج سال در این سمت باقی ماند و از آن پس در سمتهای گوناگون ارتقای درجه یافت تا در سال 1170 هجری 1756 م به مقام صدارت عظمی نخست وزیر نائل شد و سرانجام در رمضان 1176 هجری 1762 م دیده از جهان فرو بست. وی دارای دیوان شعر و تألیفات دیگری است که مشهورترین آنها «سفینة الراغب» است.
و از خود نیز کتابخانهای غنی بر جای گذاشت که تا به امروز به نام خود باقی میباشد
ص: 165
بدنه کلید طولانی و نوشتههایی دو روی آن را زینت بخشیده و در انتهای آن دندانههای چهارگانه کلید قرار دارد، دسته کلید نیز دارای نوشتاری است.
نوشتهها: بر روی قسمت میانی کلید که دسته را به بدنه پیوند میدهد، بر یک سوی آن: «یا وهاب» و بر سوی دیگر: «یا فتاح» نگارش یافته و بر یک روی بدنه: «اللهم یا مفتح الابواب افتح علینا خیر الباب» و بر روی دیگرش: «قال اللَّه تعالی: ... ان اللَّه یأمرکم أن تؤدّوا الأمانات الی اهلها صدق اللَّه العظیم»
(1)نوشته شده است.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)- درازا/: 37 سانتیمتر
شماره ثبت: 6/ 21
جنس آن از نقره، دارای بدنهای استوانهای شکل و دسته آن به شکل گلابی مستطیل میباشد که با شیارهایی در امتداد آن تزیین یافته است و چهار دندانه در انتهای آن وجود دارد و روی هم رفته تقریباً شبیه به کلید شماره 47 میباشد.
این کلید داخل کیسهای قرار دارد که روی آن نوشته شده: ویژه سلطان مراد چهارم.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)- درازا: 38 سانتیمتر
شماره ثبت: 4/ 21
این کلید از نقره ساخته شده و با طلا پوشش داده شده است و سر کلید به شکل گلابی میان تهی است و روی دستهاش با نقوشی از برگها و گلهای گیاهی زینت یافته و بر یک روی آن آیه نخست سوره «فتح» نقش بسته است.
تاریخ تقریبی ساخت: قرن 13 هجری (19 م)- درازا: 5/ 40 سانتیمتر
شماره ثبت: 42/ 21
این کلید از نقره زر اندود میباشد، دارای دستهای دراز است که با نقوشی از ساقههای گیاهی تزیین شده، سر کلید هم چون گلابی وارونه است که در قسمتهایی از
1- نساء: 58
ص: 166
وسط میان به عنوان تزیین، میان تهی میباشد ولی بدنه کلید خالی از تزیینات است و در انتهای آن چهار دندانه به شکل نیمه دایره، برای باز کردن قفل ساخته شده است.
اینکلید داخلکیسهای پیدا شده که روی آن تاریخ 1078 (1667 م) نوشتهشده است.
تاریخ تقریبی ساخت: اوایل قرن 14 هجری (20 م) اندلس (اسپانیا)
درازا: 2227/ 2 سانتیمتر- شماره ثبت: 2227/ 2
این کلید از جنس آهن است و تنها قسمت سر کلید از مس ساخته شده و نقره کوب گردیده است و روی قسمتهای چهارگانه آن نوشتههای ناخوانا است که نتوانستیم جز بسم اللَّه را در آنها بخوانیم.
روی زبانه کلید که بر بدنه آن پیوسته است نوشتههایی است که چنین خوانده میشود: «الحمد للَّهعلی نعمه» و بر روی دیگر آن: «مفتاح کعبه مشرفه» دیده میشود.
سر کلید دور محوی کروی شکل میچرخد و نوشتهها روی دسته نیم دایره آن میباشد. نوشتههای خوانای آن عبارت است از: «و موسی و علی و محمد و حسن المجیدی صاحب الزمان» و نظیر آنها در روی دیگر آن است که چنین خوانده میشود:
«و محمد و علی و فاطمة والحسن والحسین و علی و محمد و جعفر»
ص: 167
این کلید داخل کیسهای یافت شده که از دیبای سبز است و با تارهای زر گلدوزی شده و اندازه آن 30* 11 سانتیمتر میباشد و با همان تارها آیه 58 سوره نساء بر آن نقش بسته و بر پلاک آویخته به کیسه، به زبان ترکی عبارتی نوشته شده که معنی آن این است:
این کلید کعبه شریفه میباشد و آورنده آن ابراهیم پاشا است و از سبک نگارش آن تاریخ این نگارش مشخص میشود که مربوط به قرن 10 هجری (16 م) است.
4- عصر سعودی
(1)از آنجا که سلسله مقالات گذشته، مربوط به قفلها و کلیدهای درِ کعبه تا پایان عصر عثمانی است و اشارهای به دوره بعد از آن ندارد، ما به خاطر تکمیل این بحث، مطالب زیر را به عنوان پایان بخش این مقالات، از کتاب «تاریخ مکة المکرّمة قدیماً و حدیثاً» نوشته «دکتر محمد الیاس عبدالغنی» ترجمه کرده و به این مجموعه افزودیم.
تصویر قفل تاریخ ساخت: 1399 هجری قمری درازا: 34 سانتی متر
عرض هر ضلع: 6 سانتی متر
1- این قسمت جزو کتاب «کعبة و اشیای هنری- تاریخی آن نیست و تنها به دلیل تناسب آن با موضوع کتاب و نیز به منظور اطلاع رسانی از وضع موجود این بخش از اشیای یاد شده در پایان این سلسله مقالات درج گردید.
ص: 168
این قفل دارای همان ویژگیهای قفل زمان «سلطان عبدالحمید» عثمانی است که در سال 1309 هجری قمری ساخته شده است. ولی به منظور بالا رفتن ضریب اطمینان آن و عدم نیاز به محافظت و صیانت از قفل، اندک تغییراتی متناسب با در جدید کعبه، در آن داده شدهاست.
در هر ضلع آن قطعهای برنجی به طول 8 سانتی متر و عرض 2 سانتی متر کار گذاشته شده و بر روی آن نام خالد بن عبد العزیز از دودمان سعود که این قفل به دستور وی ساخته شده و نیز تاریخ ساخت آن بدینگونه حک گردیده است: «صنع فی عهد خالد بن عبدالعزیز آل سعود سنة 1399 ه»
(1)کلید این قفل به طول آن 40 سانتی متر در کیسهای که ساخت کارخانه تولید کننده پرده کعبه است نگهداری میشود. جنس آن از دیبا است و با تارهایی از طلای ناب گلدوزی شده است و طبق یک سنّت کهن در اختیار یکی از خاندان بنی شیبه قرار دارد.یک روی کلید با آیه شریفه: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا اْلأَماناتِ إِلی أَهْلِها ... (2)تزیین یافته است و بر روی دیگر آن، این عبارت نوشته شده: «أمر بصنعه خادم الحرمین الشریفین فهد بن عبدالعزیز آل سعود، حفظه اللَّه» یعنی خدمتگزار دو حرم شریف [مکه و مدینه] دستور ساخت آن را صادر ساخت. (3) پینوشتها:
1- قصّة التوسعة الکبری، حامد عباس، ص 61
2- نساء: 58، دلیل نگارش آیه یاد شده بر روی کلید کعبه آن است که گفته شده که هنگامی که پیامبرخدا صلی الله علیه و آله در سال هشتم هجری مکّه را از سلطه مشرکان آزاد کرد کلید کعبه را از عثمان بن ابی طلحه گرفت و در درِ کعبه را گشود، سپس عباس بن عبدالمطلب- عموی پیامبر صلی الله علیه و آله- از آن حضرت درخواست کرد کلیدداری کعبه را هم در کنار سقایت- آب رسانی به حجاج- به وی واگذارد و در آن هنگام آیه یاد شده نازل شد و سپس آن حضرت عثمان بن طلحه را فراخواند و کلید کعبه را به وی بازگردانید به همین دلیل آیه مزبور بر روی کلید نگاشته میشود. ازرقی 1: 111، تفسیر ابن کثیر 2: 299.
3- تاریخ مکّة المکرّمة قدیماً و حدیثاً، محمد الیاس عبدالغنی، ص 58.