نیست؛ آنها برخورد بهتری با زائران ایرانی داشتند. در برگزاری دعای کمیل همکاری خوب و جدّی کردند، امّا جریان وهابیت و سلفی‌ها رفتارشان نسبت به گذشته خشن‌تر و نامناسب‌تر بود، دلیل آن هم، به نظر من روشن است، هرچه روابط جمهوری اسلامی ایران با عربستان بهتر می‌شود، وهابیت احساس تنهایی بیشتری می‌کند و در نتیجه برای تأثیرگذاری منفی بر روی روابط تلاش می‌کند و رفتار تندتری در پیش می‌گیرد تا شاید ایرانی‌ها را به واکنش وادارد و روابط را تیره کند. از این رو، زائران عزیز ایرانی، به‌خصوص کارگزاران حج و زیارت، باید مراقب باشند و از هرگونه عملی که موجب بهره‌برداری وهابی‌ها می‌شود، خودداری کنند.
: در ایام عمره سال گذشته، به دلیل حضور برخی شرکت‌ها در زمینه خدمت‌رسانی به عمره‌گزاران، مشکلاتی پیش آمد، در سال‌جاری برای پیشگیری از تکرار آنها چه اقداماتی صورت گرفته است؟
آقای ری شهری: در سال گذشته، برخی از شرکت‌ها، که تحت پوشش سازمان حج و زیارت نبودند، نتوانستند خدمات مطلوب به زائران ارائه کنند و همین امر موجبِ نارضایتی عده‌ای از معتمرین گردید؛ زیرا هم قیمت‌های بالاتری از مردم گرفتند و هم سرویس‌دهیِ خوبی نداشتند و امکانات کمتری در اختیار زائران قرار دادند و این نشان دهنده آن است که اگر نظارت سازمان و بعثه از امور زیارتی برداشته شود، نه تنها هزینه‌ها
ص: 156
کمترنخواهدشد، بلکه مردم بامشکلات بیشتری مواجه‌می‌شوند. دلیل‌آن‌هم‌روشن است.
سازمان حج به دنبال کسب سود نیست و تلاش می‌کند زائران تقریباً با قیمت تمام شده به عمره‌اعزام کند وخدمات بهتری نیز به‌آنان ارائه کند تارضایت زائران را بیشتر فراهم نماید.
پیشنهاد می‌کنم سازمان حج، گزارشی از مشکلات و سختی‌هایی که زائران آزاد عمره داشتند و سرکنسول جمهوری اسلامی ایرن در جدّه و دفاتر نمایندگی حجّ و زیارت در مکّه ومدینه بارهاآنهارا منعکس‌کرده‌اند، جمع‌بندی وتوسط فصلنامه «میقات حج» به‌آگاهی همگان برساند. همچنین باخود زائرانی که آن بلاها به سرشان آمده، مصاحبه شود تا آنها که علیه سازمان حج و زیارت جوسازی می‌کنند، از این کار دست بردارند.
مجموع مسائلی که بیان شد، طی گزارشی به استحضار مقام معظّم رهبری رسید، معظّم‌له نیز دستور دادند: امور مربوط به عمره نیز مانند حج و زیارت، متمرکز انجام شود و با افراد متخلّف نیز برخورد قانونی به عمل آید.
شایان ذکر است که سازمان حج و زیارت، در سال گذشته، از این رهگذر، مشکلات بسیاری را تحمّل کرد ولی همچنان مقاوم در این راه ایستاد تا بتواند به وظایف خود به خوبی عمل کند. امید است مشکلات سال گذشته امسال تکرار نشود و سازمان حجّ و زیارت بتواند عمره آرام و خوبی را برای زائران فراهم سازد.
: عربستان سعودی اعلام کرد هر فردی که پیش از این به حج مشرف شده، تا پنج سال نمی‌تواند مشرف شود، نظر جناب‌عالی در این زمینه چیست و چه توصیه‌ای به مردم دارید؟
آقای ری شهری: ما هنوز نمی‌دانیم که تصمیم عربستان در این مورد قطعی است یا نه؟
لیکن اگر این تصمیم اجرا شود، به نظر می‌رسد کار خوبی است. اگر کسانی که به حجّ مشرّف شده‌اند، نه فقط تا 5 سال، بلکه برای همیشه راه را برای کسانی که مستطیع‌اند و به دلیل سهمیه‌بندی نتوانسته‌اند به حج بروند، باز بگذارند، تا آنها از این فرصت استفاده کنند، قطعاً کار مفیدی است.
من در دیداری که با وزیر حجّ الجزایر، آقای غلام‌اللَّه داشتم، از ایشان پرسیدم:
شما با این مشکل چگونه برخورد می‌کنید؟ پاسخ داد: از 130 هزار نفری که ما ثبت
ص: 157
نام‌کرده بودیم، فقط سی‌هزار نفر را می‌توانستیم اعزام کنیم، لذا هر سال قرعه‌کشی می‌کنیم و کسانی را در قرعه شرکت می‌دهیم که تاکنون حج انجام نداده‌اند. آنها که یکبار حج انجام داده‌اند، در قرعه‌کشی حق ندارند شرکت کنند. نکته جالب دیگر اینکه اگر کسی یک‌سال در قرعه‌کشی شرکت داده شد و قرعه به نام او اصابت نکرد، در قرعه‌کشی بعد، دو سهم برای او در نظر گرفته می‌شود و در سال سوّم سه بار در قرعه شرکت داده می‌شود و اگر تا سال معیّنی در نیامد، بدون قرعه اعزام می‌گردد.
به نظر من، این روش‌ها به عدالت نزدیکتر است. در روایات هم داریم که حضرت مهدی علیه السلام پس از ظهور، اولین عدلی را که در مسجدالحرام به اجرا در می‌آورند جلوگیری از طواف‌های مستحبی است تا آنها که طواف واجب دارند، دچار مشکل نشوند. وقتی امام زمان علیه السلام مانع از طواف مستحبی می‌شوند، به طریق اولی، از حج مستحبی جلوگیری خواهند کرد، مگر آنکه امکانات به حدیّ برای عموم مردم فراهم شود که دیگران هم بتوانند از فرصت حج استفاده کنند. بنابراین، ما در ایران اسلامی، اگر 90 هزار- مثلًا- سهمیه داشته باشیم، باید آن را در اختیار کسانی بگذاریم که حج واجبشان را انجام نداده‌اند و شکی نیست کسانی که حج واجب را انجام داده‌اند، بهتر است میدان را برای انجام حج واجب دیگران بازبگذارند و به جای آن، از عمره استفاده کنند. گفتنی است که چون ما تعداد زیادی تا کنون ثبت‌نام شده داریم و از قبل هم با آنها شرط نکرده‌ایم، شاید فعلًا این اقدام مقدور نباشد، لیکن برای آینده می‌توان چنین تدبیری را به کار گرفت.
البته تصمیم گیری در این زمینه، با دولت محترم و کارگزاران حج و زیارت است و اگر برای آینده، قانونی در این مورد وضع شود، به راحتی قابل اجرا است.
: در حج 82، تعداد قابل توجّهی از زائران غیر ایرانی در جمرات کشته شدند، ارزیابی جناب‌عالی از این حادثه چیست؟ و چه راهحلهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
آقای ری شهری: در رابطه با رمی جمرات، دو مشکل اساسی وجود دارد؛ یکی کمبود امکانات در منا و جمرات است و علی‌رغم تلاش‌هایی که در سالهای اخیر صورت گرفته،
ص: 158
امکانات موجود پاسخگوی نیاز جمعیّت نیست و دوّم مدیریت ضعیف اجرایی است.
برای حلّ مشکل اوّل باید مسیر اتومبیل‌ها را از مسیر مردم جدا کنند و اصلًا در ایام تشریق اجازه ندهند اتومبیل‌ها نزدیک جمرات بیایند. اگر با امکاناتی که امروز در دنیا وجود دارد، تونل‌های زیرزمینی احداث و از آن استفاده نمایند، این ازدحام طاقت‌فرسا ایجاد نمی‌شود. همچنین اگر از خوابیدن زائران در مسیرها جلوگیری کنند و نگذارند آنها در مسیر جمرات بنشینند، قطعاً مشکل کمتر خواهد شد. مشکل جمعیت موجود را نیز با احداث ساختمانهای مرتفع و چند طبقه می‌توان حل کرد. اینکه برخی اهل سنّت فتوا داده‌اند احداث ساختمان در منا جایز نیست قطعاً حرف صحیحی نیست و مبنای درستی ندارد، البته اخیراً بحثی را مطرح کرده‌اند که جمرات را چند طبقه بسازند. بدیهی است اگر این حرف اجرایی شود، تا حدّی از مشکل خواهد کاست.
پیشنهادهای دیگری نیز وجود دارد؛ مثلًا همانگونه که خیمه‌ها منطقه بندی شده، رفتن به جمرات نیز گروه‌بندی شود، امّا تا کارشناسی دقیق و علمی روی آن صورت نگیرد، نمی‌توان در مورد آن اظهار نظر قطعی کرد.
از نظر فقهی نیز فقهای اهل سنّت باید همچون شیعه توسعه در وقت قائل شوند و از طلوع تا غروب آفتاب اجازه رمی دهند تا در نتیجه جمعیّت در طول روز تقسیم شود و ازدحام و تراکم کاهش یابد.
در حقیقت کشته شدن تعداد زیادی زائر در رمی جمرات، قابل دفاع نیست و باید هر چه سریعتر چاره‌اندیشی شود.
: پلیس سعودی در استقرار حاجیان در مشعر، از روش‌هایی استفاده می‌کند که موجب بروز مشکلات فراوان برای حاجیان می‌شود، حضرت‌عالی چه راه حلّی را ارائه می‌کنید و آیا این مشکلات از طریق بعثه و سازمان حج به مسؤولان عربستان منتقل می‌شود؟
آقای ری شهری: به نظر من، مشکل مشعر، با مدیریت صحیح و استفاده از روش‌های نوین در کنترل اتومیبل‌ها و نظم بخشیدن به توقف آنها، می‌تواند تا حدودی حل شود.
طبیعی است که وقتی در همان اوائل ورود به مشعر، تعداد زیادی اتومبیل را متوقّف کنند،
ص: 159
ترافیک سنگین به وجود خواهد آمد و یا اگر از وسایلی چون قطار شهری (مترو) استفاده شود، آیا آن وقت ضرورت خواهد داشت این همه اتومبیل را به صحنه بیاوریم و با دست خود ترافیک درست کنیم؟ اینگونه موارد به چگونگی مدیریت مربوط می‌شود.
ما نیز سعی کرده‌ایم همه سال مشکلات را جمع بندی و به وزارت حجّ عربستان منتقل کنیم که در برخی موارد مؤثر هم بوده است، امسال نیز قرار است مشکلات جمع‌بندی و به آنان منتقل گردد.
: مشکلات فرهنگی حج و عمره به نظر جناب‌عالی کدام‌اند؟
آقای ری شهری: به عقیده من، مهمترین مشکل فرهنگی در همه کشورهای اسلامی، نداشتن آگاهی کامل و کافی نسبت به اسرار و فلسفه حج است. بسیاری از مسلمانان نمی‌دانند که هدف از آمدن و رفتن، لبیک گفتن، طواف کردن و ... چیست؟ و این نیاز به اطلاع‌رسانی قوی و عزم و همّت فرهنگی بین‌المللی دارد که متأسفانه چنین عزمی را در میان کشورهای اسلامی فعلًا نمی‌بینیم. بسیاری از سیاستمداران جهان‌اسلام مصلحت شخصی خود را در بی‌خبر نگاه داشتن مردم می‌بینند و می‌دانند که اگر حج معنی و مفهوم واقعی خود را پیدا کند، زورمداران دنیا با مشکل مواجه می‌شوند. بنابراین، در اوّلین گام، باید جامعه اسلامی را با فلسفه حج آشنا کرد و در گامهای بعد، لازم است در تمامی زمینه‌ها فرهنگ‌سازی کنیم؛ فرهنگ نماز اوّل وقت، فرهنگ درست زیارت کردن، فرهنگ معاشرت صحیح و درست، فرهنگ توجّه به نماز جماعت، توجّه به قرآن و ...
اگر این مسائل به صورت فرهنگ در نیاید، همین خواهد شد که گاهی مشاهده می‌کنیم؛ مثلًا در وقت جماعت کنار مغازه‌ها نشستن یا از نماز برگشتن و یا در کوچه و خیابان بی‌هدف پرسه زدن. کسی که در ایران عادت به نماز جماعت و یا نماز اوّل وقت ندارد نمی‌شود یک مرتبه با یک یا دو جلسه او را متحوّل کرد. کار فرهنگ‌سازی هم باید توسّط تمامی ارگانها و نهادهای کشور صورت بگیرد.
یک مشکل هم از طریق حوزه‌ها باید حل شود و آن اختلاف فتاوای مراجع معظّم تقلید است تا هم روحانیون بهتر بتوانند پاسخگوی مشکلات شرعی زائران باشند و هم‌خدای ناکرده در ذهن مردم و به‌خصوص طبقات تحصیل‌کرده شبهه ایجاد نشود.
ص: 160
یک مشکل عمده فرهنگی نیز رویکرد بیش از حدّ برخی از زائران به خرید سوغات است. گرچه اصل خرید سوغات مستحب و مشروع است، لیکن افراط در این مسأله کار درستی نیست و آنگاه که این مشکل بابی‌توجّهی به نماز اوّل وقت توأم می‌شود، می‌بینیم برای چهره تشیّع و ایران اسلامی مشکل‌ساز می‌گردد.
البته این افراد تعدادشان زیاد نیست، لیکن همین تعداد کم، می‌تواند آبروی مجموعه حاجیان ایرانی را خدشه‌دار کند.
: ظرفیت فرهنگی حج بسیار عظیم است، لیکن هنوز از تمام ظرفیت استفاده نمی‌شود. برای گسترش فرهنگ حج و تأثیرگذاری هر چه بیشتر این فریضه در مردم، حضرت‌عالی چه راهحلهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
آقای ری شهری: برای بهره‌گیری ازظرفیّت فرهنگی‌حج، که درحقیقت، ظرفیت عظیم وسرشار هم هست، درمرحله اوّل نیازبه عزم جدیّ همه کشورهای اسلامی‌دارد. اگر فقط مابرای خودمان برنامه‌ریزی کنیم، همین می‌شودکه هست. باید همه کشورها تلاش کنند.
در رابطه با ظرفیّت داخل کشور نیز، گرچه ما به وضعیّت موجود نباید اکتفا کنیم، لیکن بعثه مقام معظّم رهبری با امکانات و جایگاه تشکیلاتی و نیروهایی که دارد، در واقع بیش از این توان ندارد تا از ظرفیّت حج استفاده کند و آنچه تا کنون انجام شده، بحمداللَّه مطلوب بوده است. وقتی بعثه در رابطه با استخدام نیرو دچار مشکل است، طبیعی است که نخواهد توانست آنگونه که می‌خواهد از ظرفیّت حج استفاده کند.
گرچه اگر امکانات لازم را هم دارا باشد، تنها بعثه و سازمان نمی‌توانند از ظرفیت فرهنگی حج به‌طور کامل استفاده کنند بلکه تلاش همه دست‌اندرکاران فرهنگی را می‌طلبد تا در نتیجه، عصاره فعالیت‌های آنان در حجّ به نمایش گذاشته شود.
این نکته را هم عرض کنم که برخی جاها بیش از آنچه که دارند، آمار ارائه می‌کنند ولی بعثه به دلیل ضعف در روابط عمومی، نتوانسته آنچه را که انجام داده به مردم بگوید و اطلاع‌رسانی کند و من به این ضعف معترف هستم. گاهی پیشنهادهایی به ما می‌شود که وقتی توضیح می‌دهیم این کار عملی شده و یا فلان کتاب چاپ شده، آنان با کمال تعجّب اظهار بی‌اطلاعی می‌کنند و می‌گویند ما نمی‌دانستیم.
ص: 161
: مدّتی است مسیر عتبات- بحمداللَّه- بازگشایی شده و زائران زیادی به عراق برای زیارت مشرف می‌شوند. دلیل اینکه از اوّل این امر تحت پوشش کامل سازمان حج و زیارت قرار نگرفت چیست؟
آقای ری شهری: دلایل متعدّدی برای این مسأله می‌توان نام برد:
نخستین دلیل، نا مشخص بودن وضعیّت سیاسی- امنیّتی عراق است و تا زمانی که دولت رسمی عراق روی کار نیاید و نتواند مسؤولیت کارها را به عهده بگیرد، وضعیت بهتر از این نخواهد شد.
دلیل دوّم، خودسر عمل کردن برخی از ارگانهای داخلی است.
البته به تدریج با حوادثی که پیش آمد و مشکلاتی که زائران عتبات پیدا کردند، مشخص شد که اگر متولّی عتبات عالیات، سازمان حج و زیارت نباشد، مشکلات فراوانِ فرهنگی، سیاسی و امنیتیِ فراوانی به وجود خواهد آمد.
: آیا این تحلیل که رفتن به زیارت عتبات عراق هم باید مانند مشهد باشد صحیح است؟ با اینکه عراق امکانات لازم را نداشته و فاقد امنیت و بهداشت و دیگر مسائل است؟
آقای ری شهری: قعطاً نمی‌توان این مطلب را پذیرفت؛ چراکه زیارت عتبات با مشهد کاملًا تفاوت دارد. ما دو کشور هستیم، دو نوع سیاست در دو کشور حاکم است و چه حال و چه آینده، وضعیت هر یک از دو کشور، تابع قوانین و مقررات حکومتیِ هر کدام از کشورها است. درست است که مزار شش معصوم ما در عتبات است و ما در شهرهای کربلا و نجف شیعه زیاد داریم، لیکن در عین حال، هرکشور مقررات خاص خود را دارد.
از طرف دیگر، با توجّه به وضعیت اقتصادی عراق، اکنون امکان سرویس دهی مناسب به جمعیت انبوه زائران ایرانی وجود ندارد. ما اکنون با اینکه در مکّه و مدینه امکانات فراوانی وجود دارد، باز نمی‌توانیم بدون حدّ و مرز، زائر به آنجا اعزام کنیم، چگونه ممکن است عراقی که فاقد بهداشت و امنیت و دیگر امکانات است بتواند به راحتی پذیرای تعداد کثیری از زائران باشد. بنابر این، زیارت عتبات
ص: 162
عالیات با مشهد رفتن تفاوت دارد و لازم است وضعیت ویژه اقتصادی، فرهنگی و سیاسی عراق با دقت مورد توجّه قرار گیرد.
: برخی حرکت‌ها؛ مانند قلّاده بر گردن آویختن و عوعو کردن و یا صورت را روی زمین کشیدن و حرم را خونی ساختن، از تعدادی زائران عتبات دیده شده که چهره شیعیان را خدشه‌دار کرده است! تحلیل حضرت‌عالی از زیارت چیست؟ و برای حلّ اینگونه معضلات و بی‌توجّهی‌ها، چه راهحلهایی را پیشنهاد می‌کنید؟
آقای ری شهری: نکته مهمیّ در زیارت ائمه وجود دارد و آن عرفان و شناخت نسبت به آنها است. زیارتِ با معرفت آن است که زائر بداند به دیدار چه کسی می‌رود و زیارت شونده کیست و چه انتظاری از او دارد؟ آیا انتظار ائمّه از زائران خود، آن است که به‌شکل سگ در آید و عوعو کند و خودش را به زمین بکشد؟! یا انتظار آنها تحوّل روحی و اخلاقی زائر و رنگ الهی به خود گرفتن است؟
آیا اگر امام معصوم علیه السلام خودش حضور داشت، اجازه می‌داد چنین کارهایی صورت بگیرد؟ امام زنده و مرده ندارد. شاهد اینگونه اعمال است و هرگز راضی به چنین رفتارهایی نیست.
علاوه بر این، حرمهای امامان، پاک و مطهّر است و نجس ساختن آن، امری حرام است، واین خود نوعی اهانت به قبور ائمّه می‌باشد.
من فکر می‌کنم کسانی که اینگونه کارها را انجام می‌دهند، از روی جهل و علاقه جاهلانه است و روحانیت وظیفه دارد در آگاه کردن آنهاگامهای جدی بردارد. مردم‌را به عرفان به حقّ امام و زیارتِ
ص: 163
عارفانه آگاهی دهد. متأسفانه ما در کشور خود رویکرد صحیحی در رابطه با ادب زیارت و عزاداری مشاهده نمی‌کنیم، آنگاه که مرحوم شهید مطهّری حماسه حسینی را بیان می‌کرد، دغدغه‌های فراوانی نسبت به بعضی ذکر مصیبت‌ها و رفتارها داشت و برخی روش‌ها را محکوم می‌کرد. اکنون که این امکان برای ما فراهم است، باید فرهنگ‌سازی شود و روش صحیح عزاداری را به مردم آموزش دهند. با کمال تأسف گاهی رسانه‌ها که باید در فرهنگ‌سازی پیشگام باشند و احساس مسوؤلیت بیشتری کنند، خود در القای فرهنگ غلط و ترویج مصائب نادرست و حرکت‌های ناشایسته‌ای که ضدّ فرهنگ اهل بیت است پیشقدم می‌شوند. پیامی که امام صادق علیه السلام به شیعیان خود داده این است که کاری کنند تا زینت اهل‌بیت باشند، آیا قلاده به گردن آویختن و عوعوکردن زینت اهل‌بیت است؟! مردم جهان که این صحنه‌ها را می‌بینند، درباره شیعه چه قضاوتی خواهند کرد؟ به هر حال، همانگونه که پیشتر اشاره کردم، فرهنگ‌سازی کار تنها یک ارگان نیست. سازمان حج و بعثه، به‌تنهایی نمی‌توانند، فرهنگ مردم را تغییر دهند و جز با دست به دست هم دادن تمامیِ ارگانهای علمی و فرهنگی کشور و همه کسانی که در این راستا احساس مسؤولیت می‌کنند مقدور نیست.
: گرایش به رفاه و تشریفات در زیارت، یکی از آفت‌های مهمّ سفرهای زیارتی است. سازمان حج و زیارت در راستای ایجاد تعادل، چه اقداماتی را انجام داده است؟
آقای ری شهری: ایجاد رفاه و آسایش در سفر حج، برای اینکه زائر بتواند با فراغت بال به زیارت و اعمال و مناسک خود بپردازد، کار پسندیده‌ای است.
در روایات هم آمده که وقتی زائر به سفر حج می‌رود غذا و امکانات بهتری برای خود فراهم کند و به دوستان و همراهانش توجّه بیشتری داشته باشد.
آنچه در این سفر بد است، اسراف است. برای ایجاد تعادل هم نمی‌توان از زور استفاده کرد. باید با کارشناسان مشورت کرد و بهترین شیوه‌ها را برای پرهیز از افراط و اسراف در پیش گرفت.
ص: 164
: به نظر می‌رسد گرایش مردم کشور ما به امر سوغات، بیش از حد متعارف است. تحلیل حضرت‌عالی از این مسأله چیست؟ و چه راه‌حلّی را برای کنترل آن پیشنهاد می‌دهید؟:
آقای ری شهری: در رابطه با سوغات، نظر ما مشخص و معلوم است. ما اعتقاد داریم وقت زائر باید صرف بهره‌برداری معنوی و روحی شود و توجّه در حدّ افراط به سوغات و پرسه زدن در خیابانها و بازارها آفت بزرگی برای این سفر الهی است. برای تحقّق این هدف، پیش از این تصمیم‌هایی گرفته شد. مراکز خریدی به وجود آمد که به دلیل درست عمل نکردن، طرح موفّق نشد. لیکن با توجّه به مطالب مقام معظّم رهبری، به دنبال یافتن راهی هستیم که مشکلات مربوط به خرید را به حداقلّ برسانیم.
گرچه بعثه و سازمان به تنهایی نمی‌توانند خیلی تأثیرگذار باشند. برخورد قهرآمیز در این باره نه پشتوانه قانونی دارد و نه آن را مصحلت می‌دانیم. امّا معتقدیم تبلیغ و استفاده از شیوه‌های درست فرهنگی، تأثیر مطلوبی به دنبال خواهد داشت.
: از فرصتی که در اختیار فصلنامه قرار دادید صمیمانه سپاسگزاریم.
)