الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .... توبه: 3
معاویة بن عمار گوید: از امام صادق علیه السلام در باره «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» پرسیدم، حضرت فرمود: آن، روز عیدِ قربان است.
اعلان برائت خدا و رسول صلی الله علیه و آله از مشرکان در بزرگترین روز حج (عیدقربان حج سال نهم هجرت):
وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .... توبه: 3
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ .... حج: 27
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: رسول خدا صلی الله علیه و آله ده سال در مدینه اقامت کرد و به حج نرفت، سپس خدای عزّ و جلّ بر حضرت آیه وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ ... را نازل کرد. در پی این، پیامبر صلی الله علیه و آله منادیان را فرمان داد که با صدای بلند اعلان کنند که رسولاللَّه صلی الله علیه و آله امسال به حج میروند.
ص: 14
تجارت در حج
جایز بودن کسب و تجارت در حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ. بقره: 198- 197
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ .... مائده: 2
مقصود از ابتغای فضل پروردگار، پرداختن به تجارت است.
(1)ترک حج
ترک فریضه حج، با وجود استطاعت، مستلزم کفرِ (عملی):
... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ.
آل عمران: 97
ترک حج سبب محرومیت خود انسان از هدایت و برکات خانه خدا:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ. آل عمران: 97- 96
ترک حج، از سوی ثروتمندان مستطیع، سبب کوری باطن آنان در قیامت:
وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی. طه: 124
معاویةبن عمار میگوید: از امام صادق علیه السلام در باره ثروتمندی که هرگز حج بجا نیاورده، پرسیدم. حضرت فرمود: چنین شخصی، از کسانی است که خداوند درباره آنان فرمود: آنان را کور محشور میکنیم: «هُوَ مِمَّنْ قالَ اللَّهُ تَعالی: وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی» راوی گوید: هنگامیکه امام صادق علیه السلام مرا از این سخن شگفتزده دید، فرمود:
مقصود این است که خداوند او را از درک و شناخت راه حق باز میدارد:
«أَعْمَاهُ اللَّهُ عَنْ طَرِیقِ الْحَقِّ».
(2)تأخیر حج (حَجةالاسلام) تا فرارسیدن مرگ، موجب کور محشورشدن در عالم آخرت:
وَ مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمی فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمی وَ أَضَلُّ سَبِیلًا. اسراء: 72
1- مجمع البیان، ذیل آیه.
2- وسائلالشیعه، ج 11، ص 25
ص: 15
ابو بصیر گوید: از امام صادق علیه السلام در باره آیه «وَ مَنْ کانَ ...» پرسیدم. حضرت فرمود:
این درباره کسی است که حج واجب خود را تا آنگاه که مرگش فرا رسد، به تأخیر اندازد.
چنین شخصی در قیامت کور محشور میشود: «ذَلِکَ الَّذِی یُسَوِّفُ نَفْسَهُ الْحَجَّ؛ یَعْنِی حَجَّةَ الْإِسْلامِ حَتَّی یَأْتِیَهُ الْمَوْتُ».
(1)تقوا در حج
کسب تقوا در حج، عالیترین کار نیک و بهترین توشه معنوی:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی .... بقره: 197
رعایت تقوا در حج فرمان مؤکد خداوند:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی ... وَ اتَّقُوا اللَّهَ .... بقره: 189
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ ... وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقابِ .... بقره: 196
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی وَ اتَّقُونِ یا أُولِی اْلأَلْبابِ. بقره: 197
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللَّهَ .... بقره: 203
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ ... وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی ... وَ اتَّقُوا اللَّهَ .... مائده: 2
... وَ حُرِّمَ عَلَیْکُمْ صَیْدُ الْبَرِّ ما دُمْتُمْ حُرُماً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ. مائده: 96
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ ... لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ .... مائده: 37- 32
تکرار حج
شایسته بودن تکرار حج و عمره و زیارت خانه خدا:
وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَیْتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ .... بقره: 125
1- وسائلالشیعه، ج 11، ص 26
ص: 16
«مَثابَةً»، از ثوب، به معنای رجوع به حالت سابق (مفردات راغب) و موضع سابق و مکان سابق آمده است. مَثابَه بودنِ خانه خدا، معنایش رجوع مکرّر به آن است.
(1)حج بذلی
واجب شدن حج بر انسان در صورت تأمین هزینه آن توسط شخص دیگر:
... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا .... آل عمران: 97
محمدبن مسلم گوید: از امام صادق علیه السلام در باره ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ ...
پرسیدم، حضرت فرمود: «مقصود از مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ... داشتن مالی است که بتواند با آن حج انجام دهد. گفتم اگر بر کسی مالی عرضه شود که با آن حج انجام دهد، اما او شرم کند (حکمش چیست؟) حضرت فرمود: این شخص مستطیع است.
(2)حج پیاده
برتری حج پیاده نسبت به حج سواره:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ .... حج: 27
از تقدیم ذکری «رِجالًا» بر «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ» میتوان برتریِ حج پیاده بر حج سواره را استفاده کرد.
(3)حج در تاریخ:
رایج بودن انجام حج در عصر و شریعت ابراهیم علیه السلام:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ. حج: 27
دعوت عمومی ابراهیم علیه السلام از مردم به زیارت خانه خدا و انجام مناسک حج:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ. حج: 27
انجام مناسک حج امری رایج در عصر شعیب و موسی علیه السلام:
قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ .... قصص: 72
1- مجمع البیان، ذیل آیه.
2- نور الثقلین، ج 1، ص 375، ح 289 و نیز ص 373، ح 282
3- زبده البیان فی احکام القرآن، ص 224
ص: 17
(موسم) حج مبدأ تاریخ در عصر شعیب و موسی علیه السلام:
قالَ إِنِّی أُرِیدُ أَنْ أُنْکِحَکَ إِحْدَی ابْنَتَیَّ هاتَیْنِ عَلی أَنْ تَأْجُرَنِی ثَمانِیَ حِجَجٍ .... قصص: 72
اجتماع بزرگ مسلمانان و مشرکان در حج و عید قربان سال نهم هجرت، در سر زمین منا و اعلان برائت خدا و رسول صلی الله علیه و آله به مشرکان:
وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .... توبه: 3
در روایات متعدد آمده است که: مقصود از «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» روز عید قربان است.
(1) از دستهای از روایات استفاده میشود که مقصود از آن، خصوص عید قربان سال نهم هجرت است و علّت اینکه این روز «یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ» نامیده شده، این است که در آن سال، مسلمانان و مشرکان در کنار هم حج به جای آوردند و بعد از آن، دیگر مشرکان از انجام حج ممنوع شدند.
(2)نیز نک: حج در عصر جاهلیت
حج تمتع
اجزای حج تمتع
حجّ تمتع ترکیب یافته از دو جزءِ عمره تمتع و حج تمتع:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... بقره: 196
مقدّم بودن عمره تمتع بر حجّ تمتع:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... بقره: 196
حلال شدن محرّمات احرام پس از انجام اعمال عمره تمتع و پیش از احرام حج:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... بقره: 196
نیز نک: اقسام حج
حج در عصر جاهلیت
رایج بودن حج، در عصر جاهلیت:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ
1- نور الثقلین، ج 2، ص 186- 185
2- همان، ص 184 و 185
ص: 18
ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها .... بقره: 189
«وَ لَیْسَ الْبِرُّ ...»، اشاره دارد به عمل خرافی مشرکانِ عصر جاهلیت، که بر اساس آن، وقتی برای حج محرم میشدند، از راههای معمول وارد خانههایشان نمیشدند، بلکه از نقبهای ایجاد شده در پشت خانهها وارد میشدند.
ورود شخص مُحرم به خانه، نه از راههای معمول، بلکه از نقبهای پشت آن، نشانه برّ و نیکی نزد مشرکان عصر جاهلیت:
... وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها .... بقره: 189
آمیختگی مراسم حج و قربانی با مظاهرِ شرک و بتپرستی، در عصر جاهلیت:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ ... وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ إِلّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ .... حج: 30- 27
گرچه خطاب «فَاجْتَنِبُوا» عام است؛ اما قرار گرفتن آن در میان آیات حج، آنگونه که برخی مفسّران هم گفتهاند، اشاره دارد به عمل مشرکان در حج، که به قصد تقرّب به بتها، قربانی میکردند و خون آن را به سر و روی بتها میمالیدند و خداوند این عمل آنان را پلیدی نامیده است.
(1)وجود شعارهای شرکآمیز و ضدّ توحیدی در مراسم حج عصر جاهلیت:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ ... وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ .... حج: 30- 27
برخی از مفسّران گفتهاند «... وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ ...» اشاره دارد به تلبیه شرکآلود مشرکانِ عصر جاهلیت، که میگفتند: «لَبَّیْکَ اللَّهُمَّ لَبَّیْکَ، لَبَّیْکَ لا شَرِیکَ لَکَ إِلَّا شَرِیکٌ هُوَ لَکَ تَمْلِکُهُ وَ مَا مَلَکَ»
(2)گناه پنداشتن کسب و تجارت در حج توسط مشرکان عصر جاهلیت:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ. بقره: 198- 197
«لَیْسَ عَلَیْکُمْ»، در ردّ پندار مردم عصر جاهلیت است که فکر میکردند پرداختن به کسب و تجارت در حج روا نیست.
1- نک: مجمع البیان و المیزان، ذیل آیه.
2- الکافی، ج 4، ص 542 و نک: مجمع البیان، ذیل آیه.
ص: 19
پرهیز مردم عصرِ جاهلیت (قریش و همپیمانانشان)، از وقوف به عرفه:
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ .... بقره: 199
یک تفسیر در باره آیه بالا این است که این آیه در ردّ قریش و همپیمانانشان است که فکر میکردند چون اهل حرم و اهل اللَّه هستند، نباید از حرم خارج شوند و در عرفات وقوف نمایند و لذا تنها در مشعر وقوف میکردند و ...
(1)پرداختن قریش به ذکر و نقل مفاخر و آثار پدران خود در منا پس از انجام حج:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً .... بقره: 200
طبق روایتی از امام باقر علیه السلام در تفسیر این آیه، قریش پس از فراغ از مناسک حج در منا اجتماع میکردند و به ذکر مفاخر و آثار پدران خود میپرداختند. خدای تعالی به آنان فرمود: بهجای ذکر مفاخر پدران خود، خدا را یاد کنید.
(2)طواف خانه خدا، بدون هیچ پوشش و لباس و با سوت و کف توسط قریش در عصر جاهلیت:
وَ ما کانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَیْتِ إِلَّا مُکاءً وَ تَصْدِیَةً .... انفال: 35
گروهی از مفسّران گفتهاند: آیه بالا اشاره دارد به عمل قریش که خانه خدا را بدون پوشش و لباس و با سوت و کف طواف میکردند.
(3)مبارزه قرآن با انحرافات و خرافاتِ راه یافته به حج، در عصر جاهلیت:
وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها .... بقره: 189
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ. بقره 198- 197
ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ... فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً. بقره: 200- 199
حج فاسد
لزوم به پایان رساندن حج، حتی پس از فاسد و باطل شدن آن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ .... بقره: 196
1- مجمع البیان، ذیل آیه.
2- مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 529
3- مجمع البیان، ج 3 و 4، ص 831؛ الکشاف، ج 2، 218
ص: 20
از اطلاق «أَتِمُّوا الْحَجَّ» استفاده میشود: حتی اگر به دلیلی حج فاسد و باطل شد، باید آن را به پایان برد.
(1)تباه و بی نتیجه بودن حجِّ دنیا طلبان:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ. بقره: 200
حج قِران و افراد
جایز نبودن حج قِران و افراد جز برای اهل مکه و حاضر در آن:
... فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ ... ذلِکَ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ أَهْلُهُ حاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرامِ .... بقره: 196
امام رضا علیه السلام فرمود: (حج) قِران و افراد که عامه (اهل سنت) انجام میدهند، جز برای اهل مکه و حاضران در آن، جایز نیست ...؛ زیرا خدای تعالی فرمود: وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ ....
(2)حج کامل
دعوت خداوند از مؤمنان به اتمام حج و عمره و انجام کامل آن:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ .... بقره: 196
آثار حج کامل
پاک شدن از گناهان، از آثار حج کامل:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی .... بقره: 203
محمدبن مسلم گوید: از امام باقر علیه السلام در باره سخن خدا: فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ ... پرسیدم، حضرت فرمود: ای محمد، خداوند با مردم شرطی کرده و برای آنان شرطی را پذیرفته است و هرکس با خداوند وفا کند، خدا با او وفا کند. گفتم شرطی که با آنان کرده چیست؟ و شرطی که برای آنان پذیرفته کدام
1- زبدة البیان فی احکامالقرآن، ص 232
2- نورالثقلین، ج 1، ص 181، ح 641
ص: 21
است؟ فرمود: اما شرطی که با آنان کرده این است که فرمود: ... الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ ... و اما شرطی را که برای مردم پذیرفته این است که فرمود: ... فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی ... فرمود: «شخصیکه به شرط خدا وفاکند» از حج برمیگردد بدون اینکه گناهی بر ذمه او باشد.
(1)نیز نک: فلسفه حج
«هر گاه مُحرم شدی برتو است که: تقوای الهی را رعایت کنی و زیاد ذکر خدا بگویی و سخن کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد.
شرایط حج کامل
انجام تمام واجبات و مناسک، و پرهیز از تمام محرمات، از شرایط حج کامل:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ .... بقره: 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده که در تفسیر آیه فوق فرمود: مقصود از اتمام حج و عمره، این است که بهطور کامل واجبات را ادا نماید و از چیزهایی که مُحرم باید بپرهیزد (محرمات)، پرهیز کند.
(2)دیدار و ملاقات با امام (واجب الاطاعه و معصوم)، از شرایط کمال و اتمام حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ .... بقره: 196
امام باقر علیه السلام فرمود: «تَمَامُ الْحَجِّ لِقَاءُ الْإِمَامِ»؛ «اتمام و کمال حج، ملاقات کردن با امام (معصوم) است.»
(3)مراقبت از زبان و پرهیز از سخنان بیهوده و باطل در حال احرام و موسم حج، از شرایط حج کامل:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ ... الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ .... بقره: 197- 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «هر گاه مُحرم شدی برتو است که: تقوای
1- تفسیر عیاشی، ج 1، ص 114، ح 258
2- کافی، ج 4، ص 264، ح 1؛ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 106، ح 221
3- کافی، ج 4، ص 49، ح 2
ص: 22
الهی را رعایت کنی و زیاد ذکر خدا بگویی و سخن کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد.
خدای تعالی می فرماید: فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ.
(1)نیز نک: امنیت درحج
حجگزاران
آب رسانی به حجگزاران
آبدادن به حجگزاران و زائران خانه خدا، شغلی مهم و افتخارآمیز در میان ساکنان مکه در صدر اسلام:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ .... توبه: 19
اعتقاد مسلمانان ساکن مکه به برابری کار آب دادن به حجاج، با ایمان به خدا و آخرت و جهاد در راه خدا و باطل دانستن این اعتقاد از سوی خداوند:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ .... توبه: 19
تأمین آب مورد نیاز زائران خانه خدا امری ارزشمند در پیشگاه خدا:
أَ جَعَلْتُمْ سِقایَةَ الْحاجِّ وَ عِمارَةَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ کَمَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ جاهَدَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ لا یَسْتَوُونَ عِنْدَ اللَّهِ .... توبه: 19
1- نورالثقلین، ج 1، ص 183، ح 651
ص: 23
در این آیه، خدای تعالی فقط برابری کار آبرسانی به حجاج، با ایمان به خدا و معاد و جهاد در راه خدا را نفی کرده است، نه اصل ارزشمندی این عمل را.
نک: اقسام حجگزاران
الف- حجگزاران بلند همت
حجگزاران بلند همت، خواهان نیکی (رفاه و آسایش) در دنیا و نیکی (رضای خدا و بهشت و سعادت) در آخرت و در امان بودن از عذاب جهنم:
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ .... بقره: 201
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که در باره «رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً» فرمود: مقصود از «وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً» رضای خدا و بهشت در آخرت و مقصود از «آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً» توسعه رزق و روزی و اخلاق نیک در دنیا است.
(1) البته حسنه دارای مفهوم وسیعی است و شامل هر نوع نیکی می شود. آنچه امام علیه السلام فرمود، مهمترین مصادیق و موارد حسنه است.
بهرهمندی حجگزاران بلند همت، از نتایج دعا و اعمال خود (در دنیا و آخرت):
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ ... أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا .... بقره: 202- 201
شناخت کامل دنیا و آخرت و امور آن عامل بلند همتی عدهای از حجگزاران:
وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ .... بقره: 201
از اینکه این حجگزاران اولًا: در دعایشان دنیا و آخرت را با هم میخواهند و ثانیاً:
فقط نیکی و خوبیهای آن را میخواهند، روشن میشود که آنان به دنیا و آخرت، معرفت کامل دارند و امور آن را به نیک و بد تقسیم و تنها نیکیهای آن را انتخاب و در خواست می کنند.
1- تفسیر عیاشی، ذیل آیه.
ص: 24
ب- حج گزاران دون همت
حج گزاران دون همت، فقط خواهان دنیا (اعم از نیک و بد) از خداوند:
... فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا .... بقره: 200
بیاثر بودن اعمالِ حجگزاران دنیا طلب و محروم ماندن آنان از هرگونه بهره و پاداش در آخرت:
... فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ. بقره: 200
دعوت خداوند از حجگزاران به بلند همتی و جامعنگری و پرهیز از دونهمتی و دنیا طلبی:
... فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ* وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ* أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا ....
بقره: 201- 200
معیار تقسیم حجگزاران
تقسیم شدن حجگزاران به دو گروه، بر اساس نیت و درخواستشان از خداوند:
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا ... وَ مِنْهُمْ مَنْیَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَةً وَ فِی الْآخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنا عَذابَ النَّارِ.
بقره: 201- 200
نیز نک: حجگزار محصور
حجگزاران اولًا: در دعایشان دنیا و آخرت را با هم میخواهند و ثانیاً: فقط نیکی و خوبیهای آن را میخواهند.
حج و قیامت
سفر حج، یادآور سفر آخرت، و وسیله کسب توشه برای آن دیار:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی .... بقره: 197
ص: 25
اجتماع حجگزاران، یادآور جمع شدن انسانها در قیامت:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ. بقره: 203
توجه به قیامت، زمینهساز عمل به مناسک حج:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ إِلَیْهِ تُحْشَرُونَ. بقره: 203
نیز نک: اقسام حجگزاران و حجگزاران بلند همت
حقیقت حج
فرار و عروج از «خود و ما سوای حق» به سوی خدا تشکیل دهنده حقیقت حج:
فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ .... ذاریات: 50
از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود: فَفِرُّوا إِلَی اللَّهِ ... معنایش این است که حج انجام دهید.
(1) مقصود این است که حج از مصادیق بارزِ فرار و رفتن بهسوی خدا است.
حجگزار محصور
واجب نبودن اتمام و اکمال حج، در صورت محصور شدن (بازماندن از انجام حج بهواسطه بیماری یا جلوگیری دشمن):
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ .... بقره: 196
فرستادن قربانی (به منا جهت ذبح آن در روز عید قربان) و تراشیدن سر، پس از ذبح، راه خروج از احرام حج، در صورت بازماندن از انجام مناسک بهواسطه بیماری:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ .... بقره: 196
جایز نبودن تراشیدن سر برای حجگزارِ محصور، پیش از ذبح قربانی در قربانگاه:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ .... بقره: 196
1- مجمع البیان، ج 9 و 10، ص 242
ص: 26
جایز بودن تراشیدن سر برای حجگزار محصور پیش از ذبح قربانی در صورت ابتلا به بیماری یا عارضهای در ناحیه سر:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَ لا تَحْلِقُوا رُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْ مَرِیضاً أَوْ بِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ .... بقره 196
واجب شدن کفاره (سه روز روزه یا اطعام به شش یا ده مسکین یا ذبح یک گوسفند) بر حجگزار محصور، در صورت تراشیدن سر، پیش از ذبح قربانی، به سبب ابتلا به بیماری یا عارضهای در ناحیه سر:
وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْأُحْصِرْتُمْ فَمَااسْتَیْسَرَ مِنَالْهَدْیِ وَلاتَحْلِقُوارُؤُسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُمَحِلَّهُ فَمَنْ کانَ مِنْکُمْمَرِیضاً أَوْبِهِ أَذیً مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِنْ صِیامٍ أَوْصَدَقَةٍ أَوْنُسُکٍ .... بقره: 196
دعوت به حج
فراخوانی مردم به حج از سوی ابراهیم خلیل علیه السلام به فرمان خداوند:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ ... وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ .... حج 27- 26
وعده و اخبارِ قطعی خداوند به ابراهیم علیه السلام مبنی بر حضور مردم از راههای دور و نزدیک برای حج در پی دعوت وی از آنان:
وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ ... وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ حج: 27- 26
«یَأْتُوکَ رِجالًا»، جواب امر است: «إذن فیهم و ان تأذن فیهم یأتوک راجلین ...»
(1)تبلیغ و فراخوانی مردم به حج و زیارتِ خانه خدا از وظایف رهبران الهی:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ .... حج: 26
گرچه مخاطب «وَ أَذِّنْ» یک نفر؛ یعنی ابراهیم علیه السلام است اما او به عنوان رهبر و پیامبر الهی مأمور چنین کاری بود.
ذکر خدا در حج
یاد و ذکر خدا در حج، فرمان مؤکد خداوند به حجگزاران:
فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ ....
1- المیزان، ذیل آیه.
ص: 27
فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً ... وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ .... بقره: 203- 199، 198
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا ... لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها .... حج: 27 و 28 و 36
لزوم ذکر و یاد خدا در حج بر اساس دستور و تعلیم خداوند:
... فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ .... بقره: 198
جهل و نادانی مردم پیش از اسلام نسبت به کیفیت ذکر خدا در حج:
... فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ. بقره: 198
رهبری در حج
لزوم انجام مراسم حج با محوریت رهبر الهی:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ .... حج: 27
اینکه خداوند فرمود: «مردم از پیاده و سواره بر تو (ابراهیم) وارد خواهند شد»، میتواند متضمّن دستوری باشد به مردم که باید ابتدا به زیارت رهبر الهی بشتابند و با محوریت او حج انجام دهند.
لزوم دیدار با رهبر الهی در موسم حج:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ .... حج: 27
این برداشت، با توجه به توضیح پیشین و این سخن امام باقر علیه السلام است که فرمود:
«تمامیت و کمال حج، ملاقات کردن با امام است.»
... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ. حج: 29
در روایتی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: ... ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ ملاقات با امام علیه السلام است.
(1)
1- نورالثقلین، ج 3، ص 492، ح 96
ص: 28
زمان حج
حج، از واجباتِ دارای وقت و زمان معین:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ .... بقره: 189
هلالهای ماه، تقویم طبیعی و وسیله شناخت زمان و موسم حج:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ .... بقره: 189
اهمیت فوقالعاده زمان حج و انجام آن در وقت معین:
یَسْئَلُونَکَ عَنِ اْلأَهِلَّةِ قُلْ هِیَ مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ .... بقره: 189
ذکر «الْحَجِّ» پس از «مَواقِیتُ لِلنَّاسِ»، بیانگر اهمیت فوقالعاده حج و شناخت زمان آن است.
موسم حج، اوقاتی بس مقدس و مورد سوگند خداوند:
وَ الْفَجْرِ* وَ لَیالٍ عَشْرٍ* وَ الشَّفْعِ وَ الْوَتْرِ* وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ. فجر: 4- 1
ابوالفتوح رازی در تفسیرش آورده است: جابربن عبداللَّه انصاری روایت کرده از رسول علیه السلام که گفت: فجر، صبح ذیحجه است و لیالیِ عشر دهه اوست و شفع روز عید و وتر روز عرفه.
(1)امام صادق علیه السلام:
«... خدای تعالی با سخن خود؛ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ ... حج را واجب نکرد و از میان جمیع طاعات، آن را به خود اختصاص نداد، جز برای آمادگی و توجه به مرگ و قبر و بر انگیخته شدن و قیامت.»
در روایت دیگر، از امام باقر و امام صادق علیهما السلام شفع به روز ترویه (هشتم ذیحجه) و وتر به روز عرفه (نهم ذیحجه) تفسیر شده است و مقصود از وَ اللَّیْلِ إِذا یَسْرِ شب مزدلفه (شب عید قربان) است که حجاج پس از وقوف به عرفات و مشعر بهسوی منا سیر و حرکت میکنند.
(2) نیز نک: ماههای حج
1- ابوالفتوحرازی، چاپ آستان قدسرضوی، ج 20، ص 256 نیز نک: مجمعالبیان، ذیل آیات.
2- مجمع البیان، ذیل آیات؛ نور الثقلین، ج 5، ص 571
ص: 29
فلسفه حج
مشاهده منافع دنیایی و آخرتی و دستیابی به آنها، از فلسفههای وجوب حج بر مردم:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ* لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ .... حج: 27- 26
شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: مقصود از ... مَنافِعَ لَهُمْ ... منافع دنیا است یا منافع آخرت؟ حضرت فرمود: همه آن (مقصود است).
(1)ذکر و یادِ نام خدا و سپاسگزاری در برابر نعمتهای او در روزهای معین (موسم حج و روزهای تشریق) از فلسفههای وجوب حج بر مردم:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ* لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ .... حج: 28- 27
دستیابی به فضل (بخشش و مغفرت) خدا، از فلسفههای حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ ... لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ .... بقره: 198- 197
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً .... مائده: 2
مرحوم طبرسی در تفسیر لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ ... احتمالاتی را ذکر کرده که از جمله آنها این است: «بر شما منعی نیست که از پروردگارتان مغفرت بطلبید» و افزود: این معنا را جابر، از امام باقر علیه السلام روایت نموده است.
(2)بهرهمندی از هدایت و برکات عمومی خانه خدا، فلسفه وجوب حج بر مردم:
إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعالَمِینَ. آل عمران: 97- 96
استغفار و یاد خدا در مکانهای مقدس (همانند عرفات و مشعر و ...) از فلسفههای وجوب حج:
... فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ وَ اذْکُرُوهُ کَما هَداکُمْ وَ إِنْ کُنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّینَ* ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ ... فَإِذا قَضَیْتُمْ مَناسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آباءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْراً .... بقره: 200- 198
1- نورالثقلین، ج 3، ص 488، ح 77
2- مجمع البیان، ج 1 و 2، ص 527
ص: 30
توجه به مرگ و قبر و قیا مت و آمادگی برای آنها، از فلسفه وجوب حج و اختصاص آن به خداوند:
... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ .... آلعمران: 97
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «... بدان که خدای تعالی با سخن خود؛ ... وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ ... حج را واجب نکرد و از میان جمیع طاعات، آن را به خود اختصاص نداد، جز برای آمادگی و توجه به مرگ و قبر و بر انگیخته شدن و قیامت.»
(1)تمرین تعظیم شعائر الهی از فلسفههای حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لَا الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لَا الْهَدْیَ وَ لَا الْقَلائِدَ وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ .... مائده: 2
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ. حج: 27
ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ ... ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ ... وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ .... مائده: 30، 32 و 36
تمرین شرک زدایی و پرهیز از سخنان باطل، از فلسفههای حج:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ ... ذلِکَ وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ اْلأَنْعامُ إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ اْلأَوْثانِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ. مائده: 27 و 30
اعلان عمومی برائت از مشرکان، از فلسفههای حج:
وَ أَذانٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ إِلَی النَّاسِ یَوْمَ الْحَجِّ اْلأَکْبَرِ أَنَّ اللَّهَ بَرِیءٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ وَ رَسُولُهُ .... توبه: 3
رفع فقر و گرسنگی از اهداف واجب شدن فریضه حج و قربانی بر انسان:
وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالًا وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ اْلأَنْعامِ فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ* وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها صَوافَّ فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَکُلُوا مِنْها وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ .... حج: 27، 28 و 36
1- بحارالانوار، ج 96، ص 125
ص: 31
رسیدن به تقوای الهی از عالیترین فلسفه وجوب حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ وَ ما تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوی .... بقره: 197
وَ الْبُدْنَ جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ لَکُمْ فِیها خَیْرٌ ... لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها وَ لکِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْکُمْ .... حج: 37- 36
کسب رضای خدا، از مهمترین فلسفههای حج:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ یَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً .... مائده: 2
فوت حجگزار
بخشیده شدن گناهان حجگزارِ پرهیزکارِ فوت شده، در ایام تشریق:
وَ اذْکُرُوا اللَّهَ فِی أَیَّامٍ مَعْدُوداتٍ فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ وَ مَنْ تَأَخَّرَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ لِمَنِ اتَّقی .... بقره: 203
امامصادق علیه السلام درباره ... فَمَنْ تَعَجَّلَ فِی یَوْمَیْنِ ... فرمود: «یَعْنِیمَنْمَاتَقَبْلَأَنْ یَمْضِیَ فَلا إِثْمَ عَلَیْهِ»؛ «هرکس (از حجگزاران) پیشاز بازگشت از منا بمیرد، گناهی براونیست».
(1)ماه های حج
لزوم انجام مناسک حج در ماههای حج (شوال، ذیقعده وذیحجه):
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ .... بقره: 197
ماههای حج، ماههایی معین و غیر قابل تبدل، تغییر و تقدیم و تأخیر:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ .... بقره: 197
قید «مَعْلُوماتٌ» در واقع در ردّ یک رسم جاهلی است که بر اساس آن، مردم عصر جاهلیت برای آزاد بودن در جنگ و خونریزی، ماههای حرام را تغییر میدادند.
(2)صحیح نبودن احرام بستن به نیت حج (بهطور عموم) و عمره تمتّع جز در ماههای حج:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ .... بقره: 197
1- نورالثقلین، ج 1، ص 201، ح 740
2- مجمع البیان، ذیل آیه.
ص: 32
ماههای حج، دارای قداست و احترام ویژه:
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ .... مائده: 97
حرمت جنگ و خونریزی در ماههای حج:
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ .... مائده: 97
حرمت و قداست ماههای حج ناشی از جعل و تشریع خداوند:
جَعَلَ اللَّهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرامَ قِیاماً لِلنَّاسِ وَ الشَّهْرَ الْحَرامَ .... مائده: 97
مراقبت از زبان در حج
لزوم مراقبت زبان از هر سخنی، جز سخن حق، در موسم و احرام حج:
وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لِلَّهِ ... الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَجِّ .... بقره: 197- 196
از امام صادق علیه السلام نقل شده است که فرمود: «هرگاه مُحرم شدی، برتو است که:
تقوای الهی را رعایت کنی و بسیار به ذکر خدا بپردازی و سخن، کم گویی جز سخن حق؛ زیرا از تمامیت و کمال حج و عمره، این است که انسان زبانش را جز از سخن حق باز بدارد. خدای تعالی می فرماید: «فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ ...».
(1)ممانعت از حج
جلوگیری از انجام حج، گناه و تعدّی به فرمان خداوند:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ ... وَ لَا آمِّینَ الْبَیْتَ الْحَرامَ ... وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوکُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَی الْبِرِّ وَ التَّقْوی وَ لا تَعاوَنُوا عَلَی اْلإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ. مائده: 2
1- نورالثقلین، ج 1، ص 183، ح 651
ص: 33
پینوشتها:
ص: 34 فصلنامه «میقات حج»، ج48،