خانه خدا، بنا به روایتی، به جهت چهارگوش بودنِ بنایش، به «کعبه» شهرت یافت (1) و هر یک از گوشه‌های آن «رکن» خوانده شد و از درون، زاویه‌هایش «کنج» نام گرفت. (2)گرچه ارکان، به ملاک‌های گوناگون، نام‌های مختلفی دارند، ولی گاه در نوشته‌های متفاوت و یا حتی در ضمن یک متن، عنوان واحدی به بیش از یک رکن اسناد داده شده است.
در این نوشته، پس از تبیین عناوین مورد اتفاق، به مهمترین و شایعترین اختلاف موجود نیز می‌پردازیم و در نقل اقوال گوناگون، اشاره‌ای به برخی خطاهای نادر هم خواهیم داشت.
رکن اسود؛ از آن روی که حجرالأسود در آن است، به این اسم خوانده شد و چون آغاز و انجام هر طوافی باید از امتداد حَجَر باشد و استلام حجرالأسود از آداب مشترک طواف در میان همه مذاهب اسلامی است؛ نام «رکن اسود» به صورت مکرّر در متون به کار رفته و همه بر مصداقی واحد دلالت دارند. حتی این کثرت استعمال به‌گونه‌ای
1- شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، تصحیح مرحوم علی اکبر غفاری، چهار جلد، دفتر انتشارات اسلامی، ج 2، ص 190
2- محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، تصحیح‌علی‌اکبر غفاری، هشت جلد، چاپ سوم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1367 ش. ج 4، ص 529
1- شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج 2، ص 245
2- علامه محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، صد و ده جلد، دار الکتب الاسلامیه و المکتبة الاسلامیه، ج 99، ص 219
3- محمود بن عمر زمخشری، الفائق فی غریب‌الحدیث، تصحیح محمد ابو الفضل ابراهیم و علی محمد البجاوی، ذیل ماده «نفذ».
4- ابن الاثیر، النهایة فی غریب الحدیث، تصحیح طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، ذیل ماده «نفذ».
5- ابن منظور، لسان العرب، ذیل ماده‌های «نفذ» و «عنن».
1- احمد بن حنبل، المسند، تصحیح حمزه‌احمد الزین، بیست جلد، چاپ اول، دارالحدیث، قاهره، 1416 ق، ج 1، ص 273 و ج 14، ص 16
2- عبد الرزاق صنعانی، المصنف، تصحیح حبیب الرحمن الاعظمی، یازده جلد، المجلس العلمی، ج 5، ص 45، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
3- متقی هندی، کنز العمال، تصحیح محمودعمر الدمیاطی، شانزده جلد، چاپ اول، دارالکتب العلمیه، بیروت، 1419 ق، ج 5، ص 68
4- احمد بن حنبل، المسند، ج 1، ص 382
5- متقی هندی، کنز العمال، ج 5، ص 70
6- یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل کلمه «الحجر الأسود».
7- همان، ذیل کلمه الکعبة.
1- یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل کلمه «الحجر الأسود.
2- د. احمد فتح اللَّه، معجم الفاظ الفقه الجعفری، ص 153، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
3- همانجا.
4- همان، ص 212
1- ابن قتیبه، المعارف، تصحیح د. ثروت عکاشه، چاپ ششم، الهیئة المصریة العامه للکتاب، ص 561
1- محمد بن احمد نهروانی، الإعلام بأعلام بیت‌اللَّه الحرام، تصحیح هشام عبد العزیز عطا، چاپ اول، المکتبة التجاریه، مصطفی احمد الباز، مکه، 1416 ق، ص 62
2- ابو ولید ازرقی، اخبار مکة، تصحیح رشدی‌الصالح ملحس، دو جلد، دار الاندلس، بیروت، 1416 ق. ج 1، ص 64
3- محمد بن احمد نهروانی، الإعلام بأعلام بیت‌اللَّه الحرام، ص 118
4- عبد الکریم النهروالی القطبی، اعلام العلماء الأعلام ببناء المسجد الحرام، تصحیح احمد محمد جمال، عبد العزیز الرفاعی و د. عبداللَّه الجبوری، چاپ دوم، دارالرفاعی، ریاض، 1403 ق، ص 40
5- همان، ص 142
1- یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل کلمه «الکعبه».
2- ابو ولید ازرقی، اخبار مکه، ج 1، ص 64
3- رسول جعفریان، آثار اسلامی مکه و مدینه، چاپ پنجم، نشرمشعر، تهران، 1381 ش، ص 76
4- معاونت آموزش و پژوهش بعثه مقام معظم‌رهبری، اطلس اماکن مکه مکرمه و مدینه منوّره، چاپ اول، نشر مشعر، 1381 ش، ص 24
1- محمد محمدی ری شهری، حج و عمره در قرآن و حدیث، ترجمه جواد محدثی، چاپ اول، دارالحدیث، قم، ص 175
2- شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، تصحیح علی‌اکبر غفاری، ده مجلد، چاپ اول، نشر صدوق، تهران، 1376 خورشیدی، ج 5، ص 123
3- شیخ طوسی، الاستبصار، تصحیح سید حسن موسوی خرسان، چهار مجلد، چاپ چهارم، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1363 خورشیدی، ج 2، ص 216
4- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، تصحیح‌موسسه آل البیت، سی جلد، چاپ اول، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1412 ق.، ج 13، ص 344
5- شیخ طوسی، الاستبصار، ج 2، ص 217
6- ج 4، ص 219
7- ج 2، ص 248
8- ابو ولید ازرقی، اخبار مکه، ج 1، ص 161
1- علامه محمد تقی مجلسی، روضة المتقین، تصحیح سید حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی، چهارده جلد، بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ج 4، ص 141
2- ج 15، ص 339
3- ج 13، ص 216
4- میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، تصحیح موسسه آل‌البیت علیهم السلام، هجده جلد، چاپ دوم، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، بیروت، 1409 ق.، ج 17، ص 376
5- علامه محمد باقر مجلسی، مرآة العقول، تصحیح سید محسن حسینی امینی، بیست و شش جلد، چاپ اول، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1365 خورشیدی، ج 17، ص 59
1- ج 2، ص 209
2- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، تصحیح عبدالرحیم الربانی الشیرازی، بیست جلد، چاپ سوم، المکتبة الاسلامیه، تهران، 1395 ق.، ج 3، ص 539
3- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعة، موسسة آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ج 5، ص 275
4- روضة المتقین، ج 4، ص 58
5- علامه محمد تقی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، هشت جلد، چاپ اول، انتشارات دار التفسیر، قم، 1376 ش، ج 7، ص 93
6- همان، ج 7، ص 238
1- ج 99، ص 231
2- مستدرک‌الوسائل، ج 3، ص 423 وج 9، ص 427
3- منسوب به امام رضا علیه السلام، الفقه، تصحیح‌موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، چاپ اول، کنگره جهانی حضرت رضا علیه السلام، مشهد، 1406 ق، ص 222
4- همان، ص 10
5- علامه محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 99، ص 230
6- میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 422
1- علامه محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 99، ص 342؛ مستدرک‌الوسائل، ج 9، ص 387
2- ج 9، ص 387
3- بحار الأنوار، ج 99، ص 333
1- حمزةبن عبد العزیز، المراسم العلویة فی الاحکام النبویه، تصحیح سید محسن حسینی امینی، معاونیة الثقافیة للمجمع العالمی لأهل البیت علیهم السلام، قم، 1414 ق.، ص 60، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
2- شیخ طوسی، المبسوط فی الفقه الامامیة، تصحیح سید محمد تقی کشفی، هشت جلد، چاپ دوم، المکتبة المرتضویة، تهران، 1387 ق، ج 1، ص 78
3- همو، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، انتشارات قدس محمدی، قم، ص 63
4- همو، الجمل و العقود در ضمن الرسائل العشر، تصحیح واعظ زاده خراسانی، موسسة النشر الاسلامی، قم، ص 175
5- همو، الاقتصاد الهادی إلی طریق الرشاد، تصحیح حسن سعید تهرانی، مکتبة جامع چهلستون، تهران، 1400 ق، ص 257
6- برخی از محققان همچون میرزا عبداللَّه‌افندی در ریاض العلما، ج، ص 446 این کتاب را از تألیفات قطب‌الدین کیذری قرن ششم دانسته‌اند گروهی نیز همچون آقابزرگ تهرانی در الذریعه آن را از تألیفات نظام الدین صهرشتی متوفای اواخر قرن پنجم بر شمرده‌اند. در سند چاپ شده نیز از قول دوم پیروی شده است.
7- اصباح الشیعه بمصباح الشریعه در ضمن مجموعه سلسلة الینابیع‌الفقهیه، تصحیح علی اصغر مروارید، چهل جلد، چاپ اول، دار التراث و الدار الاسلامیة، بیروت، 1410 ق. ج 4، ص 610
8- ابن حمزه طوسی، الوسیلة إلی نیل الفضیلة، تصحیح محمد الحسون، چاپ اول، مکتبة السید المرعشی، قم، 1408 ق، ص 85، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
9- ج 84، ص 72
1- شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعه، تصحیح موسسه آل البیت علیهم السلام، جلد، چاپ اول، موسسه آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1419 ق.، ج 3، صص 165- 164
2- فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعدالأحکام، پانزده جلد، چاپ اول، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1416 ق.، ج 3، صص 150- 140
3- ج 84، صص 89- 73
4- شیخ طوسی، مصباح المتهجّد، چاپ اول، موسسة فقه الشیعه، بیروت، 1411 ق. ص 27
5- سید ابن طاووس، فلاح السائل، دفترتبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، ص 129
6- محقق حلی، شرائع الاسلام فی مسائل‌الحلال و الحرام، تصحیح عبد الحسین محمد علی بقال، چهار جلد، چاپ دوم، مطبوعاتی اسماعیلیان، قم، 1408 ق، ج 1، ص 55
7- علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، تصحیح موسسةآل‌البیت علیهم السلام، چاپ اول، موسسه آل‌البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1414 ق، ج 3، ص 12
8- همو، قواعد الاحکام، سه جلد، چاپ اول، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1413 ق. ج 1، ص 251
1- محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، تصحیح مجتبی عراقی، علی پناه اشتهاردی و حسین یزدی اصفهانی، چهارده جلد، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1362 ش.، ج 2، ص 10
2- سید علی طباطبایی، ریاض المسائل، هجده جلد، چاپ اول، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1414 ق. ج 3، ص 121
3- آقا رضا همدانی، مصباح الفقیه، پنج جلد، مکتبة الصدر، ج 2، بخش 1، ص 92، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
4- شیخ مفید، المقنعه، چاپ دوم، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1410 ق.، ص 96
1- اصباح الشیعه بمصباح الشریعه در ضمن مجموعه سلسلة الینابیع الفقهیه، ج 4، ص 611
2- یحیی بن سعید حلی، الجامع للشرائع، چاپ‌دوم، دار الاضواء، بیروت، 1406 ق، ص 63
3- علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق‌المذهب، تصحیح بخش فقه، چاپ اول، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، مشهد، 1415 ق، ج 4، ص 170
4- محقق کرکی، جامع المقاصد، تصحیح‌موسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، قم، 1408 ق.، ج 2، صص 59- 53
5- همان، ص 53
6- همان، ج 2، ص 59
1- فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، ج 3، ص 141
2- همان، ج 3، ص 148
3- شیخ جعفر کاشف الغطاء، کشف الغطاء عن خفیات مبهمات شریعة الغراء، انتشارات مهدوی، اصفهان، ص 218
4- محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، تصحیح عباس قوچانی، چهل و سه جلد، چاپ سوم، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1367 خورشیدی، ج 7، ص 378
1- قاضی ابن براج، المهذب، دو جلد، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1406 ق.، ج 1، صص 235- 233
2- ابن زهره حلی، غنیة النزوع الی علمی‌الاصول و الفروع، ابراهیم البهادری، چاپ اول، موسسة الامام الصادق ع، قم، 1417 ق، صص 174- 172
3- علی بن محمد قمی، جامع الخلاف و الوفاق، تصحیح حسین حسینی بیرجندی، چاپ اول، پاسدار اسلام، صص 203- 202، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
1- ابن حمزه طوسی، «الوسیله الی نیل الفضیله، ص 90
2- یحیی بن سعید حلّی، الجامع للشرائع، ص 197
3- علّامه محمد باقر مجلسی، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الاخبار، تصحیح سید مهدی رجائی، شانزده جلد، مکتبة السید المرعشی، قم، 1407، ج 7، ص 388
4- سیدعلی‌طباطبایی، ریاض‌المسائل، ج 7، ص 46
1- فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الاحکام، ج 5، ص 418
2- همان، ج 6، ص 6
3- محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 19، ص 421
4- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 4، ص 186
1- محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 4، ص 431
2- محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 19، ص 415
3- ملا احمد نراقی، مستند الشیعه، تصحیح موسسة آل البیت علیهم السلام، نوزده جلد، چاپ اول، موسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، قم، 1415 ق، ج 13، ص 93، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
1- سید محمد جواد عاملی، مفتاح الکرامه، تصحیح محمد باقر خالصی، چاپ اول، موسسة النشر الاسلامی، قم، 1419 ق.، ج 5، ص 295، به نقل از لوح فشرده المعجم الفقهی، نسخه سوم.
2- محمد حسن نجفی، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، ج 7، ص 357
3- همانجا.
4- شهید اول، ذکری الشیعه فی احکام الشریعه، ج 3، ص 164
5- محقق کرکی، جامع المقاصد، ج 2، ص 13
1- محقق کرکی، جامع المقاصد، ج 2، ص 53
2- محقق اردبیلی، مجمع الفائدة و البرهان، ج 2، صص 10- 9
1- فاضل هندی، کشف اللثام عن قواعد الأحکام، ج 3، ص 141
2- سید محمد جواد عاملی، مفتاح الکرامه، ج 5، ص 295
3- علامه حلّی، تذکرة الفقهاء، ج 8، ص 87
4- علامه محمد تقی مجلسی، لوامع صاحبقرانی، ج 7، ص 93
)