حج در گلستان سعدی‌

ص: 130
می‌گردد که بود و پیادگان حاج، بادیه به‌سر بردند و بَتَر شدند.
از من بگوی حاجی مردم‌گزای را کو پوستین خلق به آزار می‌درد
حاجی‌تو نیستی، شتراست، ازبرای آنک بیچاره خار می‌خورد و بار می‌برد (1)
اشاره سعدی به این است که در عرصه شطرنج، «پیاده» ای که از عاج ساخته می‌شود، وقتی از خانه‌ای عبور می‌کند، وزیر می‌شود؛ یعنی بهتر و والاتر از گذشته می‌شود. اما حاجیان پیاده که آن‌همه صحرا و دشت را پیموده‌اند، بدتر از گذشته می‌شوند.
3. بازگشت از حج
در روزگار سعدی، مردم هنگام بازگشت حاجیان، مراسم باشکوهی برگزار می‌کردند و با تهلیل و تکبیر به پیشوازشان می‌رفتند و با بشارت و شادی تا دو منزل از منازل مسیر حاجیان از آنان استقبال می‌کردند. این نکته از حکایتی که سعدی درباره یکی از دوستانش که به توصیه وی، والی آن دیار به کارش گماشته بود، آشکار است؛ آن دوست، هنگام بازگشت سعدی از سفر حج و زیارت مکه مکرمه، به‌عنوان سپاسگزاری و حق‌شناسی از او، تا دو منزل بیرون شهر به پیشوازش رفت. سعدی مشاهده کرد که حال و وضع دوستش نسبت به گذشته و قبل از مسافرتش عوض شده و پریشان گشته است. سبب را پرسید. گفت: برخی از حسودان سخن‌چین نزد حاکم از من سخن‌چینی کردند ... «فی‌الجمله به انواع عقوبت گرفتار بودم، تا در این هفته که مژده سلامت حجاج برسید، از بند گرانم خلاص کرد و ملک موروثم خاص ...» که حاکم، او را به برکت مژده بازگشت سالم حاجیان، آزاد کرد و آن عقوبت را از او برداشت و خلعتش داد و دوباره به مقام و منزلت سابقش بازگرداند و او را به‌عنوان پیشوای استقبال‌کنندگان از حاجیان، به پیشواز فرستاد. مردم و حاکمان این‌گونه بودند و از زائران خانه خدا که از آن دیار مقدّس باز می‌گشتند، با شادی استقبال می‌کردند و تمنّایشان این بود که خدای متعال در سال‌های آینده به آنان نیز حج را روزی کند. (2)برخی از نیرنگ‌بازان هم از این زمینه که مردم از حاجیان از مکه برگشته استقبال و پذیرایی می‌کنند سوء استفاده می‌کردند و خود را به‌عنوان «حاجی» در میان کاروان جا می‌زدند و مردم نیز از روی خوش‌گمانی احترامشان می‌کردند؛ از جمله حکایتی را که سعدی نقل

---

1- همان، ص 115
2- همان، صص 24 و 25