منظوم است. در این مورد چنین میسراید (ص 87):
کم کم فصل عزیمت به عرفات فرا میرسد و زائران به آن سرزمین مقدس و عرفانی میروند. ترسیم عرفات و دعای عرفه، حرکت به سوی مشعر، شب با معنویت مزدلفه، جمع کردن ریگها برای رمی جمرات و ... البته وضع نامناسب بهداشتی و نظافت در آن شب پر ازدحام و عدم امکانات دستشویی و کمبود آب و ... بحق، شاعر را به ستوه آورده و زبانش را به گِله گشوده است.
آنگاه حرکت پیاده در صبح روز دهم از مشعر به سوی منا، خستگی گرما، سرگردانی در آن صحرا برای یافتن چادرهای کاروانِ خود، تشنگیِ مردم، کمبود آب و یخ، گمشدنِ افراد زیادی از کاروان و باقی ماندن فقط ده- پانزده نفر از افراد کاروان، همراه روحانی، با زبانی فصیح ترسیم شده است (ص 106):
و معاون راه میافتد تا چادر را پیدا کند و همه از گرما بیتاب میشوند و زمان میگذرد و فرصتها میسوزد و بالأخره یافتن چادر و استقرار در آن، سپس تصمیم به رفتن برای رمی جمرات. ترسیم شاعر از رمی جمرات و دشواری سنگ زدن به شیطان بزرگ، با بیانی لطیف و اشاراتی زیبا به جلوهها و رمزهای معنوی این مناسک اینگونه ادامه مییابد (ص 109):
ص: 103
ازدیم او نوعیله هَوَس باشینی توکدوم اتَکْدَن یِرَه غم داشینی
دیده امّارهنی کور ایلَدِیم قووْدُوم اوزِیمدَن اونی، دور ایلَدیم
ایلَه که پرتاب ایلَدیم داشلاری باشیما ییغدیم گَنَه یولْداشلاری
صویلَدِیم اولْدُوخ بو عَمل دَن رَها ایمدی گیداخ یاخچیدی قربانگاها
و عزم رفتن به قربانگاه و ذبح قربانی میکنند و دشواریهای مسلخ پیش میآید. در اینجا شاعر به سازندگیهای این رنج و مشقت و ثوابهای اعمال دشوار حج و عهدی که با خدا میبندند و شرط عاشقی و مسأله بلا و ابتلا در وادی محبت اشاره میکند و چه زیبا میسراید (ص 113):
عشق طریقیندَه هزاران هزار محنت و اندوه و غم و غصّه وار
عاشق اگر مایلِ هجران دگُل شربت وصل ایچماقی آسان دگُل
عشقدَه عاشق دِل و جانْدان گِچَر سهلایدی جان، هر دو جهاندان گِچَر
گر دل عاشقدَه اولا عشق یار هیچزادی ایتمز اوزینه اختیار
عاشق او دور آتش عِشقَه یانا محنت هجرانی چکیب قاتدانا
جانِنَه هر درد و غَمی نوش ایدَه راحتِ ایّامی فراموش ایدَه
قلبینی اندوه و محن داغلیا غیرَه شکایت قاپوسین باغلیا
عشق یولوندا چکه مین جور جفا صبریدی عاشقده نشان وفا
اولمیا شالی غم ایامدَن اگمیه بِل، محنت و آلامدَن
عشق طریقینده که گوتدون قدم منتظر اول، رنج و غَمَه دم بهدم
هر نه چیخور اوغرووا، باس باغریوا یاددان آپار هر زادی یاردان سوا
ناله و فریاد ایلَمَز عاشقان قلبیده فریادِنِی ایلَر نهان
عشق طریقین کیم ایده اختیار اولمویا منظوری گَرَک جز نگار
معرکه عشقدَه فانی اولا اسمی آتا، محو معانی اولا
آلمویا منظوره اوز آسایشین خاطر معشوق ایده هر ایشین
اولماسا هر کیم بیله، عاشق دگُل مرحلهؤ عشقدَه صادق دگُل
اشاره به هدر رفتن گوشتهای قربانی و افسوس و دریغ بر نبودن برنامهای برای استفاده
ص: 104
بهینه از این گوشتها، آن هم در زمانی که این همه گرسنه و فقیر در جهان وجود دارد، از نکات دیگر است (ص 121):
اولسا بو مورد دَه اگر قاعده خلق بو ایشدَن آپارا فایده
ایمدی بو دوراندا تاپیلمور غذا ات دَن اوتور خلق دوتوبدور عزا
بیر پارا یِرلَردَه قالوب خلق آج مین بو قدر ات لَرَه وار احتیاج
چوخلاری تاپمور سالا ات آشینا بوردا بیاباندا قالیب باشینا
شاعر از حلق موی سر در روز عید قربان، به عنوان نماد تسلیم و آمادگی برای سر باختن در راه جانان یاد میکند و اینکه برای عاشق، حتی جان هم مانع دیدار معشوق نیست (ص 122):
الْده دوتوب هر حاجی بیر خود تراش نیّت تسلیمیله قیرخیر دِی باش
یعنی که عاشق، ره جانانیده سهلیدی باش وقف ایلویر، جانیده
عشق یولوندا سر و سامان نَدِی؟ عاشقه بو مرحله دَه جان نَدِی؟
ساحت عشق ایلَسَه گر اقتضا عاشق ایدَر جانینی آسان فدا
مرحله عشقه چاتان فانی دور عاشقی آواره قویان جانی دور
در رمی جمرات، اشاره به فلسفه این سه جمره میکند و چنین میسراید (ص 124):
شرع بو اعمالی که قویموش قرار هر عملین اصل دَه بیر سرّی وار
اوچ یره داش وورماق اولوب شرط اگر هر بیرینین رمزی وار، ای با هنر
جنگ اوچ ابلیسله منظور دِی بو اوچی تزویر و زر و زوردِی
اوندا که حاجی گیریرِی میدانا اوّل ایدیر حمله بویوک شیطانا
چون یِکَه شیطان بد و نااهل دِی وقتی بویوک گیتدی، کیچیک سهل دِی
راحت ایدندن صورا افکاریوِی باشلا کیچیک خصمیله پیکاریوِی
خصم ضعیف اولدی، یوگور باش داشا خیردا بویوک، هر اوچی وور، قوی آشا
واجب اولوب یِدّی سی حتماً دَگَه تا کمرِ دشمنی بیر یول اگَه
قربانی را، رمزی از ذبح نفس اماره و دیو هوی و هوس میداند و به فایده فقرزدایی آن از محرومان و گرسنگان اشاره میکند و اینکه اگر درک این مفاهیم و فلسفهها از اعمال حج نباشد، از سنگ روی سنگ انداختن، یا خوابیدن در صحرای مشعر چه فایده؟ (ص 129):
هر عَمَلین فلسفه سی وار غرض تااولا ماهیت انسان عوض
گرنه قوری چولده گیجه یاتماقین یا داشی داش اوسته دوروب آتماقین
وجهی ندور، اولماسا خاصیتی؟ پس بولارین واردی یقین حکمتی
و این اشارات، یادآور شعرهای ناصر خسرو است و حدیث امام سجاد علیه السلام با شِبلی که رمزوار تک تک اعمال و مناسک را یاد آورد میشود.
سپس بازگشت به مکه و انجام بقیه اعمال است و بیرون آمدن کامل از احرام و محرّمات.
آنگاه انجام عمره مفرده در روزهای بعد، به نیت پدر و بقیه ایام تا پایان سفر. در پایان، دعاهای فراوان به درگاه خدای متعال و حاجتخواهی از آستان دوست؛ حاجتهای مادی و معنوی، فردی و اجتماعی، حتی خواستن گشایش و فرج برای جهان اسلام و امت عرب و نابودی اسرائیل و ابرقدرت شرق و غرب و اکنون ابیاتی از این بخش پایانی (ص 146):
محو ایله روسیه و آمریکانی غصب ایلیوب بو ایکیسی دنیانی
دولت اسرائیلی نابود ایله سلطه یولون اونالارا مسدود ایله
ملّت اعرابه ویر آزادگی ایتمیه بیگانهلَرَه بندگی
وحدت اسلام ده ایجاد ایله اونلاری جمعیته ارشاد ایله
حاکم اعرابی اویات خوابدَن اولمیا غافل غم اعرابدَن
سدّ ایله حکّامه خیانت یولون عاجز و بیچارهلَرِین آچ قولون
وعدهوَه ایت بار خدایا وفا ایت ضعفانی هم وغم دَن رها
ایله ایا صاحب عرش و تراب لطفله بو ادعیهنی مستجاب