فاسی در تبیین فاصله جایگاه فعلی مقام ابراهیم علیه السلام، ابتدا کلام ازرقی را با اختلافی ناچیز از آنچه در بخش پیشین به تفصیل بیان شد، ذکر کرده و همانجا نقل میکند که رکن شامی در جانب مقام و منطبق بر رکن دوم است:
أنّه قال: و ذرع ما بین الرکن الأسود إلی مقام إبراهیم علیه السلام: تسعة و عشرون ذراعاً و تسعة أصابع، و ذرع ما بین جدار الکعبة من وسطها إلی المقام: سبع و عشرون ذراعاً، و ذرع ما بین شاذروان الکعبة إلی المقام: ستة و عشرون ذراعاً و نصف، و من الرکن الشامی إلی المقام:
عشرة اصبعا ... انتهی».
او سپس اندازهگیری خود را از فاصله صندوقی که مقام در آن واقع بوده، تا ارکان کعبه، به دقت گزارش میکند و همچون ازرقی رکن شامی را در جانب مقام به شمار میآورد.
«و قد حرّرنا بعض ما حرّره الأزرقی فی هذا المعنی، فکان ما بین رکن الکعبة الَّذِی فیه الحجر الأسود و بین الرکن الیمانی من أرکان الصندوق الَّذِی فیه المقام من داخل الشباک الَّذِی فیه الصندوق: أربعة و عشرون ذراعاً إلّا سدس ذراع ... و کان ما بین رکن الکعبة الشامی الَّذِی یلی الحجر- بسکون الجیم- و رکن الصندوق الشامی: ثلاثة و عشرون ذراعاً، و کان ممّا بین رکن الصندوق الشرقی إلی رکن البیت الَّذِی فیه بئر زمزم المقابل له: خمسة عشر ذراعاً إلّا ثلث ذراع، و کل ذلک بذراع الحدید المتقدّم ذکره».
اما در عنوان باب، رکن شامی را با قید «الذی یقال له العراقی» همراه میسازد.
«ذکر ذرع ما بین المقام و الحجر الأسود، و ما بین المقام و الرکن الشامی الَّذِی یقال له العراقی، و ما بین المقام و بین جدار الکعبة و شاذروانها المقابل للمقام، و ما بین المقام و حجرة زمزم و حرف بئر زمزم الطیبة المبارکة».
ص: 143
8- ابعاد کعبه
فاسی بحث ابعاد کعبه را به تفصیل طرح کرده است. او به نقل آرای دیگران همت میگمارد و گزارش دقیقی از اندازهگیریهای خود ارائه میکند. از این میان، مواردی که قرینه تعیین اسامی ارکان است، عبارتاند از:
الف: ابعاد کعبه در بنای ابراهیمی به گزارش ازرقی
فاسی متن گزارش ازرقی
(1) را نقل کرده و همانند او ارکان را به ترتیب اسود، شامی، غربی و یمانی میخواند.
(2) ب: ابعاد کعبه در بنای عبد الملک مروان به گزارش ازرقی
در این بخش نیز متن اخبار مکه
(3) را با دقت یاد کرده که ارکان به همان اسامی نامیده شدهاند.
(4) ج- ابعاد داخلی کعبه به گزارش ازرقی
گرچه ترتیب و اسامی ارکان در نوشته ازرقی
(5) یکسان است، ولی آشفتگی متن نقل شده عبارت را با ابهامی روبهرو ساخته است که مراجعه به منبع برطرفش میسازد.
«ثمّ قال الأزرقی: ... و ذرع داخل الکعبة من وجهها من الرکن الَّذِی فیه الحجر الأسود إلی الرکن الشامی
(6) (إلی الرکن الغربی و هو الشق الذی یلی الحجر خمسة عشر ذراعاً و ثمانی عشرة اصبعاً) و ذرع مابین الرکن الشامی إلی الرکن الغربی و هو الشقّ الَّذِی یلی الحجر خمسة عشر ذراعاً و ثمانی عشرة اصبعاً، و ذرع مابین الرکن الغربی إلی الرکن الیمانی- و هو ظهر الکعبة-: عشرون ذراعاً و ستّة أصابع، و ذرع مابین الرکن الیمانی إلی الرکن الأسود: ستة عشر ذراعاً و ستة أصابع».
(7) د: ابعاد کعبه به گزارش ابن سراقه
ابن سراقه در کتاب دلائل القبله، رکن اسود را عراقی میخواند و رکن شامی را در مجاورت آن میداند و فاصله آنها را ثبت میکند.
«و قد حرّر ذرع الکعبة الفقیه أبو عبد اللَّه محمد بن سراقة العامری فی کتابه «دلائل القبلة» لأنّه قال ... و عرض وجهها و هو الَّذِی فیه بابها أربعة و عشرون ذراعاً و
1- ابو الولید ازرقی، اخبار مکه، ج 1، ص 64
2- محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج 1، صص 189- 178
3- ابو الولید ازرقی، اخبار مکه، ج 1، ص 289
4- محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج 1، ص 208
5- ابو الولید ازرقی، اخبار مکه، ج 1، ص 291
6- عبارت ذیل از متن ساقط شده است:
و فیه باب الکعبة تسعة عشر ذراعا و عشر اصابع
و عبارت داخل پرانتز مکرر است.
7- محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج 1، ص 209
ص: 144
عرض مؤخرها مثل ذلک و عرض جدارها الَّذِی یلی الیمن و هو فیما بین الرکن الیمانی و الرکن العراقی و هو الَّذِی فیه الحجر الأسود عشرون ذراعاً ثمّ قال و عرض جدارها الَّذِی یلی الشام و هو الَّذِی بین الرکن الشامی و الرکن العراقی أحد و عشرون ذراعاً ... انتهی».
(1) ه: ابعاد کعبه از داخل و خارج به گزارش ابن جماعه
فاسی اندازههای قاضی عز الدین ابن جماعه را، مانند آنچه از کتاب هدایةالسالک
(2) نقل شد، به تفصیل گزارش میکند
(3) که در آن، نام رکن شامی با قید «و یقال له العراقی» همراه شده است. نامتعارف بودن این نامگذاری، فاسی را بر آن میدارد که هم به اختلاف مذکور اشاره کند و هم مؤیدهایی بر این کاربرد ارائه کند:
«و وقع فیما ذکره ابن جماعة تسمیة الرکن الشامی الَّذِی یلی وجه الکعبة بالعراقی و ذلک یخالف ما ذکره ابن سراقة فی الرکن العراقی و رأیت ما یدلّ لما ذکره ابن جماعة کما سیأتی ذکره [إن شاء اللَّه تعالی] فی الباب الخامس عشر من هذا الکتاب و ذکر ابن جبیر فی غیر موضع من رحلته ما یوافق ما ذکره ابن جماعة فی ذلک و اللَّه أعلم».
(4) و: ابعاد کعبه به گزارش فاسی
فاسی در روایتی مبسوط، گزارشی از اندازهگیری ابعاد مختلف کعبه از داخل و خارج میآورد. او تنها در یک بخش تعبیری دارد که در بحث جاری مؤثر است:
«طول جدارها الشرقی من أعلا الشاخص علی سطحها إلی أرض المطاف ثلاثة و عشرون ذراعاً و ثمن ذراع و عرض هذا الجدار من الرکن الَّذِی فیه الحجر الأسود إلی الرکن الشامی- الَّذِی یقال له العراقی- أحد و عشرون ذراعاً و ثلث ذراع ... و طول جدارها الشامی من أعلا الشاخص فی سطحها إلی أرض الحجر ثلاثة و عشرون ذراعاً إلّا ثمن ذراع و عرض هذا الجدار من الرکن الشامی إلی الرکن الغربی سبعة عشر ذراعاً- بتقدیم السین- و نصف ذراع و ربع ذراع».
(5)
1- همان، صص 210- 209
2- عز الدین بن جماعه کنانی، هدایة السالک، تصحیح نورالدین عتر، سه جلد، چاپ اول، دار البشائر الاسلامیه، بیروت، 1414 ه. ق. ج 3، صص 1335- 1334
3- محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج 1، ص 211
4- همان، ص 212
5- همان، ص 214
ص: 145
روشن است که او رکن شامی را رکن دوم میداند ولی مدّعی است که گاهی این، رکن عراقی نیز نامیده میشود.
9- حجر اسماعیل علیه السلام
فاسی در تبیین جایگاه حجر اسماعیل علیه السلام آن را در میان دو رکن شامی و غربی میداند ولی میگوید شامی را گاهی اوقات عراقی نیز میخوانند.
«و أمّا موضع الحجر فهو ما بین الرکن الشامی- الَّذِی یقال له العراقی- و الرکن الغربی».
(1) 10- مطاف
مطاف فضایی به گرد کعبه است، که در هر جانب، هیچ نقطه آن بیش از مقام، از خانه فاصله ندارد. چنین تعریفی را فاسی نیز از فقهای اهل سنت نقل میکند.
(2) بنا بر نقل فاکهی، نخستین بار ابن زبیر مطاف را با باقیمانده سنگهای کفِ درونِ کعبه فرش کرد.
(3) در سالهای بعد هم بارها به عمران مطاف پرداختند که آخرینِ آنها، تا زمان فاسی به سال 766 ه. ق. بازمیگردد.
(4) فاسی در ضمن گزارش اندازهگیری ابعاد مطاف، ارکان کعبه را به ترتیب: اسود، شامی، غربی و یمانی میخواند و شامی را با قید «الذی یقال له العراقی» همراه میسازد.
«و قد اعتبر بعض أصحابنا بحضوری مقدار ما بین منتهی ذلک و بین الکعبة المعظمة من جمیع جوانبها، فکان مقدار ما بین الحجر الأسود و طرف البلاط المحاذی له ... و ما بین الرکن الشامیة الَّذِی یقال له العراقی و آخر تدویر المطاف المسامت له إلی الجهة الشرقیة أربعة و عشرون ذراعاً و نصف، و من الرکن الشامی إلی آخر البلاط المحاذی له فی الجهة الشامی سبعة و ثلاثون ذراعاً و ربع ذراع ... و ما بین الرکن الغربی و آخر البلاط المحاذی له ... و ما بین الرکن الیمانی و آخر البلاط المقابل له ... و الذراع المحرر به هو الذراع الحدید المتقدم ذکره».
(5)
1- همان، ص 407
2- همان، ص 587
3- محمدبن اسحاق فاکهی، اخبار مکه، تصحیح عبد الملک بن عبداللَّه بن دهیش، شش جلد، چاپ اول، النهضة الحدیثه، مکه، 1407 ه. ق. ج 1 ص 331
4- محمد بن احمد فاسی مکی، شفاء الغرام، ج 1، ص 587
5- همان، صص 589- 588
ص: 146
11- اماکن استجابت دعا در مسجد الحرام
فاسی همانگونه که در بحث ابعاد کعبه وعده داده، در بحث مواضع استجابت دعا در مسجد الحرام روایتی را از ابو سهیل انصاری نقل میکند که در آن، اسامی ارکان عبارتاند از:
اسود، عراقی، شامی و یمانی.
«و رأیت فی جزء مترجم بالثانی من «فضائل مکّة» للجندی ... عن أبی سهیل النیسابوری أنّ مواضع التی یرجی استجابة الدعاء فی مسجد الحرام خمسة عشر موضعاً، و عد منها أربعة عشر: باب بنی شیبة، و باب إبراهیم علیه السلام، و باب النبیّ صلی الله علیه و آله، و باب الصفا، و زمزم، و المقام، و الرکن الأسود، و الملتزم، و مجاور منبر، حیث یقف المحمدون، و عند الرکن العراقی، و تحت المیزاب، و الرکن الشامی، و مابین الرکن الشامی و الیمانی- و هو المستجار- و عند الرکن الیمانی».
(1) دستاورد بررسیها
چنانکه در مباحث قبل دانسته شد، گاهی اسامی ارکان با قرائنی به کار میروند که میتواند روشنگر مقصود باشد. اگر توزیع فراوانیِ کاربرد دو اصطلاح «رکن عراقی» و «رکن شامی» را در کتاب شفاء الغرام بررسی کنیم، به نتایج قابل توجهی دست مییابیم:
نام مؤلفرکن عراقیرکن عراقی/ رکن 2 رکن عراقیمجموع/ رکن 1 الشامی یقال له العراقی/ رکن 2
نام تعداد درصدتعداددرصد تعداد درصدتعداددرصد
جندی---- 1 1001100
عزالدین ابن جماعه-- 1001-- 1001
ابن سراقه 3 100---- 1003
تقی الدین فاسی-- 1004-- 1004
مجموع 3 55533 1 100912
جدول شماره 1- توزیع فراوانی کاربرد اصطلاح «رکن عراقی» در کتاب شفاء الغرام
1- همان، صص 383- 382
ص: 147
نام مؤلفرکن عراقیرکن عراقی/ رکن 2 رکن عراقیمجموع/ رکن 1 الشامی یقال له العراقی/ رکن 2
نام تعداد درصدتعداددرصد تعداد درصدتعداددرصد
جندی---- 1 1001100
ابو الولید ازرقی 5 100---- 1005
پدر ابن جماعه 2 100---- 1002
عزالدین ابن جماعه-- 1001-- 1001
ابن سراقه 3 100---- 1003
محب طبری 2 100---- 1002
تقی الدین فاسی 9 31469-- 10013
مجموع 21 18578 1 100274
جدول شماره 2- توزیع فراوانی کاربرد اصطلاح «رکن شامی» در کتاب شفاء الغرام
برخی از این نکات عبارتاند از:
- مقایسه آنچه که فاسی از گذشتگان نقل کرده، با کتابهای برجای مانده از ایشان، ما را به دقت او در نقل مطمئن میسازد؛ حتی به گونهای که از جدولهای فوق مشخص است، او اعتقاد خود به نامی از نامها را به سخن دیگران تحمیل نمیکند. پس باید پذیرفت که در نقل کتابهای مفقود هم، رعایت امانت را نموده است.
- در اطلاق نام شامی بر رکن دوم طواف، اختلافی میان تاریخنگاران مکه مشاهده نمیشود.
- نامگذاری رکن دوم به رکن عراقی، با توجه به استفاده از صیغه مجهول (یقال له العراقی)، به نظر میرسد در زمان تألیف کتاب، امری متداول و مرسوم نبوده است و شاید از همین روست که فاسی در تبیین صحت این کاربرد، به سوابقی تمسک میکند. حتی کسانی مانند فاسی نیز که نام عراقی را به رکن دوم اطلاق کردهاند، این قید را توضیحی دانسته و در بیشتر موارد (69%) خود را از آن بی نیاز دیدهاند.
- چنانکه از آرای مذکور روشن است، هیچ تلازمی میان شامی نامیدن رکن سوم و
ص: 148
عراقی دانستن رکن دوم وجود ندارد. یعنی؛ در اسامی ارکان با دو اختلاف مستقل روبهرو میشویم: تعیین مصداق رکنهای عراقی و شامی. هرچند در زمان حاضر قول مشهور زمان تألیف کتاب (انطباق رکنهای شامی و عراقی) متروک به نظر میرسد.
پینوشتها