نسخه‌های خطی فارسی درکتابخانه عارف حکمت مدینه‌

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

موضوعات


(شهریور 1357)
احمد عارف حکمت، فرزند ابراهیم بن عصمت بن اسماعیل رائف پاشا است که به تصریح «خیر الدین زرکلی» در کتاب «اعلام، قاموس التراجم» سلسله نسبش به امام حسین‌بن علی علیه السلام و خاندان نبوّت منتهی می‌شود. (1) احمد عارف حکمت در سال 1200 ه. ق. به دنیا آمد و در دامان خانواه‌ای بزرگ و اهل علم و دیانت، رشد یافت.
پدر وی، ابراهیم عصمت، به تأیید مؤلفان «دائره المعارف الاسلامیه» (2) «قاضی عسکر» سلطان «سلیم ثالث» (3) بود.
احمد عارف حکمت پس از طی مدارج علمی و اهتمام وافر به تحصیل و تحقیق. در سال 1231 ه. ق./ 1816 (4) به مقام استادی و قضاوت «بیت المقدس» منصوب گردید.
پس از پنج سال، در سال 1236 ه. ق./ 1820 م.
صاحب منصب قضاوت قاهره شد و آنگاه در سال 1239 ه. ق./ 1823 م. عازم مدینه منوره گردید تا عهده‌دار پست قاضی القضاتی شهر شود.
احمد عارف حکمت پس از 10 سال و بدان خاطر که از سادات حسینی به‌شمار می‌آمد: «نقیب الاشراف» شرفای مدینه گردید. سپس در سال 1249 ه. ق./ 1823 م. قاضی عسکر «آناطولی». و در سال 1254 ه. ق./ 1838 م. قاضی عسکر «ماملی» (5) و آنگاه در سال 1262 ه. ق. به بالاترین منصب قضاوت و دیانت؛ یعنی شیخ الاسلامی


1- الاعلام، ج 1، ص 138، چاپ سوم، بیروت 1969 م.
2- ج 15، ترجمه محمد ثابت الافندی، احمد الشنتناوی و ... ص 479، افست، تهران، انتشارات جهان.
3- بیست و هشتمین سلطان عثمانی 1807- 1789 م.
4- همان مأخذ ص 479
5- بین بالکان و دریای سیاه.

ص: 83
ارتقا یافت.
شیخ الاسلام احمد عارف حکمت، بعد از هفت سال شیخ الاسلامی، در سال 1270 ه. ق. از تمامی مناصب و مسؤولیت‌های رسمی خود استعفا کرد و به عبادت و تحقیق دل سپرد. تا در سال 1275 ه. ق./ 1858 م. جهان را در «الآستانه» (1) وداع گفت و به منزلگاه ابدی ره سپرد. متأسفانه تراجم و تذکره‌هایی که مورد مطالعه راقم این سطور بوده است، بیش از این، از چگونگی احوالات و زندگانی شیخ الاسلام اطلاعی به دست نمی‌دهند.
این عدم دسترسی حقیر، دلیل قلّت منابع تحقیق در شرح حال شیخ الاسلام نیست؛ زیرا شخصیت علمی و موقعیت والایی که شیخ الاسلام در قلمروی حکومت عثمانی دارا بود، مجال زیادی به نویسندگان و محقّقان هم عصر خود داده بود که در اطراف حیات و موت وی قلمفرسایی کنند.
به استثنای کتاب‌های مطبوع تاریخ و تراجم ترکی و عربی مربوط به نیمه دوم قرن 13 ه. ق./ 19 میلادی می‌توان به این کتاب‌ها مراجعه کرد:.
*Fatima Aliyye :Djewdet pash we Eamani ق. ه 2231 ل‌وبناتسا
*, Gibb :ottoman poetry 4 ج، 053 ص
* Mahmud kemol :Sonarirturk shairleri 026 ص، 4 ج. م 7391 ل‌وبناتسا.
* مقدمه دیوان شعری عارف حکمت، به قلم محمد زیور، استانبول 1283 ه. ق.
مضافاً این‌که بنا به نوشته «اسماعیل پاشا بن محمد بغدادی» (2) در کتاب: «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون» و کتانی در کتاب «فهرس الفهارس»، (3) مرحوم «شهاب الدین محمود آلوسی» (4) صاحب «تفسیر روح المعانی» (5) رساله مستقل و مفصلی در شرح حال شیخ الاسلام، به‌نام «شهی النغم فی ترجمة شیخ الاسلام و ولیّ النعم» (6) تألیف کرده است که با کوشش‌های زیادی در کتابخانه‌های مدینه و مکه و قاهره و بررسی فهارس موجود از آثار مطبوع و مخطوط مصر (7) توفیق دستیابی به آن را پیدا نکردم.
باشد که ان‌شاء اللَّه محقّقانی دیگر در تکمیل این ترجمه ناقص، هادی راقم شوند.
آنچه که در تمامی تذکره‌های مسلم اهل وثوق است، شیخ الاسلام عارف حکمت، نه تنها در منصب قضاوت و دیانت مردی هوشیار و قوی دل بود، بلکه در میدان ادب و شعر، یکه تازی برجسته و به تصریح «نامق کمال پاشا» (8) او و «طاهر سلام» نامورترین شاعران دوران


1- استانبول.
2- اسماعیل پاشا بن محمد امین بن میر سلیم البابانی از خانواده‌های کردستان عراق متولد و ساکن بغداد 1920
3- فهرس الفهارس والاثبات ومعجم المعاجم والمشیخات والمسلسلات لعبد الحی الکتانی. 2 جزء، چاپ رباط 1346- 1347 ه. ق.
4- 1854- 1802، مدرس، متفکر، ومفتی بغداد.
5- در 9 مجلد به سال 1301- 1310 ه. ق. در بولاق مصر چاپ شده است.
6- «ایضاح المکنون ...» ج 2، ص 61 چاپ افست ایران، تهران مکتبة الاسلامیة والجعفری التبریزی. چاپ 3، 1378 ه. ق.
7- مانند: فهرس الخزانه التیموریه. فهرس مکتبه مکرم. فهرس طلعت الخزانه المزکّیه. فهرست مکتبه قوله در دار الکتب مصر. و نشریات و فهارس آثار چاپی مصر در دار الکتب وکتابشناسی‌های سالیانه جمهوری عربی مصر.
8- ادیب بزرگ ترک: مراجعه شود به کتاب: «تاریخ الشعوب الاسلامیه» کارل بروکلمان، ترجمه منیز البعلبکی. ص 609 بیروت چاپ 6، 1974 م تصریح نامق کمال در جلد 15، «دائره المعارف الاسلامیه» ص 480، مندرج است.

ص: 84
«محمود عثمانی ثانی» به‌شمار می‌رفته است.
از مرحوم شیخ الاسلام عارف حکمت، آثار متعددی به یادگار مانده است که هریک از آن‌ها به اعتباری مأخد آثار برجسته مورّخان و ادبای نیمه دوم قرن 13 ه. ق. گردید. که در ذیل با توجه به مصادر مختلف و متعدد، فهرستی از مؤلفات عارف حکمت را جهت استحضار پژوهندگان معروض می‌داریم:
1. «الاحکام المرعیه فی الأراضی الأمیریه»، که با جمله: «الحمد للَّه‌حمداً یوافی نعمه ...» آغاز می‌شود.
2- «مجموعة التراجم فی تراجم علماء القرن الثالث عشر» که متأسفانه عمر شیخ الاسلام به اتمام و اکمال آن مجال نداد و از جمله مأخذ مورد استفاده اسماعیل پاشا بن محمد بغدادی در تألیف «ایضاح المکنون فی الذیل علی کشف الظنون» و «هدایة العارفین» می‌باشد.
3- «خلاصة المقالات فی مجالس المکالمات»، که یک نسخه خطی از آن، به شماره 3791 در کتابخانه دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود.
4- «تذکرة الشعرای ترکی»، که مرحوم شیخ آن را تا شعرای سال 1250 ه. ق./ 1834 م.
تألیف کرده است.
5- «دیوان شعر عارف حکمت»، در این دیوان مرحوم شیخ الاسلام اشعاری به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی سراییده است، که از نظر محقّقان ادبیات ترکی، از اهم آثار ادبی ترک در قرن 13 ه. ق. بشمار می‌آید.
ابیات فارسی مندرج در این دیوان، به‌خوبی از تسلّط و علایق شیخ الاسلام به تاریخ و ادبیات فارسی، حکایت می‌کند.
دیوان عارف حکمت، با مقدمه‌ای در شرح حال شیخ الاسلام و سبک و ممیزات شعری وی به‌قلم «محمد زیور» به سال 1283 ه. ق. در استانبول به‌چاپ رسید.
نسخه‌ای از این کتاب به شماره 110- 1/ 810 در کتابخانه عارف حکمت مدینه و نسخه دیگری در «دارالکتب والوثائق القومیه» قاهره موجود است که در این تحقیق مورد مطالعه و مراجعه راقم بود.
شیخ الاسلام، در خلال ایام عهده‌داریِ منصب قضای مدینه به خاطر تحقیق، اهتمام زیادی نسبت به جمع آوری آثار و نسخه‌های نفیس مبذول داشت.
ص: 85
این کوشش مداوم تا آخرین روزهای حیاتش متوقف نبود، مقدمات اسبابی گردید. تا کتابخانه‌ای به‌نام وی تأسیس شود.
در آن زمان، شهر مدینه، دارای یک کتابخانه منظم و مجهّز به نسخه‌های مهم در رشته‌های مختلف علوم اسلامی نبود.
بدین لحاظ شیخ الاسلام از یک سوی و «سلطان محمود عثمانی» از سوی دیگر، مصمّم به ایجاد کتابخانه عارف حکمت و «محمودیه» (1) شدند.
شیخ الاسلام طبق تصریح تمامی مصادر تحقیقی موجود، کتابخانه خود را در سال 1270 ه. ق. افتتاح و تأسیس کرد و بنا به مکتوبات کتیبه ترکی سر درب (2) فعلی کتابخانه، بنای آن در سال 1271 ه. ق. به صورتی که اکنون وجود دارد، تکمیل شد و شیخ الاسلام کتابخانه را وقف مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله کرد و اموال منقول و غیر منقولی را برای اداره آن وقف نمود.
متن وقف‌نامه کتابخانه با ذکر تعداد نسخه‌های خطی موجود و ساختمان کتابخانه و دیگر اموال و موقوفات، در «محکمه شرعی» مدینه و استانبول به ثبت رسید و هم اکنون بنا به تصریح «علی حافظ» (3) در کتاب «فصول من تاریخ المدینة المنورّه» (4) در محکمه شرعی مدینه که تابع وزارت حج و اوقاف عربستان سعودی است، نگهداری می‌شود.
شیخ الاسلام برای احداث کتابخانه، خانه‌ای را در قسمت جنوب، رکن جنوب شرقی مسجد، از اولاد حیّ حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام (5) در نیمه نخست قرن 13 ه. ق. در مدینه خریداری کرد.
بررسی چندین ساله حقیر، در باره تاریخ و بافت اصلی مدینه در قرن نخست اسلامی و با توجه به منابع و مصادر موثقی که در این خصوص، در دسترس است. جای شک و تردید باقی نمی‌گذارد که در جنوب رکن جنوب شرقی مسجد، ابتدای خانه «ابی ایوب انصاری» (6) و سپس در امتداد جنوبی آن، خانه «جعفربن محمد الباقر بن علی زین العابدین بن الحسین بن علی‌بن ابی‌طالب علیهم السلام» است.
کتابخانه عارف حکمت، در قسمت غربی این خانه مبارک قرار دارد، که اکنون بعد از عثمانی‌ها و به‌خاطر عدم اعتقاد علمای وهابی نسبت به حفظ اماکن اهل بیت و صحابه کبار پیامبر، به صورت خانه و دکان‌های مخروبه شخصی در آمده است و در حال حاضر کوچه‌ای باریک از شمال به جنوب، حد فاصل کتابخانه با دو خانه ابی ایّوب و


1- سلطان محمود عثمانی این کتابخانه را در سال 1272 ه. ق. تأسیس کرد و بنای آن، در قسمت غربیِ مسجد پیامبر، جنب باب الصدیق قرار داشت و هم اکنون پس از توسعه مسجد در زمان ملک عبدالعزیز، آثاری از آن به‌جای نمانده است و تمامی کتاب‌های آن به کتابخانه «عامه» منتقل گردید و هم اکنون در آنجا نگهداری می‌شود. در این کتابخانه حدود 7790 جلد کتاب وجود دارد که 3072 مجلد آن چاپی و 4718 نسخه دیگر خطی می‌باشد.
2- لوحی است سنگی که بر آن، پنج بیت ترکی حک شده است. اول آن «جناب احمد عارف بک سپهرک- مشیخت صدری بدری ایدل اول.» و آخر آن «ختامیه دعا لطفی تام تاریخ- یا یلدی بو کتابخانه مکمل 1271».
3- متولد 1327 ه. ق. از علمای عربستان و مؤسس روزنامه «المدینه»، چاپ مدینه، در سال 1356 ه. ق.
4- چاپ «شرکة المدینة المنورة للطباعة والنشر» ص 241
5- با زید بن علی بن الحسین اشتباه نشود.
6- صحابی بزرگوار پیامبر اسلام. پیامبر اسلام پس از هجرت، و در بدو ورود به مدینه حدود 7 الی 12 ماه درخانه وی اقامت فرمود.

ص: 86
امام جعفر صادق علیه السلام است.
مرحوم نور الدین علی بن احمد سمهودی (متوفای 911 ه. ق.) در کتاب «وفاء الوفا بأخبار دار المصطفی» (1) صریحاً پس از شرح خانه امام جعفر صادق علیه السلام، در سمت قِبْلی خانه ابی ایوب می‌نویسد: خانه حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب علیهم السلام، مقابل خانه امام جعفر صادق علیه السلام در قسمت غربی آن است (2) البته مساحت‌های فعلی جای خانه ابی ایوب انصاری و امام صادق علیه السلام و کتابخانه عارف حکمت با مقیاسی که از موقعیت این خانه‌ها در قرن اول و دهم و اوایل قرن 13 ه. ق. در دست داریم. کاملًا تطبیق نمی‌کند. با این همه انتخاب و خریداری چنین محلّی برای احداث کتابخانه از طرف مرحوم شیخ الاسلام مدینه، آن هم از اولاد حیّ و صحیح النسب حسن‌بن زید، به خوبی می‌تواند مبیّن آن باشد که قسمت غربی و جنوبی محل کتابخانه در زمین خانه حسن بن زید و از قسمت شرقی در قسمتی از زمین‌های منسوب به خانه ابی‌ایوب انصاری و امام جعفر صادق علیه السلام واقع شده است.
کتابخانه عارف حکمت پس از تأسیس و تا قبل از جنگ جهانی اول، برای استفاده همه پژوهندگان و زائران ارض مقدسه، دایر و فعال بوده است.
محل نقشه صفحه 11؟؟؟


1- تصحیح محمد محی الدین عبد الحمید، 4 جزء در 2 مجلد، چاپ دار احیاء التراث العربی- بیروت.
2- مأخذ مذکور، ص 732، ج 2

ص: 87
غالب نسخه‌های خطی وکتاب‌های چاپی سفرنامه‌های حج زائران وپژوهشگران مصری، سوری، حجازی و ... در نیمه دوم قرن 13 ه. ق. و دهه اول و دوم قرن 14 به پویایی و موقعیت ممتاز کتابخانه عارف حکمت در جوار مسجد نبوی به تفصیل اشاره کرده‌اند.
علی بن موسی که خاطرات سفر حج خود را به سال 1303 ه. ق. در رساله‌ای با عنوان وصف المدینة المنوره (1) نگاشته است، می‌نویسد: «... و بجوار المبارک بیت نائب الحرم کائناً من کان و تجاه بیت حضرت النائب کتبخانة عظیمة للمرحوم عارف حکمت بک شیخ الإسلام بالآستانة سابقاً فیها من الکتب النفیسة ما لا یوجد فی غیرها و لها خدمة بمعاشات شهریة تأتیهم من وقفه الموقوف علیها بالآستانة ...». (2) ایضا: «... یوصل إلی دیار العشرة و إلی بیت شیخ الحرم و النائب وکتبخانة المرحوم شیخ الاسلام- أسبق- عارف حکمت بک الّتی لا نظیرها فی أرض الحجاز لکثرة ما فیها من الکتب النفیسة و الخدمة والمجلّدین الموظّفین دائماً ...». (3) در اثنای جنگ جهانی اول، «فخری پاشا» فرمانده نظامی مدینه به خاطر حفاظت و مراقبت از این گنجینه نفیس، تمامی نسخه‌های خطی کتابخانه عارف حکمت را به دمشق منتقل کرد و در تکیه سلطان سلیم، از دستبرد وقایع و حوادث ناشی از جنگ عالم‌گیر پنهان ساخت.
پس از جنگ جهانی، کتابخانه را به مدینه بازگرداندند و بار دیگر کتابخانه رونق خود را از سر گرفت.
قدیمی‌ترین مأخذی که در کتابشناسی و معرفی نسخه‌های خطی کتابخانه عارف حکمت نگاشته شد، مقالاتی است که O. Spies/ شپس، به سال 1936 م. در شماره‌های 10، 94، 112، 120 ... مجله «الجمعیة الألمانیة للدراسات الشرقیة»/
M ovqenl andischen Geselschaft Zeitsehrift der Deutschen
تألیف و منتشر ساخته است.
این مقالات بعدها مورد استناد «کارل بروکلمان» در تألیف کتاب «تاریخ الأدب العربی». (4) و فؤاد سرگین، در تألیف کتاب «تاریخ التراث العربی» (5)... گردید.
سپس مقالات تحلیلی متعددی در نشریات و مجلدات عربی مانند «مجلة المعارف» «تذکرة النوادر للندوی» منتشر گردید که می‌توان اهم آن‌ها را مقاله «شکیب ارسلان» (6) تحت عنوان «مکتبات المدینة المنوره» در شماره 25، سال 1950 م. مجلّه «المجمع العلمی العربی» (7) و مقالات «محمد کرد علی» در شماره 18 (181- 183) سال 1953 م. به‌شمار آورد.


1- نسخه خطی به شماره 31690/ 1644 تاریخ، در دار الکتب مصر نگهداری می‌شود و مورد مراجعه مؤلف قرارگرفت. ایضاً حمد الجاسر، مورخ مشهور عربستان، ضمن پنج رساله دیگر، در یک مجلد و با عنوان «رسائل فی تاریخ المدینه» منتشر کرده است. چاپ اول، ریاض دار الیمامه للبحث و الترجمه و النشر 1392 ه.- 1972 م.
2- همان مدرک، ص 14
3- همان مدرک، ص 47
4- ترجمه دکتر عبد الحلیم النجار، جزء 3، ص 217، چاپ 2، دار المعارف مصر.
5- جلد اول، ترجمه عربی دکتر فهمی ابوالفضل. «الهیئة المصریة العامة للتألیف والنشر»، قاهره 1971
6- 1869- 1946 م متفکر و نویسنده بزرگ عالم عرب.
7- که بعدها تحت عنوان «مجله مجمع اللغة العربیة» در دمشق منتشر گردید.

ص: 88
به استثنای آنچه که به‌طور پراکنده و ناقص از گذشته به دستمان رسیده، در کتابخانه دانشگاه ملک عبد العزیز جده- عربستان سعودی، به یک رساله دکتری برخوردم که درباره منابع خطی علوم اسلامی است، در کتابخانه عارف حکمت، توسط دکتر عباس طاشکندی (1) برای دانشگاه پطرز بورگ، نوشته شده است ..
A. Descriptive colloque of the historical collection of the S GentipicM onuscrpets at the library »Arif Hikmat « in Madina Saudi Arabic ..
دانشگاه پطرزبورگ 1974 م.
ایضاً، رساله‌ای پلی‌کپی شده در نگارش فهرستی از میکروفیلم‌های گرفته شده و موجود در دانشگاه الامام محمد بن سعود ریاض- از بعضی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های مدینه عموماً و عارف حکمت خصوصاً، راهنمای دیگری بود که مؤلف توفیق بررسی آن را در کتابخانه ملک عبد العزیز پیدا کرد. (2) در جریان این بررسی‌هاست که محقق به تناقض فاحش در خصوص تعداد نسخه‌های خطی کتابخانه شیخ الاسلام عارف حکمت بر می‌خورد.
در بعضی منابع 4718 نسخه خطی، بعضی دیگر 5404 و به تصریحی دیگر 17000 و ...
اما آنچه که اکنون در تحقیقات عینی، مکشوف مؤلف شده است، به هیچ‌وجه تعداد نسخه‌های خطی فارسی- عربی و ترکی موجود در کتابخانه از 5000 و اندی تجاوز نمی‌کند و این قولی است که مسؤولان کتابخانه نیز برآنند.


1- عنوان وی، عمید شؤون المکتبات، جامعة الملک عبد العزیز، از دیگر تألیفات وی «فهرس المخطوطات» کتابخاته مرکزی دانشگاه ملک عبد العزیز می‌باشد.
2- رساله «مخطوطات جامعة الریاض. نشرة خاصه بمصوّرات المدینة المنوره». اعداد یحیی ساعاتی و 2000 جزء 1393 ه./ 1973 م. ترجمه آثار فارسی که میکروفیلم آن‌ها در ریاض تهیه شده و هم اکنون اصل نسخه‌ها در کتابخانه عارف حکمت نگهداری می‌شود. عبارت‌اند از کتاب‌های:
«تراجم علماء ماوراء النهر»، «تراجم المشائخ الاحراریه»، «رباعیات الخیّام»، «سیاحت‌نامه»، «ظفرنامه شرف‌الدین یزدی»، «قافیه نامه جامی»، «معیار الجمال»، «مکتوبات النقشبندیه»، «منظومه ابن فرشته».

ص: 89
متأسفانه تا آنجاکه مؤلف مطّلع است، تاکنون (سال 1398 ه. ق./ 1978 م.) به هیچ نوع فهرست جامعی از نسخه‌های خطی کتابخانه منتشر نشده است و شاید همین امر موجب عدم توجه پژوهندگان مسلمان، نسبت به کتابخانه عارف حکمت شده است. (1) از این روی و با توجه به تحقیقات مقدماتی و نظری و ملاحظه عینی کتابخانه عارف حکمت در سال‌های 1396 ه. ق. و 1397 ه. ق. مصمّم و در پی فرصت و فراغتی مناسب بودم که تحقیقاتی در شناخت نسخه‌های خطی کتابخانه عارف حکمت انجام دهم.
پس از تخریب ساختمان‌های شرق مسجد پیامبر صلی الله علیه و آله، به عنوان اولین اجرای طرح توسعه مسجد در سال 1396- 1397 ه. ق. معلوم شد که در طرح توسعه مسجد، تمامی ساختمان‌های جنوبی و شمال و شرق مجاور مسجد نیز خراب خواهند شد.
لذا در رجب سال 1398 ه. ق. با مساعدت و لطف بعضی از دست‌اندرکاران سیاست فرهنگی کشور، موظّف شدم به مدینه مشرّف شوم و لااقل فهرستی از نسخ‌های خطیِ فارسیِ موجود در کتابخانه عارف حکمت را تهیه و تنظیم کنم.
خوشبختانه این کار با توجه به همکاری‌های صمیمانه سفارت ایران در جدّه شروع و به خاطر موانعی که بر سر راه افتاد. بیش از مرحله نخست تحقیق که آن تهیه فهرستی توصیفی از نسخه‌های خطی فارسی بود، کاری مهم پیش نرفت.
نسخه‌های خطی فارسی در کتابخانه عارف حکمت، نه تنها در زمینه‌های ادب، عرفان، تاریخ و ... ایران از اهمیت بسیاری برخوردارند، بلکه به لحاظ فنون کتابت و تذهیب، می‌توان آن‌ها را مجموعه‌ای گرانبها و نفیس از آثار برجسته خطاطان بزرگ و تذهیب کاران و نقاشان چیره دست ایرانی در 8 قرن اخیر تمدّن اسلامی- ایرانی دانست.
از این روی و با توجه به چنین مجموعه‌ای و کیفیت انتخاب نسخه‌های موجود، از لحاظ فن یا موضوع می‌توانیم شیخ الاسلام را عالمی شیفته و آگاه به فرهنگ پر بار اسلامی ایرانی بدانیم که می‌خواست از طریق شناخت و شناساندن گوشه‌هایی از آن، به باروری هرچه بیشتر فرهنگ اسلامی خدمت کند.
در این راه، آنچه که از دست مؤلف صورت پذیرفته، توصیفی مجمل از آثار فارسی کتابخانه شیخ الاسلام است و بی‌شک در این راه و تحقیق، مؤلف را بیش از این ادعایی نیست و امیدوار است که جزء دوم این کتاب را نیز هر چه زودتر تقدیم پژوهندگان کند.


1- به‌استثنای دو تحقیق مجمل؛ یکی رساله «ره آورد» آقای قوچانی و دیگری رساله‌ای مختصر از آقای دانش‌پژوه، مندرج در جلد پنجم نسخه‌های خطی» چاپ دانشگاه تهران.

ص: 90
نسخه‌های خطّی کتابخانه عارف حکمت
الف: قرن ششم هجری قمری
دیوان تبریزی
شیخ حسن تبریزی، تاریخ پایان نگارش نسخه 516 ه. ق به خط نستعلیق بسیار زیبا، با صفحات و حواشی مذهب.
195 صفحه، 22* 13 سانتیمتر. شماره ثبت: 60- 4/ 809
لطائف الامثال
محمد رشد کاتب، تاریخ پایان نگارش نسخه 583 ه. ق به خط نستعلیق، با صفحات مذهب.
196 صفحه، 19* 11 سانتیمتر. شماره ثبت: 25- 4/ 890
ب: نسخه‌های خطی فارسی قرن 7 ه. ق
مقامات فارسی
قاضی عمیدالدین بلخی، تاریخ پایان نگارش نسخه 668 ه. ق به خط نسخ، با صفحات مذهب.
110 صفحه، 17* 11 سانتیمتر. شماره ثبت: 24- 4/ 890
مقامات فارسی
شیخ حمیدالدین حمزه بلخی، تاریخ پایان نگارش نسخه 668 ه. ق به خط معتاد، به قلم محمد بن محمد سمرقندی معروف به عبدی.
223 صفحه، 15 س، 21* 16 سانتیمتر. شماره ثبت: 549/ 80 ضمن مجموعه، رساله
پ: نسخه‌های خطی فارسی قرن 8 ه. ق
1/ پ: تصوف
شرح تائیه ابن فارس
سعید فرغانی، تاریخ پایان نگارش نسخه 740 ه. ق به خط فارسی، با صفحات مذهب،
ص: 91
در تصوف.
749 صفحه، 22* 12 سانتیمتر. شماره ثبت 28- 2/ 260
2/ پ: تاریخ و آثار
تاریخ جهانگشای جوینی
علاءالدین عطاملک جوینی، تاریخ پایان نگارش نگارش نسخه 701 ه. ق به خط نستعلیق، با صفحات مذهب. در تاریخ حکومت
376 صفحه، 25* 17 سانتیمتر. شماره ثبت: 523- 2/ 900
3/ پ: ادب
ترجیع‌بند عطار
شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تاریخ پایان نگارش نسخه 782 ه. ق به خط نستعلیق بسیار زیبا، به قلم عبدالرحمن عبدالحمید. با صفحات مذهب.
302 صفحه، 20* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 84- 4/ 890
مهری و مشتری
محمد حصاری. پایان تاریخ نگارش نسخه 784 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم مؤلف.
256 صفحه، 21* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 599- 2/ 900
4/ پ: منطق
رساله در منطق
فخرالدین رازی. تاریخ پایان نگارش نسخه 744 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم عبداللَّه بن حسن اسماعیل عارضی.
1 صفحه، 21 سطری، 12* 13 سانتیمتر شماره ثبت: 150/ 80 ضمن مجموعه، رساله 13
ت: نسخه‌های خطی فارسی قرن 9 ه. ق
1/ ت: عرفان
مثنوی معنوی
مولانا جلال‌الدین مولوی، تاریخ پایان نگارش نسخه 808 ه. ق به خط نستعلیق مذهب.
ص: 92
624 صفحه، 23* 15 سانتیمتر. شماره ثبت: 48- 2/ 260
مواطن
شرف‌الدین علی یزدی، تاریخ پایان نگارش نسخه 868 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم سالار کل، مذهب.
240 صفحه. 17* 11 سانتیمتر. شماره ثبت: 59- 2/ 260
2/ ت: ریاضیات
اشکال التأسیس (رساله در هندسه)
موسی محمد قاضی‌زاده. تاریخ پایان نگارش نسخه 859 ه. ق به خط نستعلیق.
66 صفحه، 20* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 15/ 2/ 513
مفتاح کنوز القلم (رساله در حساب)
خلیل ابراهیم، تاریخ پایان نگارش نسخه 894 ه. ق به خط نستعلیق.
176 صفحه، 17* 10 سانتیمتر. شماره ثبت: 26- 2/ 511
3/ ت: تاریخ و آثار
بساتین الانس
محمد صدر علاء احمد حسن. تاریخ پایان نگارش نسخه 874 ه. ق به خط نستعلیق، مذهب.
318 صفحه، 17* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 506- 2/ 900
رساله فی بیان الواقعه الکبری فی تبریز
نام مؤلف مجهول. تاریخ پایان نگارش نسخه 789 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم غیب‌اللَّه.
40 صفحه، 17* 13 سانتیمتر. شماره ثبت: 549- 2/ 900
روضة النواظر ملوک الهند
بلیغ، تاریخ پایان نگارش نسخه 877 ه. ق به خط نستعلیق، مذهب.
688 صفحه،* 16 24 سانتیمتر. شماره ثبت: 558- 2/ 900
مطلع السعدین
کمال الدین عبدالرزاق. تاریخ پایان نگارش نسخه 884 ه. ق به خط نسخ زیبا، به قلم حاج حسین، مذهب.
ص: 93
470 صفحه، 33* 23 سانتیمتر. شماره ثبت: 584- 2/ 900
4/ ت: ادب
الهی‌نامه و منظومه منطق‌الطیر
فریدالدین عطار نیشابوری، تاریخ پایان نگارش نسخه 859 ه. ق. به خط نستعلیق، به قلم عبداللَّه شاه همایون. مذهب و منقش به نقوش بسیار زیبا. 0
68 صفحه، 34* 24 سانتیمتر. شماره ثبت: 30- 4/ 890
حلل مطرّزه
علی یزدی، پایان تاریخ نگارش نسخه 880 ه. ق مذهب.
320 صفحه، 20* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 7- 3/ 890
خسرو شیرین
نظامی گنجوی، تاریخ پایان نگارش نسخه 853 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم ابن‌مراد فخار.
60 صفحه، 24* 17 سانتیمتر. شماره ثبت: 555/ 80 ضمن مجموعه، رساله 2
دیوان درویش صفاتی
تاریخ پایان نگارش نسخه 896 ه. ق به خط نستعلیق، مذهب.
200 صفحه، 17* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 77- 4/ 890
دیوان شاه نعمت‌اللَّه ولی
تاریخ پایان نگارش نسخه 878 ه. ق به خط نستعلیق.
222 صفحه، 21* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 186- 4/ 890
دیوان دهلوی
امیرخسرو دهلوی. تاریخ پایان نگارش نسخه 895 ه. ق به خط نستعلیق، مذهب.
1038 صفحه، 22* 12 سانتیمتر. شماره ثبت: 74- 4/ 890
شرفنامه اسکندری
نظامی گنجوی، تاریخ پایان نگارش نسخه 853 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم ابن‌مراد فخار.
ص: 94
71 صفحه، 24* 17 سانتیمتر. شماره ثبت: 555/ 80 ضمن مجموعه، رساله 3
کلیات جمال‌الدین
تاریخ پایان نگارش نسخه 856 ه. ق، به خط نستعلیق، مذهب.
100 صفحه، 17* 11 سانتیمتر. شماره ثبت: 132- 4/ 890
کلیات عطار
فریدالدین عطار نیشابوری، تاریخ پایان نگارش نسخه 844 ه. ق به خط نستعلیق، مذهب و منقش به نقوش بسیار زیبا.
1346 صفحه، 26* 16 سانتیمتر. شماره ثبت: 143- 4/ 890
مثنویات
شاعر زلالی. تاریخ پایان نگارش نسخه 867 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم محمدطاهر.
مذهب
396 صفحه، 21* 11 سانتیمتر. شماره ثبت: 171- 4/ 890
مخزن‌الاسرار
نظامی گنجوی، تاریخ پایان نگارش نسخه 853 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم ابن مراد فخار.
52 صفحه. 24* 17 سانتیمتر. شماره ثبت: 555/ 80 ضمن مجموعه، رساله 1
منطق الطیر
عطار نیشابوری، تاریخ پایان نگارش نسخه 898 ه. ق به خط نستعلیق، به قلم محمد فخرالدین، مذهب.
296 صفحه، 21* 12 سانتیمتر.
شماره ثبت: 166- 4/ 890