در این نوشتار بر آنیم تا برخی آگاهیهای سودمند مربوط به این شهر مقدس را به خوانندگان عرضه کنیم تا شاید از آن بهرهمند گردند:
مسجدالحرام، در شهر مکه مکرّمه، درون درّهای میان کوههای: ابوقبیس، اجیاد، هندی و عمر واقع شده، و در نقطه تقاطع خط طولی 39 درجه و 49 و 30 ثانیه [ث 30، د 49، 39] و خط عرضی 21 درجه و 25 دقیقه و 0 ثانیه [ث 0، د 25، 21] قرار گرفته است.
مسجدالحرام از طرف شرق، به کوه ابوقبیس، از سمت غرب به جبل عمر و خیابان شبیکه، از شمال به خیابان شامیه و کوه هندی و از سمت جنوب به خیابان اجیاد و مسفله محدود است.
از تنعیم تا مسجدالحرام 6150 متر.
از جِعرانه تا مسجد الحرام 18000 متر.
از مسیر طائف در نقطه هُدی تا مسجدالحرام 15500 متر.
از مسیر لیث تا مسجدالحرام 17000 متر.
پیش از سلطه آل سعود بر عربستان، مذاهب چهارگانه اهل سنت، هریک در مسجدالحرام مقامی ویژه داشتند و امام آنان در آنجا اقامه جماعت میکرد و پیروان هر مذهب
ص: 128
به امام خود اقتدا میکردند. لیکن از سال 1343 ه. ق. عبدالعزیز جماعتهای مختلف را در مسجدالحرام تعطیل و اجازه اقامه تنها یک نماز جماعت را صادر کرد.
تغییرات
در سال 1343 ه. ق. ادارهای مخصوص امور مربوط به مسجدالحرام تأسیس گردید.
در سال 1345 ه. ق. با سنگی به نام «العوان» که شبیه سنگ مرمر است محل مسعی میان صفا و مروه فرش گردید.
در سال 1346 ه. ق. برای نخستین بار مسجدالحرام برقکشی و در آن چراغ روشن شد و در سال 1347 ه. ق. چراغها و لوسترهای زیبا در مسجدالحرام نصب گردید.
در سال 1352 ه. ق. برای اولین بار ساعتی بزرگ به ارتفاع 25 متر در مسجدالحرام نصب گردید و این اولین ساعت بزرگی بود که در سرزمین حجاز نصب میشد.
(1) در سال 1354 ه. ق. عملیات اجرایی ساخت و ترمیم بنای مسجدالحرام شروع شد و در سال 1363 ه. ق. دستور ساخت در جدید کعبه صادر گردید.
در سال 1366 ه. ق. طوقی نقرهای برای حجرالأسود ساخته و این سنگ بهشتی را در درون آن قرار دادند.
در سال 1373 ه. ق. برای اولین بار پنکههای سقفی در مسجدالحرام نصب شد
(2) و در همین سال، اولین دستگاه واترپمپ برقی در چاه زمزم برای بیرون کشیدن آب زمزم نصب گردید.
شمعدانهای ششگانهای که روی حجر اسماعیل قرار داشت در سال 1375 ه. ق. به چراغهای برقی با پایههای مسی تبدیل گردید.
در سال 1375 ه. ق. محل سعی، که به صورت بازار بود، آسفالت شد.
در سال 1376 ه. ق. طوقی جدید از نقره خالص برای حجرالأسود تهیه و ساخته شد.
در سال 1376 ه. ق. نخستین پلکان سیّار برای ورود به خانه کعبه، از چوب ساختند و بار دیگر کعبه را ترمیم کردند.
در سال 1377 ه. ق. محل مقامهای چهارگانه مذاهب اسلامی واقع در مسجدالحرام تخریب و محل طواف توسعه یافت.
1- الملک عبدالعزیز والعمل الخیری تألیف عمر صالح العمری، ص 178
2- الجامع الثمین لأعمال ملوک آل سعود تألیف محمد بن ساعد الحسنی صص 20- 14
ص: 129
در سال 1382 ه. ق. کارخانه ساخت پرده کعبه بار دیگر فعال گردید.
در سال 1383 ه. ق. ساختمان قدیمی چاه زمزم تخریب و به جای آن گنبد و بنای جدیدی بر روی آن ساخته شد.
در سال 1387 ه. ق. پوشش بلوری برای مقام ابراهیم طراحی و ساخته شد و در سال 1389 ه. ق. ساختمانهای جدید به رواقهای عثمانی متصل گردید.
در سال 1390 ه. ق. ساختمانی مخصوص برای مؤذنان در مسجدالحرام بنا شد.
مرحله دوّم توسعه مسجدالحرام در سال 1393 ه. ق. آغاز گردید و در سال 1396 ه. ق.
پروژه توسعه به پایان رسید.
ساختمان جدید بافت پرده کعبه در سال 1397 ه. ق. در منطقه «امّ الجود» مکه مکرّمه افتتاح شد.
در سال 1398 ه. ق. درِ جدیدی برای کعبه ساختند.
در سال 1399 ه. ق. باب بنیشیبه و منبری که از سنگ مرمر ساخته شده بود، از محل مطاف برداشته شد و در همین سال راه ورود به زمزم، که در قسمت شرقی آن قرار داشت، به منظور توسعه محدود مطاف، به محلّی دیگر در گوشه مسجد منتقل گشت.
در سال 1399 ه. ق. محدوده مطاف و فضای پیرامون کعبه به طور کامل با سنگ مرمر سفیدرنگ و ضدّ حرارت مفروش گردید. در همین سال عملیّات اکتشافی و پاکسازی زمزم آغاز و در سال 1400 ه. ق. به طور کامل به پایان رسید.
(1) در روز سهشنبه 2/ 2/ 1409 ه. ق. سنگ بنای توسعه دوّم سعودیها برای مسجدالحرام آغاز گردید و چهار سال بعد نیز کار توسعه مسجد نبوی در مدینه منوّره شروع شد.
طرح جدید توسعه مسجدالحرام، برای سه طبقه؛ یعنی زیرزمین، همکف و طبقه اوّل در نظر گرفته شده بود، برای پشت بام نیز به گونهای برنامهریزی شده بود که پس از تکمیل بتواند به گنجایش نمازگزاران بیفزاید. به همین منظور گام نخست برداشته شد و در اطراف زیرزمین دیوارهای بلندی با چوب کشیده شد تا منطقه عملیاتی را از مسجدالحرام جدا کند سپس گودبرداری آغاز و خاک آن به منطقه دیگری منتقل گردید. آنگاه پی کنیها شروع و با میلگردهای ضخیم آهنی، پایهها بتونریزی و به تدریج برداشته شد. تأسیسات مورد نیاز و خطوط مربوط به آب و فاضلاب و شبکههای تهویه و خنککننده و نیز کابلکشیهای برق و
1- الحرمان الشریفان التوسعة والخدمات، تألیف یحیی کوشک، ص 131
ص: 132
آتش نشانی و دیگر سیستمهای مورد نیاز به اجرا درآمد و تأسیسات آن تکمیل گردید.
مساحت کلی زیرزمین در این بخش از توسعه 18000 مترمربع و ارتفاع آن چهار متر و 30 سانتیمتر در نظر گرفته شده بود. پس از تکمیل طرح در بخش زیرزمین مسجدالحرام، عملیات اجرایی طبقه همکف آغاز گردید. مساحت مورد نظر در طبقه اوّل 20000 متر بود.
پس از اتمام کار در طبقه همکف، کار ساخت طبقه دوّم، همانند طبقه پایین آغاز گردید و قسمت پشت بام نیز با سنگهای سفید ضدّ حرارت مفروش شد. پس از عملیات سفتکاری و اتمام کار تأسیسات، دیوارها و ستونها با سنگهای مرمر و نیز سنگهای مصنوعی با شکلهای هندسی زیبا تزیین گردید.
مساحت کلی توسعه جدید 68000 مترمربع بود که با محاسبه پشتبام که 19000 مترمربع است، مجموع کل توسعه جدید به 87000 مترمربع رسید و در نتیجه مساحت کلّ مسجدالحرام و میدانها و فضاهای پیرامون آن، به 366168 مترمربع بالغ گردید.
مساحت پیشین مسجدالحرام قبل از این توسعه 160168 مترمربع بود و گنجایش 313000 نمازگزار را داشت، لیکن با توسعه جدید، این ظرفیت به 460000 نفر رسید.
با محاسبه مساحت پشتبام و فضاهای پیرامون مسجد، ظرفیت نمازگزاران در مواقع عادی 820000 نفر و در شرایط ویژه به حدود یک میلیون نفر رسیده است.
در توسعه اخیر، دو مناره با ارتفاع 96 متر، سه عدد گنبد سنگی، 1453 ستون با پوشش سنگ مرمر و 1120 ستون تاجدار که پایههای آن با سنگ مرمر ساخته شده و در آن روزنههایی برای دستگاههای تهویه مسجد در نظر گرفته شده، احداث گردید، یک درِ ورودی بزرگ و 18 در ورودی به قسمت پلههای برقی و 6 پله عادی نیز ساخته شد.
در طرح توسعه جدید، مسجدالحرام به وسیله هشدار حریق مجهز گردید که حدود 60 منطقه را در بر میگیرد و 284 نقطه مجهز به تأسیسات کشف دود، 15 نقطه سیستم هشداردهنده، و 6 واحد خودکار برای خاموش کردن آتش و 60 نقطه کشف حرارت و گرما در آن تعبیه شده است.
وسایل صوتی پیشرفتهای نیز شامل اتاق کنترل و دستگاههای تقویت و تنظیم و حدود 1645 بلندگو برای همه نقاط مسجد تهیه و نصب گردید.
منارههای مسجدالحرام پیش از توسعه اوّل 7 عدد بود که در توسعه اخیر 2 عدد دیگر به
ص: 133
آن افزوده شد.
ارتفاع منارهها نیز پیش از توسعه اوّل 36 متر بود که به 90 متر افزایش یافت.
مسجدالحرام در توسعه اوّل 7 مورد پلههای ثابت داشت که در توسعه دوّم تعداد 6 عدد به آن افزوده شد و در مجموع به 13 مورد رسید.
تعداد 7 دستگاه پله برقی نیز در مسجدالحرام نصب شده است. در مجموع در برنامه چهارم پنجساله مبلغ چهار میلیارد دلار برای توسعه حرمین شریفین در فاصله سالهای 1405 ق. تا 1410 ه. ق. هزینه شده است.
مجموع هزینهها تا سال 1414 ه. ق. به حدود 55 میلیارد ریال سعودی بالغ گردید.
ترمیم کعبه
در دوره ملک سعود، در سقف کعبه شکافی رخ داد که بیم آن میرفت سقف ریزش کند، از این رو پس از مذاکره با علما و متخصّصان و صدور فتوا مبنی بر جواز ترمیم، در بامداد روز جمعه 18 رجب سال 1388 ه. ق. کار اصلاحات آغاز گردید.
(1) و پس از مدتی کار ترمیم پایان یافت.
لیکن در اواخر سال 1401 ه. ق. در دوره ملک خالد، بار دیگر سنگفرشهای مرمری داخل کعبه شکاف برداشت و هنگام شستن بام کعبه، آب به سمت حجرالأسود نفوذ میکرد.
ازاینرو، سنگفرشهای کعبه را تعویض کردند و قاب آهنی حجرالأسود نیز به قاب نقرهای ضدّ زنگ تبدیل گردید.
از سال 1400 ه. ق. به بعد، سنگهای دیوارهای کعبه به تدریج فرسوده و ریزش پیدا کرد و شکافهایی در دیواره خارجی آن پدیدار شد. از این رو، در ذیحجه سال 1414 ه. ق.
فرمان تعمیر و ترمیم صادر شد، در اوّلین اقدام، گچهای میان سنگها و نیز خاکها و مواد دیگر موجود در آن برداشته شد، سپس سنگهای پودر شده را با مواد چسبنده مخلوط و شکافهای اطراف سنگها را با آن پوشاندند.
همچنین پشت بام کعبه را با سنگهای مناسب پوشانده و راههای نفوذ آب را با خمیرهای چسبنده و بهوسیله دستگاههای فشار پر کردند.
البته تعمیر اساسی در 10 محرم سال 1417 ه. ق. آغاز گردید. به این صورت که در ابتدا با
1- التاریخ القویم 7314- 88
ص: 134
چوب، دیواری در اطراف کعبه جز در قسمت حجرالأسود درست کردند؛ به شکلی که کعبه دیده نمیشد، سپس لوحها و سنگهای تاریخی را با نشان کردن مکان دقیق آن، از کعبه جدا نمودند تا پس از ترمیم در مکان اصلی نصب شود.
آنگاه اقدام به برداشتن سقف و ستونها و سنگهای فرسوده کعبه کرده و برای هریک از آنها شمارهای در نظر گرفتند تا پس از تعمیر بتوانند آنها را به جای دقیق خود بازگردانند.
سپس سنگهای جداشده را شستشو داده آنها را صاف و تمیز نمودند و شکافهای ایجاد شده در داخل سنگها را نیز با مواد سنگی و همراه با چسبهای قوی پر کردند.
در میان سنگهای داخلی و خارجی کعبه نیز میلگردهای آهنی قرار دادند تا بهوسیله آن پیوند سنگهای داخلی و خارجی کعبه پس از تزریق مواد سنگی چسبنده قوی و مستحکم شود، همچنین مواد ضد حشرات که تأثیر درازمدت داشته باشد، در درون سنگها کار گذاشته شد. از سوی دیگر، زمین کف کعبه را نیز خاکبرداری نمودند تا به سنگهای محکمی رسیدند که از زمان حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام کعبه را بر روی آن بنا نهاده بودند و با گذر زمان هیچگونه خللی بر آنها وارد نشده بود. لذا پس از اطمینان از استحکام سنگها با مواد ذکر شده قبلی، کف را پوشانده و کار ترمیم سقف کعبه را آغاز کردند.
سقف کعبه از چوب ساخته شده و چون چوبهای قبلی فرسوده شده بود، تصمیم گرفتند
ص: 135
در بازسازی کعبه از بهترین نوع چوب، با ویژگیهای زیر استفاده کنند:
1- مقاومت در برابر باروی بام کعبه در درازمدت.
2- کاهش درجه انقباض چوب در حدّ نزدیک به صفر.
3- مقاومت در برابر تغییرات ناشی از هوای گرم و خشک.
4- مقاومت در برابر موریانه و دیگر حشرات و نیز رطوبت.
5- و اینکه چوبها دارای طول حدود ده متر و قطر آن پس از تراشیده شدن، کمتر از یک متر نباشد.
طبیعی است که یافتن چوب با شرایط فوق، کار آسانی نیست، از این رو، با مراکز تحقیقات و پژوهش بینالمللی چوب در اروپا، استرالیا و زلاند نو ارتباط برقرار گردید و در نتیجه چوبی موسوم به نام «التیک» از جنگلهای بزرگ، که به طول عمر و قوّت معروف بود، انتخاب شد. این چوب دارای قطری حدود 5/ 1 متر و ضدّ حشرات بود و این امتیاز را هم داشت که رطوبت آن بسیار زود خشک میشد و با مقداری روغنکاری، درخشندگی خاصی پیدا میکرد. استفاده از این نوع چوب قبلًا نیز در حرمین شریفین تجربه شده بود.
شرکت بنلادن پس از هماهنگی با وزارت جنگلبانی کشور برمه، نمایندگانی را به آنجا فرستاد تا از زمان بریدن درختان در جنگلها و سپس انتقال آنها به کارخانه و بهرهگیری از بهترین و باکیفیتترین قسمتهای آن و باربندی و انتقال آن به عربستان نظارت کامل داشته باشند.
شمار درختان انتخاب شده به 137 عدد رسید، از این تعداد 49 قسمت آن برای سقف کعبه و ستونهای آن انتخاب گردید، سپس چوبها به جده منتقل شد و حدود شش ماه در آنجا باقی ماند تا در فضایی کاملًا طبیعی خشک شود. پس از آن چوبها به کورههای خشککن چوب منتقل و میزان رطوبت را به 15% رساندند و آنگاه با موادّ حفاظتی بیرنگ و بیبو ملمعکاری کردند.
برای حفظ اصالت تاریخی سقف کعبه، چوبها با همان حجم و اندازه چوبهای سابق خرّاطی و آماده سازی شد. ستونهای داخل کعبه را نیز با فاصلههای مساوی برافراشتند تا فشار سقف به صورت یکسان میان دیوارها و ستونها توزیع گردد.
پس از آن، سقف کاذبی بر بالای چوبهای سقف زده شد و بر روی آن لایه باریکی از
ص: 136
سیمان کشیده و آنگاه روی پشت بام را با سنگ مرمر فرش کردند.
ناودان جدید نیز به جای ناودان قدیمی نصب گردید.
تعمیر و ترمیم مقام ابراهیم
در تاریخ 25/ 9/ 1417 ه. ق. کار تعمیر و بازسازی مقام ابراهیم آغاز شد، ابتدا سنگهای گرانیتی و مرمر سیاه رنگ قبلی مربوط به وادی فاطمه، با سنگهای مرمر سفید با پوششی از گرانیت سبزرنگ مشابه سنگهای بهکار رفته در حجراسماعیل تعویض گردید، سپس مقصوره زیبایی که از مس عالی و طلاییرنگ ساخته بودند را بالای سنگها قرار دادند که قبهای کوچک نیز روی آن قرار داشت.
و آنگاه مقام در درون این مقصوره قرار گرفت که هنگام نگاه از شبکههای زیبای آن بتوانند سنگ مقام را بهخوبی ببینند.
پرده کعبه
پرده کعبه نیز تا پیش از سال 1343 ه. ق. در مصر بافته میشد که از همین سال بافت پرده کعبه در منطقه «احساء» آغاز گردید. با احداث نخستین کارخانه بافت پرده کعبه در سال 1346 ه. ق، در خیابان اجیاد، واقع در مکه مکرمه، اولین کارخانه پردهبافی کعبه رسماً تأسیس شد.
پرده کعبه از ابریشم خالص بافته میشود و وزن آن حدود 170 کیلوگرم است که از 48 دسته ابریشم با طول هریک 14 متر بافته شده است.
در قسمت بالای پرده کعبه، کمربندی به طول 45 متر و عرض 95 سانتیمتر آیات قرآنی با تارهای نقرهای و رنگآمیزی شده با آب طلا نوشته و بافته شده است.
در گذشته ابریشمهای پرده کعبه با دست رنگ میشد لیکن در سال 1410 ه. ق. کمیسیون مربوط، اقدام به تعویض دستگاههای رنگرزی کرد و در نتیجه دو ماشین بزرگ و پیشرفته به مبلغ 212 هزار دلار خریداری شد.
همچنین یک دستگاه ماشین تولید بخار و یک دستگاه نیز ماشین خشک کن ابریشم خریداری گردید که با استفاده از آنها حدود 15 تا 20% در مصرف ابریشم صرفهجویی
ص: 137
و از خرابی و ضایع شدن آن جلوگیری به عمل آمد. در همین سال یک دستگاه بافندگی با تمام لوازم جانبی، از یک کمپانی بینالمللی سوئیسی به مبلغ 975833 فرانک سوئیس خریداری شد. و بالأخره کلیّه دستگاهها و تجهیزات مورد نیاز، مبلغ یک میلیون و چهارصد هزار فرانک سوئیس هزینه برداشت، تا پرده به شکل کنونی بافته و همه ساله مورد استفاده قرار گیرد.
(1) آمارهای مربوط به توسعه مسجدالحراممساحت مسجدالحرام:قبل از توسعه اول: 29127 مترمربعپس از نخستین توسعه: 131041 مترمربعپس از توسعه دوّم: 366168 مترمربعگنجایش مسجدالحرام:قبل از توسعه اوّل: 47000 نمازگزارپس از توسعه اوّل: 313000 نمازگزارپس از توسعه دوّم: 460000 نمازگزارو پشتبامها و میدانهای اطراف: 820000 نمازگزارتعداد منارههاقبل از توسعه اوّل: 7 منارهپس از توسعه اوّل: 7 منارهدر توسعه دوّم: 2 منارهجمع کلّ منارهها: 16ارتفاع منارهها:پیش از توسعه اوّل: 36 مترپس از توسعه اخیر: 90 متر
1- مصنع کسوة الکعبة المشرفه.