علل تسریع گسترش اسلام در یثرب‌

نوع مقاله : تاریخ و رجال

نویسنده

موضوعات

اصل مقاله

مقدمه
آنگاه که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله از مسلمان شدن مردم مکه ناامید شد، چشم به شهرهای اطراف دوخت و آرزوی اسلام آوردن آنان را کرد. سفری به طائف کرد، اما از اسلام آوردن آنان مأیوس و آزرده‌خاطر بازگشت و سرانجام دل به قبایلی بست که برای زیارت خانه خدا به مکه می‌آمدند. در موسم حج، با آنان دیدار کرد و تقدیر الهی چنان بود که ملاقات‌هایی صورت پذیرد که نه‌تنها پیامبر را امیدوار کند و سرنوشت دین جدید را در جزیرةالعرب تغییر دهد، بلکه آینده بشریت را نیز رقم زند. در آخر کار، آن دیدارها به هجرت منتهی گشت و گذشته از آن‌که موجب هجرت اسلام از مکه به مدینه شد، گسترش اسلام به کشورهای جهان را نیز موجب شد و پی‌آمدی چون هجرت مهاجران به مدینه و پیوستن آنان به انصار را داشت. بلکه علّت مهاجرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بود برای یافتن جهانی از انصار و در پایان هجرتی شد تا اندیشه‌های حضرت محمد صلی الله علیه و آله را در دل تاریخ باقی بگذارد و جاودانه کند.
علاوه بر این‌که هجرت، تاریخ شد، تاریخ نیز هجری مدنی شد و در تحلیل آن‌چه که موجب گشت که یثرب به‌جای مکه پایگاه عمده نشر اسلام شود و

ص: 141
نقطه عطفی در تاریخ گردد، مطالبی است که باید در پاسخ پرسش‌های ذیل روشن گردد:
* چرا دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله در میان قوم، قبیله و خویشانش، نه‌تنها پذیرفته نشد، بلکه موجب گردید که او را آزردند. یارانش را شکنجه دادند. سه سال محاصره اقتصادی‌اش کردند. خار بر سر راهش ریختند. با شکمبه شتر لباسش را آلودند و سرانجام قصد جانش کردند و او نیز در حالت خوف، شهر و دیار و قومش را ترک کرد؟
لیکن در آن‌سوی مکه، یثربیان به حضرتش ایمان آوردند و یارانش را در منزل خود جای دادند و مال و منال خویش را با آنان تقسیم نمودند و چون پیامبر آهنگ یثرب کرد، مردم شهر برای استقبالش به خارج شهر رفتند و ورودش را لحظه‌شماری می‌کردند و چندین روز تا به نیمه انتظار کشیدند، تا ورودش را به مدینه با شکوه تمام جشن بگیرند و علی‌رغم آن‌که مکه او را رانده بود، یثرب با تمام وجود آغوش باز کرده تا میهمان خود را با کمال مهربانی و شکوه، در خود جای دهد.
مگر هردو شهر، عرب نبودند و پایبند به عقاید و آرای اجداد خویش؟ مگر دین رسمی هردو بت‌پرستی نبود؟ یکی «هُبل» و دیگری «منات» را می‌پرستید. مگر قبیله نبود که تمام هویت افراد را تشکیل می‌داد؟ چگونه بود که قبیله پیامبر خدا او را از خود راند، ولی قبیله‌های اوس و خزرج، نه‌تنها او را به سرپرستی خود برگزیدند، بلکه جان و مال و امنیت خود را در راه ترویج اندیشه‌های او نثار کردند و دشمنان او را نیز به زانو درآوردند؟ راز این تفاوت چیست؟
پیامبر خدا 13 سال در مکه، در محیط اقوام و خویشانش جز اندکی موفقیت تحصیل نکرد، اما در یثرب توانست پایگاه امپراتوری بزرگ اسلامی را بنیان کند! در این مقاله، کوشیده‌ایم علت گسترش سریع اسلام در مدینه را تبیین کنیم، شاید یکی از رازهای نهفته در انبوه اخبار و روایات را روشن سازیم.
ص: 142
یثرب:
یثرب، شهری است در «واحه‌ای»، در کنار کوه «سَلْع»، با مجموعه‌ای از خانه‌های محقّر با دیوارهایی از سنگ و گِل و سقفی از شاخه‌های نخل. چون بقیه شهرهای جزیره، نظام اجتماعی بدویِ قبیله‌ای حاکم بود، رییس قبیله از منافع افراد حفاظت می‌کرد. اطراف آن را مزارع و نخلستان‌ها تشکیل می‌داد و هیچ برج و بارویی که شهر را از حمله دشمن مصون و محافظت کند، وجود نداشت، جز همین مزارع و بساتین که شرق و جنوب و مقداری از جنوب غربی را فراگرفته بود و از آن‌جا که یثرب شهری کشاورزی بود و طوایف مختلف در آن زندگی می‌کردند، هر طایفه‌ای برای حفظ اموال خود «حِصن» مانندی داشتند که به آن «أُطم» می‌گفتند و این برای آن بود که در درون شهر نیز میان قبایل و طوایف مختلف درگیری‌هایی به وجود می‌آمد و در این‌گونه موارد، هرکس در قلعه و «أُطم» خود از مال و خانواده خود دفاع می‌کرد و اندکی از این استحکامات به‌وسیله یهود و دیگران در ناحیه غرب و شمال ساخته شده بود تا از یورش دشمنان که معمولًا از این ناحیه‌ها به شهر حمله می‌کردند، جلوگیری کند.
قبایلی که مردم این شهر را تشکیل می‌دادند، عبارت بودند از «اوس» و «خزرج»، که سال‌ها بر این ناحیه مسلط شده بودند و جمعیتی از یهودیان و دیگر قبایل که در یثرب ولی خارج از آن، به کشاورزی اشتغال داشتند و چون دو طایفه بزرگ اوس و خزرج اغلب دچار نزاع داخلی بودند، سعی بر آن داشتند که با قبایل اطراف و یهودیان هم‌پیمان شوند و از این‌رو بنی‌قریظه و بنی نضیر با اوس بودند و بنی قینقاع با خزرج.
تأثیر این پیمان‌ها بیشتر در جنگ‌ها آشکار می‌شد؛ چنان‌که در شرح جنگ «بعاث» خواهد آمد.
مردم یثرب، از جهت اقتصادی بیشتر به کار در نخلستان‌ها و کشت و زرع و اندکی پیشه‌وری اشتغال داشتند و مناطق مناسب برای کشاورزی بیشتر در اختیار یهودیان بود تا اعراب، چنان‌که یهود نیز صنایع زرگری و اسلحه‌سازی چون شمشیر، زره و نیزه را در اختیار داشتند. اکنون باید دید شهری با این ترکیب ویژه، چگونه پذیرای اسلام شد؛ آن‌هم بگونه‌ای که در مدت زمان اندکی (حدود 17 ماه پس از هجرت)، توانست قریش را در بدر گوشمالی دهد! عواملی که موجب گسترش سریع اسلام در یثرب شد را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
ص: 143
1. تأثیر قرآن
قرآن معجزه جاوید پیامبر اسلام است و نباید از تأثیر آن در جذب مردم مدینه به اسلام غافل بود. از یک‌سو نفوذ و جاذبه لفظی و معنوی قرآن و از سوی دیگر وجود زمینه مساعد روحی و معنوی در میان مردم یثرب برای پذیرش اسلام را می‌توان از عوامل شتاب در گسترش اسلام به‌شمار آورد. باید گفت همانگونه که بخش عظیمی از دشمنی، عداوت و مخالفت قریش با پیامبر خدا صلی الله علیه و آله برخاسته از تضاد آیات قرآن با منافع قدرت‌طلبی و سودجویی قریش بود، جذب و تمایل بسیاری از مردم یثرب به اسلام نیز به‌دنبال همان پیام‌های توحید و عدالت‌خواهی قرآن بوده است.
آنان اسلام را همای سعادت و فرشته نجات خود می‌دانستند و بهترین شاهد بر این تأثیرگذاری، جمله‌ای است که از پیامبر اسلام نقل شده است:
«فإنّ المدینة فتحت بالقرآن»؛ (1) «همانا مدینه با قرآن فتح گردید.»
و این گفتار پیامبر صلی الله علیه و آله در تحلیل شیوه نفوذ اسلام در مدینه، آمیخته با شواهد بسیاری از گزارش تاریخ است؛ از جمله این که برخی نوشته‌اند: نخستین مسلمانان انصار «اسعدبن زراره» و «ذکوان» بودند. آنان بر عتبةبن ربیعه وارد شدند. عتبه گفت: این نمازگزار (حضرت رسول صلی الله علیه و آله) ما را از زندگی بازداشته است. چون پیش از آن اسعدبن زراره و ابوالهیثم‌بن تیهان در یثرب از توحید سخن می‌گفتند، ذکوان که سخن عتبه را شنید به «اسعد» گفت: این همان دینی است که تو می‌خواهی، آنگاه هر دو برخاستند و نزد پیامبر خدا رفتند و قرآن گوش دادند و اسلام آوردند و چون اسعدبن زراره خبر اسلام آوردن خود و گفتار و دعوت پیامبر خدا را به ابوالهیثم گفت. او نیز اسلام آورد و پیامبر خدا را نادیده، به پیغمبری شناخت. (2) و در مورد تأثیر قرآن در دگرگونی احوال مردم یثرب بهترین شاهد، اسلام آوردن سران قبیله بنی عبدالأشهل است، آنگاه که «اسیدبن حُضَیر» با حالتی خشمنگین نزد مصعب‌بن عمیر آمد، مصعب گفت: بیا بنشین و سخن ما بشنو. اگر سخن ما تو را پسندیده شد، قبول کن وگرنه هرچه خواهی کن. مصعب با وی سخن گفت و چند آیه از قرآن خواند و او را به اسلام دعوت کرد. چون «اسید» سخن «مصعب» را شنید و به قرآن گوش فرا داد، از حالت پیشین خود برگشت و دل وی در اسلام

1- البلاذری، فتوح البلدان، بیروت، دارالکتب العلمیة، ص 21
2- محمدابراهیم آیتی، تاریخ پیامبر اسلام، تهران، چاپ دانشگاه تهران، ص 166

ص: 144
رغبت کرد و بعد از آن گفت: چه نیکو سخنی است این سخن و چه لطیف کلامی است. من هرگز کلامی به این لطیفی نشنیده‌ام و بدین شیرینی کلامی ندیده‌ام.
هم‌چنین مصعب در برخورد با «سعدبن عباده» قرآن بر او خواند و سعد نیز رغبت در اسلام نمود. (1) بنابراین، جای هیچ‌گونه شک و تردید نیست که انعطاف‌پذیری مردم یثرب همراه با نفوذ اعجاز آمیز قرآن در قلب و دل آنان از عوامل تسریع و پیشرفت اسلام در مدینه بوده است و آنگاه که پیامبر خدا مصعب را به مدینه فرستاد، جز مقداری از قرآن، مگر وسیله دیگری برای جذب مردم داشت؟! او با قرائت قرآن مردم را به اسلام فراخواند.
2. محمد صلی الله علیه و آله پیامبر و فرشته صلح برای یثرب
آنگاه که آتش جنگ میان اوس و خزرج زبانه کشید و تاریخ را بر پایه روز و سالِ جنگ‌ها بنا می‌نهادند، جنگ آطام (2) منشأ و مبدأ تاریخ دو قبیله مهم مدینه گشت و تنور جنگ در ایام‌الحرب، روزگار را بر مردمان یثرب سیاه و زندگی را بر کام آنان تلخ می‌کرد و در آن روزگار که یاد وقایع «یوم الفضاء»، یوم الربیع، یوم الرحابه، یوم السراره، یوم راحس و غبراء، یوم بعاث و حاطب، یوم مضرس و معبس (3) و یوم آطام، ذهن و فکر هر اوسی و خزرجی را آکنده از درد ستیز و برادرکشی می‌کرد و ... در این میان از یثرب نیز که سال‌ها بود در آن‌جا میان دو قبیله اوس و خزرج رقابت و دشمنی شدید در کار بود، جمعی به حج آمدند و در گفتگو با پیامبر، روزنه امیدی برای پایان جنگ‌های طولانی خود یافتند و پس از شنیدن دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله در عقبه، گفتند: ما قوم خود را در حال دشمنی و گیر و دار گذاشتیم و امیدواریم که خداوند به‌وسیله تو آنان را با هم الفت دهد. اکنون به یثرب برمی‌گردیم و آنان را به اسلام می‌خوانیم، باشد که خدا به این دین هدایتشان کند!
در نقل دیگر نیز آمده است: چون پیامبر از آنان خواست که حمایتش کنند، گفتند: از جنگ بعاث چیزی نگذشته است و اکنون در این وضع آمدنت به مدینه بی‌نتیجه خواهد بود، بگذار تا ما بازگردیم، باشدکه خداوند میان ما سازش پدید آورد. (4) یوم بعاث
طائفه اوس در جنگ با خزرج، از یهود بنی‌قریظه و بنی‌نضیر کمک خواستند،

1- ابن اسحاق، رفیع‌الدین اسحاق‌بن محمد همدانی، سیرة رسول اللَّه، چاپ خوارزمی، ج 1، ص 432 با تلخیص.
2- مسعودی، التنبیه والاشراف، ص 176
3- ابو ریحان بیرونی، آثار الباقیه، ترجمه دانا سرشت، ص 55
4- تاریخ پیامبر اسلام، آیتی، ص 164 و 166

ص: 145
چون این خبر به خزرج رسید، به یهودیان پیام دادند که آگاهی یافتیم که اوس برای جنگ با ما از شما کمک خواسته است.
بدانید که ما از کمک گرفتن از عرب به شماره شما و بیشتر از شما عاجز نیستیم و اگر بر شما ظفر یافتیم، برایتان ناخوشایند خواهد بود و اگر شما پیروز شدید، هرگز دست از مبارزه نخواهیم کشید و باز هم شما را ناخوشایند خواهد بود؛ زیرا آن‌چه امروز از جانب ما از آن آسوده‌اید فردا به آن مشغول خواهید بود و آسوده‌تر از این، برای شما آن است که ما دو طایفه را رها کنید و ما و برادرانمان را به حال خود واگذارید.
یهود بنی‌قریظه و بنی‌نضیر که این پیام را شنیدند و دریافتند که سخن حقی است، به خزرج خبر دادند چنان‌که می‌دانید اوس از ما یاری خواسته، ولی ما هرگز آنان را علیه شما یاری نخواهیم کرد.
خزرجیان گفتند: اگر چنین است، گروگان‌هایی نزد ما بگذارید. یهودیان 40 جوان از قبیله خود نزد آنان به گرو گذاشتند و خزرجیان آنان را میان خانواده‌های طایفه تقسیم کردند و بدین‌وسیله مدتی نگه‌داشتند و بعد مردی از بیاضه- تیره‌ای از خزرج- به‌نام عمروبن نعمان البیاضی به خویشان خود؛ یعنی تیره بیاضه، گفت: پدرانتان شما را در سرزمینی بد قرار دادند؛ در سرزمینی خشک و شوره‌زار ساکن شدید. به خدا سوگند سر و گردن و تن خود نشویم تا این‌که شما را به خانه‌های بنی‌قریظه و بنی‌نضیر در کنار آب گوارا و نخل‌های نیکو فرودآورم و پس از آن به آنان پیغام داد یا سرزمین ما را تخلیه کنید تا در آن‌ها منزل کنیم یا گروگان‌های شما را می‌کشیم.
یهودیان وقتی این پیام را شنیدند، بر آن شدند که ترک دیار کنند، ولی کعب‌بن أسد قرظی گفت: ای مردم، در سرزمین خود بمانید و خزرج را رها کنید تا گروگان‌های شما را بکشد. به‌خدا سوگند این مشکلی نیست؛ زیرا هریک از شما که شب با همسرش همبستر شود فرزندی مانند آن گروگان‌ها به‌وجود آورد و به این رأی اتفاق نمودند و به عمرو خبر دادند که ما منزل و دیار خود را به شما تسلیم نخواهیم کرد. هرچه خواهید با گروگان‌ها انجام دهید و به پیمانی که در مورد آن‌ها دارید بیندیشید و آن را پاس بدارید. عمرو و کسانی‌که از او اطاعت می‌کردند، به گروگان‌ها حمله‌ور شدند و آن‌ها را کشتند، اما عبداللَّه‌بن أبیّ که رییس خزرج و مردی شکیبا بود، از کشتن آنان خودداری کرد و گفت: این سرکشی و گناه و تجاوز است. نه
ص: 146
من همکاری می‌کنم و نه خویشانم که از من فرمان می‌برند. بدین‌سان هرچه گروگان نزد او بود رها کرد.
و در روز کشتن گروگان‌ها، اوس با خزرج درگیر شد و بنی‌قریظه و بنی‌نضیر با کعب‌بن اسد قرظی گرد آمدند و بعد از رایزنی، بر آن شدند که اوس را بر ضدّ خزرج یاری دهند و این خبر را به اوس رساندند و بر آن شدند که هریک از خانواده‌های اوس به خانواده‌ای از بنی‌قریظه وارد شود و در خانه آنان جای گیرند و به بقیه تیره‌های اوس خبر دادند که آماده جنگ و قیام علیه خزرج باشند و مردمانی از آنان جمع شدند و کار خود استوار کردند و در کار جنگ جدّی شدند.
چون خبر- اتحاد اوس با یهود- به خزرج رسید، جمع شدند و نزد عبداللَّه‌بن أُبیّ رفتند و به او گفتند: آیا خبر از کار اوس و بنی‌قریظه داری که بر جنگ با ما هماهنگ گشته‌اند؟ ما نیز می‌خواهیم با آنان بجنگیم و اگر آنان را شکست دادیم هیچ‌یک از آنان به منزل و مأوای خود نمی‌رسد تا این‌که یکی از آنان باقی نماند.
چون سخن آنان به پایان رسید، عبداللَّه به آنان گفت: این از جانب شما تجاوز و عصیان است بر قبیله خود. به‌خدا سوگند من دوست ندارم حتی دسته‌ای از ملخ‌ها را به‌سوی آنان روانه کنم. خبردار شدم که می‌گویند قوم ما زندگی را از ما دریغ دارند، ولی آیا مرگ را هم می‌توانند از ما دریغ بدارند؟ به‌خدا سوگند مردمانی می‌بینم که از جنگ دست برنمی‌دارند، مگر این‌که همه کشته شوند و خوف آن دارم که اگر با آنان بجنگید، چون شما متجاوزید، آنان بر شما پیروز گردند و مردمان شما را بکشند، چنان‌که آنان را کشتید، اگر برگشتند، رهایشان کنید و اگر حمله‌ور شدند به نزدیک‌ترین خانه‌ها داخل شوید، شما را رها خواهند کرد.
عمروبن نعمان بیاضی در پاسخ عبداللَّه گفت: ترس بر قلبت مستولی شده از این‌که پیمان اوس و یهود را شنیدی. عبداللَّه گفت:
به‌خدا سوگند هرگز با شما همراه نخواهم شد و همچنین کسانی که از من فرمان می‌برند با شما همکاری نخواهند کرد و تو را چنان می‌بینم که کشته‌ات را در عبایی پیچیده‌اند و بر دوش چهار کس می‌برند و مردمانی از خزرج از عبداللَّه متابعت کردند و بقیه خزرج بر این اتفاق کردند که عمروبن نعمان بیاضی را به سرپرستی خود برگزینند و کار فرماندهی جنگ را به او واگذارند.
اوس و خزرج چهل شبانه‌روز درنگ
ص: 147
کردند و در این مدت به تجهیز جنگ می‌پرداختند و نزد یکدیگر جمع می‌شدند و به هم‌پیمانان خود، از دیگر قبایل عرب، پیام می‌فرستادند ...
بار دیگر اوسی‌ها گرد هم جمع شدند و به رایزنی نشسته، گفتند: اگر با این قیام و شورش پیروز شدیم، یکی از آنان را باقی نمی‌گذاریم و جنگ این‌بار چون جنگ بارهای دیگر نیست و حضیر برخاست و گفت: ای گروه اوس، شما را اوس ننامیدند مگر این‌که برای امور بزرگ کارساز شوید.
سپس طَبَق خرمایی بیاوردند و به خوردن مشغول شدند و حضیرالکتائب نشسته بود و بردی بر دوش داشت و خود را در آن پیچیده بود و از شدت خشم و کینه، نه خرمایی می‌خورد و نه به سفره و طبق آن نزدیک می‌شد. به حاضران پیشنهاد کرد که با ابوقیس‌بن الأشعث پیمان ببندند، ولی ابوقبیس گفت: نمی‌پذیرم، چون تاکنون در هیچ جنگی بر مردمی رییس و سرپرست نگشته‌ام، مگر آن‌که شکست خوردند و ریاست ما را شوم و نامبارک دانستند. و اوس مناة- تیره‌ای از اوسی‌ها- و طوایف دیگر فرا رسیدند. حضیر و ابوعامر راهب نزد ابوقیس رفتند که قبیله «مزینه»- تیره‌ای دیگر از اوس- نیز آمدند و از مردم یثرب به‌قدری جمع شده و گرد آمدند که طایفه خزرج را یارای مقابله با آن نیست و اگر ما پیروز شدیم چاره چیست؟ همه را بکشیم یا نه؟ ابوقیس گفت: بکشیدشان تا بگویند «سخنی که چون شکست می‌خوردند به زبان می‌راندند» و در این‌باره اختلاف در گرفت.
حضیر گفت: شراب ننوشد تا آن‌که پیروز شود و قصر و دژ عبداللَّه‌بن أبی را نابود کند و دو ماه درنگ کردند و به جمع عِدة و عُدة پرداختند.
بعاث جای دیدار دو طایفه و گردهم آمدن دو قبیله بود و جز بی‌نام و نشان‌ها کسی از جنگ تخلّف نکرد و در جنگ‌های پیش از این، چنین فراهم نیامده بودند و چون اوس به خزرج نگاه کرد بزرگ دید و به حضیر گفتند کاش کناره می‌گرفتی و به هم‌پیمان‌هایی که تخلّف کردند، از طایفه مزینه، پیغام می‌دادی.
حضیر، کمانی را که در دست داشت، انداخت و گفت: به امید «مزینه» بنشینم با این‌که رویاروی دشمن قرار گرفته‌ام، نه پیش از این مرگ باد. و جنگی سخت رخ داد و اوس چون نیش سلاح را چشید، پا به فرار گذاشت و بر منطقه حرّه قَوْرَی بالا رفتند و گریختند.
ص: 148
حضیر- فرمانده اوس- از بلندی پایین آمد- که بگریزد- خزرج فریاد برآورد به کجا فرار می‌کنی؟! حضیر چون شنید سر نیزه را در ران خود فرو برد و از مرکب پیاده شد و اسب خود پی نمود و سوگند خورد که از این‌جا نمی‌روم تا کشته شوم و فریاد زد:
ای مردمان اوس، اگر مرا امان می‌دهید بدهید، اوسی‌ها را دل به رحم آمد. حضیر از زمین برخاست و دو جوان از بنی عبدالاشهل تازه داماد پرشور در کنار او حاضر شدند و آغاز به رجزخوانی نمودند و جنگیدند تا کشته شدند و تیر به عمروبن نعمان بیاضی- رییس خزرج- خورد و او را کشت و معلوم نشد چه‌کسی تیر را انداخت.
بعد از آن، خزرج پا به فرار گذاشت و اوسی‌ها شمشیر در آن‌ها نهادند. فریادی برآمد: ای مردم اوس، عفو کنید و جوانمردی نمایید، برادران خود را نکشید.
اوس نیز کوتاه آمدند. بعد از آن‌که اموالشان را به تاراج بردند و دست از غارت لباسشان کشیدند و بنی‌قریظه و بنی‌نضیر آنان را غارت کردند. حضیر را که زخم برداشته بود بر دوش گرفتند و رجزی خواندند و نخلستان‌ها و مزارع و خانه‌های خزرج را به آتش کشیدند و سعدبن معاذ قبیله بنی سِلم را به جهت نیکی که در حق جنگی به‌نام «الرعل» نموده بودند، در پناه خود درآوردند.
و حضیر الکتائب و ابوعامر راهب نزد ابوقیس‌بن اشلت رفتند و گفتند: اگر نظری می‌دهی که قصر به قصر و خانه به خانه خزرج را بگردیم مردمانش را بکشیم و خانه‌هایشان را خراب کنیم و یکی از آنان باقی نگذاریم، ولی ابوقیس گفت: چنین نمی‌کنیم. حضیر خشمگین شد و گفت: شما را اوس ننامیدند مگر به‌جهت آن‌که کارهای مهم را کفایت می‌کردید. اگر خزرج پیروز می‌شد دست از ما برنمی‌داشت و به نزد طایفه اوس برگشت و دستور بازگشت به خانه‌ها را صادر کرد. (1) از تأمل در این گزارش تاریخی، نکات زیر حاصل می‌شود:
الف: از این‌که خزرج اقدام به کشتن گروگان‌های یهودیان کرد، معلوم می‌شود که عرب قبل از اسلام، به هیچ‌یک از تعهدات خود پایبند نبوده است و هرگاه منافع قوم و قبیله اقتضا می‌کرد، به تمام تعهّدات خود پشت پا می‌زد و مروّت عربی تا آن‌جا کارایی داشت که برای قبیله نام‌آور باشد و چون کار به‌سختی می‌گرایید، ناجوانمردانه عمل می‌کردند و چهل گروگان یهود را برای اطمینان از این‌که به اوس کمک نکنند نزد

1- محمد احمد جار المولی بک، علی محمد البجاری، محمد ابوالفضل ابراهیم، ایام العرب فی الجاهلیة، بیروت، احیاء التراث العربی، ص 78- 73

ص: 149
خود نگه داشتند، برگه امتیازی بود تا با آن یهود را از خانه و کاشانه خود برانند و به سرزمین‌های حاصل‌خیز یهود یثرب دست یابند و چون تسلیم نشدند، دست به کشتار گروگان‌ها زدند و این خود حکایت از آن دارد که محیط زندگی عرب آن روز، چقدر آشفته بود و زندگی در آن چه‌قدر نا امن و غیرقابل اطمینان. و این‌که جامعه آن‌روز جزیرةالعرب به تعبیر قرآن ... عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ ... (1)
بوده است، جای تردید نیست.
از یک‌سو نفوذ و جاذبه لفظی و معنوی قرآن و از سوی دیگر وجود زمینه مساعد روحی و معنوی در میان مردم یثرب برای پذیرش اسلام را می‌توان از عوامل شتاب در گسترش اسلام به‌شمار آورد.
ب: با نگاهی به تصمیم و عزم قبیله اوس در قتل و غارت رقیب خود، تصویر ناخوشایندی از بی‌رحمی و خشونت عرب آن روزگار آشکار می‌شود؛ از این‌که می‌خواستند آنان را چنان بکشند که یکی از آنان به خانه خود برگردد، اموالشان را غارت می‌کردند و مزارع و نخلستان‌ها را به آتش کشیدند و گله‌های شتر و گوسفند را به یغما بردند، نشانگر آن است که چون آتش جنگ با حرارت خشم آکنده از عصبیت عرب جاهلی شعله‌ور شود، هیچ‌گونه رحم و مروتی را باقی نمی‌گذاشت و جنگ بعاث نمایشی از بی‌رحمی و خشونت بود که تا روزگاری دراز، هم‌چنان نقل می‌شد.
نتیجه آن‌که معلوم شد عرب آن روزگار به‌ویژه اوس و خزرج در یثرب از نعمت و موهبت امنیت برخوردار نبودند و سایه شوم غارت و هرج و مرج بر زندگی آنان مستولی شده بود و چون کار به جنگ منتهی می‌شد، رحم و شفقت از دل‌ها رخت بر می‌بست و جز ترس و دلهره و اضطراب چیزی فضای یثرب را نگرفته بود. چنان‌که برخی چشم به قریش دوختند تا شاید به کمک آنان رقیب را از میان بردارند و روشن است در چنین فضای آشفته‌ای، خبری از عمران و آبادانی و رونق زندگی نیست و اگر نیرو و توانایی هست یا در تخریب حیات و اقتصاد دیگران به‌کار گرفته می‌شود و یا به‌وسیله دیگران نابود می‌گردد و این روزگارِ مردمانی بود که با آغوش باز پیام صلح و آرامش پیامبر خدا را پذیرا شدند؛ زیرا آنان‌که طعم تلخ ناامنی را چشیده بودند و بارها شاهد جنگ و خونریزی و سوختن اموال خود بودند، ندای صلح و آرامش زیباترین ترانه‌ها در

1- آل عمران: 103

ص: 150
گوش آنان است و این یکی از رازهای تسریع گسترش اسلام در یثرب بوده است.
آن‌چه از گزارش تاریخ به‌دست می‌آید، این است که میان اهل مکه و اطراف آن اختلاف و جنگی چون «بعاث» وجود نداشته، بلکه محیطی که قریش بر آن مسلط شده و به کار بازرگانی در آنجا مشغول بودند، اگر جنگ‌هایی رخ داده است، محدود بوده و به اهمیت جنگی چون بعاث نبوده است و شاید قریش پیام اسلام را مزاحم و منافی با امنیت تجاری و بهره‌کشی خود می‌دانست، ولی مدینه آن را موجب صلح و آرامش می‌دانست. و هم‌چنین تاریخ گواه آن است که یثرب اگر پیش از آن‌که به ندای اسلام لبیک گفته، به این نکته نیز واقف بوده است؛ چنان‌که بیهقی در دلائل الامامة والنبوه نقل نموده است؛ چون انصار در عقبه اولی با پیامبر بیعت کردند گفتند: شما می‌دانید که میان اوس و خزرج سخت اختلاف و خون‌ریزی است و ما همگی شیفته و خیرخواه شماییم و اکنون رأی خود را می‌گوییم: ما معتقدیم که با توکّل بر خدا، شما هم‌چنان در مکه بمانید، ما نزد قوم خویش برمی‌گردیم و شأن و منزلت شما را بیان می‌کنیم و آن‌ها را به‌سوی خدا و پیامبر خدا فرا می‌خوانیم، شاید خداوند متعال به این‌وسیله میان ایشان را اصلاح نماید و آن‌ها را با یکدیگر هماهنگ نماید. امروز ما همگی نسبت به هم دشمن و کینه‌توزیم و اگر شما پیش ما بیایید و ما با یکدیگر صلح نکرده باشیم، نمی‌توانیم گرد تو فراهم آییم. (1) و همین امید و آرزویی که اهل یثرب داشتند که به‌وسیله پیامبر به صلح و آرامش برسند، بعد از 8 سال پیامبر اسلام بعد از فتح مکه و شکست، از آنان اعتراف گرفت که به‌وسیله او هماهنگ شدند و الفت پیدا کردند و چنین فرمودند: ... إِذْ کُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَیْنَ قُلُوبِکُمْ .... (2)
3. تأثیر یهود در مردم یثرب
یهود عربستان
یکی از آیین‌ها و ادیانی که پیش از ظهور اسلام، در شبه جزیره عربستان پیروانی داشته‌اند، دین یهود بوده است. آیا یهودیان عربستان، از فلسطین به آن‌جا مهاجرت کرده بودند یا از قوم عرب بودند و به دین یهود گرویدند؟ این مسأله، همواره مورد بحث دانشمندان بوده و نتوانسته‌اند رأی قطعی در این باره اظهار کنند. این‌که آیین یهود از چه زمانی به عربستان راه یافته نیز همچنان حل ناشده باقی مانده است.

1- ابوبکر احمدبن حسین بیهقی، دلائل النبوة، تهران، مرکز انتشارات علم و فرهنگی، ترجمه مهدوی دامغانی، ج 2، ص 125
2- ابن‌اسحاق، سیرة رسول اللَّه، تهران، انتشارات خوارزمی، ج 2، ص 945

ص: 151
یهودیان بیشتر در حجاز و یمن مستقر بوده‌اند و در حجاز، شهر یثرب و اطراف آن‌بزرگ‌ترین مرکزیهودیان‌به شمار می‌رفته است وبسیاری‌از آنان در نواحی حاصل‌خیز «تیماء» و «خیبر» سکونت داشته‌اند. یهودیان حجاز، مانند عرب‌ها به قبیله‌ها و عشایر تقسیم شده بودند؛ از جمله آن‌ها قبیله بنونضیر، بنی‌قریظه، بنی‌قینقاع، بنونبهل و بنو ثعلب بوده‌اند و بنوقریظه و بنونضیر خود را از فرزندان کاهن‌بن هارون‌بن عمران می‌دانستند. آنان به همین نسبِ بلندِ خود، بر دیگر یهود عرب افتخار می‌کردند. بنوقینقاع ساکن شهر مدینه بودند و به زرگری اشتغال داشتند و یهودیان خیبر و بنوقریظه به شغل کشاورزی و تجارت می‌پرداختند. ظاهراً یهودیان در آغاز، در شهر یثرب و اطراف بر دیگران برتری داشتند لیکن پس از آن‌که قبایل اوس و خزرج از جنوب به آن شهر مهاجرت کردند، نفوذ یهود رو به ضعف نهاد و برای حفظ ثروت و زندگی خود خراج‌گزار قبایل عرب شدند، ولی یهود خیبر ظاهراً مستقل بودند.
اهمیت یهود نزد قریش
برای این‌که قدر و منزلت یهود نزد عرب جاهلی روشن شود و از تأثیر سخن آنان در میان مردمان اطراف خود و پیشگویی‌ها و نظر آنان در مورد رسالت انبیا و ... آگاه شویم، لازم است به واقعه‌ای که در آغاز بعثتِ پیامبر رخ داد، اشاره کنیم:
نضربن حارث که از شیاطین قریش بود، در گردهمایی و نشستی که با آنان داشت، به سران قریش گفت: ای مردمان قریش، کاری بزرگ و امری سترگ به‌شما وارد شده است که چاره‌ای از آن ندارید ...
پس در کار خود بیندیشید که به‌خدا سوگند کاری بس بزرگ به شما روی آورده است.
قریش او و عقبةبن أبی معیط را نزد علمای یهود به مدینه فرستادند و به آن دو گفتند: از یهودیان در باره کار محمد، اوصاف او و گفته‌هایش بپرسید؛ زیرا یهود اهل کتاب‌اند و از دانش انبیا خبرها دارند.
آن‌دو رهسپار مدینه شدند و از علمای یهود درباره پیامبر پرسیدند و کارهای پیامبر را برای ایشان توصیف و برخی گفتارش را بازگو کردند و گفتند: شما یهودیان اهل تورات و کتابید، نزد شما آمده‌ایم تا ما را از کار او آگاه کنید. (1) علمای یهود گفتند: از محمد در باره سه چیز بپرسید، اگر پاسخ داد پیامبر است و اگر از پاسخ در ماند، مردی یاوه‌گو است و در مورد او هر اندیشه‌ای که دارید

1- منتهی‌العرب، شهاب الدین احمد نویری، ترجمه دکتر مهدوی دامغانی، ج 1، ص 211

ص: 152
اعمال کنید:
1) درباره گروهی از جوانان در روزگار نخستین بپرسید که داستانی شگفت دارند.
2) از مردی جهانگرد که شرق و غرب به آن دست یافت بپرسید
3) و در مورد روح بپرسید.
آنان چون نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمدند و پرسش‌ها را طرح کردند؛ سوره کهف درباره جوانمردان و یاران کهف و در مورد ذوالقرنین و روح نازل شد و این‌که مردم قریش برای آزمایش پیامبر دست به دامن یهود شده و پرسش‌های مطرح کرده‌اند که جوابی غیبی می‌طلبد.
و از این‌که به اعتراف مفسّرین و سیره‌نویسان پرسش‌ها از یهود بود و آیات مذکور در سوره کهف در این‌باره نازل شد، جملگی حکایت از طرح اندیشه یهود در میان عرب می‌کند.
آیا یهود و نصاری از بعثت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آگاه بودند؟
برخی از مورّخان (همانگونه‌که خواهد آمد) گفته‌اند، یکی از عوامل مؤثر در پیشرفت اسلام در یثرب، آمادگی ذهنی و فکری مردم این دیار به جهت معاشرت و همسایگی با یهودیان بوده است.
لازم است ابتدا به این نکته بپردازیم که آیا واقعاً یهود از بعثت پیامبر اسلام خبر داشت یا نه؟ آن‌چه از گزارش تاریخ، نقل احادیث و آیات قرآنی برمی‌آید، این است که یهودیان از بعثت پیامبر اسلام آگاه بوده‌اند؛ تا آنجا که او را مانند فرزند خود می‌شناختند و حتی جای مهاجرت او را می‌دانستند و اکنون نمونه‌هایی، به‌طور اختصار، از احادیث و آیات قرآن ذکر می‌کنیم:
1. چرا یهود به ناحیه یثرب مهاجرت کرد؟
در برخی از روایات اسلامی آمده است: علت مهاجرت یهود به یثرب برای این بوده است که آن را سرزمین مهاجرت پیامبری می‌دانستند؛ از جمله در تفسیر عیاشی از امام صادق علیه السلام نقل شده است که در مورد آیه ... وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ ...
فرمود: یهود در کتب خود خوانده بود که محلّ هجرت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله میان «عیر» و «احد» است- ولی محل آن را نمی‌دانستند- برای پیدا کردن آن به جستجو پرداختند. به کوهی رسیدند که آن را «حداد» می‌گفتند و گفتند «حداد» و «احد» یکی است و فرقی ندارد- و به امید این‌که همان سرزمین
ص: 153
موعود است- در اطراف آن پراکنده شدند.
برخی در منطقه‌ای به‌نام تیماء و برخی در فدک و برخی در خیبر سکنی گزیدند- بعدها- یهودیان تیماء در جستجوی هم‌کیشان خود برآمدند و برادران خود را سراغ گرفتند. عربی از قبیله قیس بر آنان گذشت، شترانی از او کرایه کردند. عرب به آنان گفت: شما را از ناحیه میان عیر و احد می‌برم. گفتند: چون بر آن- احد- گذشتی ما را خبر کن، چون به ناحیه مدینه رسیدند، عرب به آنان گفت: آن عیر و این احد است. یهودیان از شتر به زیر آمدند و گفتند:
به خواسته و آرزوی خود رسیدیم و دیگر نیازی به تو نداریم و هرجا خواهی برو، سپس نامه‌ای به هم‌کیشان خود در فدک و خیبر نوشتند، مبنی بر این‌که ما به محل سرزمین مقصود رسیدیم و شما نیز بیایید، ولی پاسخ آمد ما در این‌جا مستقر شده، ثروت و مال به دست آورده‌ایم و به شما نیز نزدیکیم. چون زمان موعود و ظهور پیامبر برسد، به‌زودی نزد شما خواهیم آمد- حاصل آن‌که این دو دسته از یهود- در اطراف مدینه مستقر گشته، اموال بسیار به‌دست آوردند- و ثروتمند شدند- چون خبر آنان به قوم تبّع رسید، به جنگ آنان آمدند، ولی یهودیان در قلعه‌های خود متحصن گردیده، در محاصره قوم تبع قرار گرفتند و امانشان دادند. آنگاه خطاب به یهودیان گفتند: سرزمین شما را خوش یافتیم و می‌خواهیم در آن مقیم شویم. یهودیان گفتند: این‌جا شما را نشاید؛ زیرا محل مهاجرت پیامبری است که به فرمان کسی درنمی‌آید تا آن پیامبر ظهور نکند.
تبّع گفت: ما از خاندان خود، کسانی را این‌جا می‌گذاریم تا آنگاه که آن پیامبر ظهور کرد، او را یاری رسانند و دو طایفه اوس و خزرج را برجا نهادند. وقتی بر تعدادشان افزوده شد، اموال یهود را به غارت می‌بردند. یهود به ایشان می‌گفتند:
«اگر پیامبر ظهور کند، شما را از این دیار می‌رانیم»، اما چون پیامبر مبعوث شد و انصار ایمان آوردند، یهود کفر ورزیدند که این آیه نازل شد: ... وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا .... (1)
2. در قرآن نیز چندین مورد به این معنا تصریح شده است که یهودیان پیامبر اسلام را می‌شناختند؛ از جمله:
الف) وَ إِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِیثاقَ النَّبِیِّینَ لَما آتَیْتُکُمْ مِنْ کِتابٍ وَ حِکْمَةٍ ثُمَّ جاءَکُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِما مَعَکُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَ لَتَنْصُرُنَّهُ .... (2)

1- بقره: 89
2- آل عمران: 81

ص: 154
«خدا از پیامبران پیمان گرفت که هرچه کتاب و حکمت به شما عطا کنم آنگاه پیغمبری آید که آنچه با شما است تصدیق کند، شما به او ایمان آورید و یاری‌اش نمایید.»
ب) ا لَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ .... (1)
«آنان‌که به ایشان کتاب دادیم، پیامبر خدا را می‌شناسند، چنان‌که فرزندان خود را می‌شناسند.»
ج) الَّذِینَ یَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِیَّ اْلأُمِّیَّ الَّذِی یَجِدُونَهُ مَکْتُوباً عِنْدَهُمْ فِی التَّوْراةِ وَ اْلإِنْجِیلِ .... (2)
«کسانی که پیروی کردند پیامبری را که نزد خود در تورات و انجیل او را نوشته می‌یابند.»
د) ... وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ .... (3)
در تفسیر این آیه آمده است: چون یهود مورد تعرض کفار عرب قرار می‌گرفتند، بعثت و هجرت پیامبر اسلام را به میان می‌کشیدند که به‌وسیله او بر آنان پیروز خواهند شد و پیش از این باور آنان بود و کفار عرب به این اندیشه یهود آگاه و واقف بودند، ولی چون پیامبر مبعوث شد و قرآن نازل گردید و دانستند او همان است که در تورات آمده و با اوصافی که می‌شناختند منطبق است، حسد ورزیدند و خودخواهی بر آنان چیره شد و کافر شدند و انکارش کردند. (4) تأثیر یهود در بیداری اوس و خزرج
بعد از آن‌که روشن شد یهود از آن رو که پیشینه‌ای کهن داشتند، نزد قریش و قبایل دیگر محترم بودند و از نظر قرآن و روایات دانسته شد که از ظهور پیامبر آگاهی داشتند، بسیاری از مورّخان، همسایگی آنان با اوس و خزرج را از عوامل تسریع در گسترش اسلام در مدینه شمرده‌اند. گروهی از این همسایگی و تأثیرش چنین تعبیر کرده‌اند:
از جمله تفضل‌ها که حق‌تعالی به انصار کرد؛ آن بود که در همسایگی یهود بودند و اختلاط با یهود داشتند و پیوسته از ایشان می‌شنیدند که پیغمبر آخرالزمان به‌زودی ظهور خواهد کرد. (5) و پر واضح است که اسلام آوردن انصار را مرهون فضل خدا می‌دانند که آنان را در همسایگی یهود قرار داد.
و برخی از مورّخین چنین نوشته‌اند:

1- انعام: 20
2- اعراف: 157
3- بقره: 89
4- علامه طباطبایی، المیزان، طبع بیروت، الأعلمی، ج 1، ص 222
5- رضیع‌الدین اسحاق‌بن محمد قضایی همدانی، سیرة رسول اللَّه، ج 1، چاپ انتشارات خوارزمی، ص 427

ص: 155
یهودیان که اهل کتاب و علم بودند، در منطقه انصار سکونت داشتند و آن عرب‌ها اهل شرک و بت‌پرستی بودند و با یکدیگر می‌جنگیدند. یهودیان می‌گفتند: پیامبری مبعوث خواهد شد که زمان ظهور او نزدیک است. ما از او پیروی می‌کنیم و به همراه او، شما را همچون قوم عاد و ثمود خواهیم کشت و تمام عرب زیر لوای وی خواهند آمد و طوعاً و کرهاً متابعت از وی خواهند کرد و هرکس که مخالفت وی کند، خون و مالش مباح و معاقب و مستأصل شود و بنیاد و اصل وی برود.
آنان این سخنان را از یهود می‌شنیدند و دیگر احوالات پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله از تورات با ایشان می‌گفتند و میان یهود و قومی از خزرج عداوت بود. هرگاه که میان ایشان منازعت برخاستی و به مجادلت و خصومت برخاستندی، قوم یهود ایشان را تهدید کردی و می‌گفتند: ای قوم خزرج، نزدیک شد که پیغمبر آخرالزمان ظاهر شود و آن وقت ما جواب ایشان باز دهیم و شما را چون قوم عاد و ثمود و ارم به‌قتل رسانیم و اول قومی که متابعت وی کند و چون وی ظاهر شود ما باشیم؛ چرا که ما اهل کتابیم و اصول وی می‌دانیم.(1) 4. انعطاف‌پذیری و آشنایی مردم یثرب با حکمت
از آنجا که در یثرب شغل کشاورزی رواج داشت و مردمانش به کار زراعت می‌پرداختند و این شهر نسبت به مکه از آب و هوای بهتری برخوردار بود و خشونت، خشکی و صلابت و سختی محیط جغرافیای مکه را نداشت، مردمانش انعطاف‌پذیری بیشتری داشتند. همانگونه‌که از مقایسه مردمان امروز مکه و مدینه نیز این معنی برداشت می‌شود؛ اهالی مکه، در معاشرت، مراوده و معامله با حجاج، رفتار خشن‌تری دارند، ولی اهل مدینه ملایم‌تر و در برخوردها و گفتگوها انعطاف‌پذیرترند.
گذشته از این‌که مردم مدینه، جنوبی بودند و سابقه تمدن داشتند و با سخنان و اندیشه حکما نیز آشنا بودند. دو نکته شاهد این سخن است:
* تاریخ، نخستین مسلمان خارج از شهر مکه را مدنی معرفی کرده است.
* ودر تاریخ آمده است عربی دانا که مجله‌ای از لقمان همراه داشته نیز مدنی بوده است.
الف) نخستین مسلمان خارج از مکه
از دلایلی که بر انعطاف‌پذیری مردم

1- سیرة رسول اللَّه، ص 428

ص: 156
یثرب می‌آورند، آن است که گفته‌اند:
نخستین شخص ایمان آورنده به پیامبر صلی الله علیه و آله، در خارج از مکه، مردی از مردم یثرب، به‌نام ایاس بن معاذ بوده و داستان او چنین است:
ابو الحَیسَر، که بزرگ و رییس قبیله بنی عبدالأشهل بود، با قوم خود به جانب مکه آمد تا با قریش هم‌پیمان شود و ایاس‌بن معاذ نیز با او همراه بود. چون پیامبر از آمدن آنان آگاه شد، نزد آنان رفت و فرمود: من به شما چیزی بگویم که بهتر از هم‌پیمانی با قریش باشد؟
گفتند: بگو، آن چیست؟
فرمود: بدانید که من پیغمبر خدا هستم و خداوند مرا بر بندگان خود فرستاده تا آنان را به اسلام فراخوانم و قرآن را بر من نازل کرده و حلال و حرام را در آن بیان کرده است.
حضرت آنگاه آیاتی از قرآن برای آنان خواند و سپس ایشان را به اسلام دعوت کرد و گفت: سخن او بهتر است از هم‌پیمانی با قریش و پیشنهاد کرد که به او ایمان آورید و از دین وی پیروی کنید.
ابو الحَیسر مشتی خاک بر او زد و گفت: این سخنان در حد تو نیست، بگذار به کاری که آمده‌ایم مشغول شویم و آن را به سرانجام رسانیم.
ایاس خاموش ماند و چیزی نگفت، ولی بعد از آن، پنهانی نزد پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آمد و اسلام را پذیرفت و چون به مدینه بازگشتند، اسلام خود را پنهان می‌داشت تا آن که وفات یافت. (1) و کسانی که از قبیله‌اش می‌گفتند که در حال مرگ پیوسته تهلیل، تکبیر، تحمید و تسبیح پروردگار می‌گفت تا درگذشت و شک نداشتند که او مسلمان مرده است. (2) ب) حکایت مسلمان شدن سوید بن الصامت
سوید برای انجام حج و عمره به مکه آمده بود، او مردی هنرمند و کامل بود و شعر نیکو می‌سرود و از حکمت و دیگر علوم آگاهی داشت. چون پیامبر خبر ورود او را به مکه شنید، نزد وی رفته، به اسلام دعوتش کرد و گفت: ای سوید، من پیغمبر خدا هستم و پروردگارم مرا بر همه آدمیان مبعوث کرده است. سوید که از سخنان لقمان حکیم بسیار می‌دانست (و مجله‌ای از سخنان لقمان به همراه داشت)، چون دید که پیامبر او را از نزول قرآن خبر داد، گفت: ای محمد صلی الله علیه و آله، مگر این قرآن که به تو نازل شده، همچون سخنان لقمان حکیم است و من از آن بسیار به یاد دارم. پیامبر فرمود:

1- رضیع‌الدین اسحاق‌بن محمد همدانی، سیرة رسول اللَّه، تهران، انتشارات خوارزمی، ج 1، ص 425
2- سیرةالنبی، ج 2، صص 36 و 37 به نقل تاریخ پیامبر اسلام، دکتر محمد ابراهیم آیتی، ص 164 و سیره ابن هشام، ج 2، ص 69

ص: 157
چیزی از آن بگو. سوید از آن‌چه که یاد داشت، چیزی خواند. پیامبر فرمود: ای سوید، این سخنان نیکو است، اما آنچه که با من است نیکوتر است و بهتر؛ زیرا قرآن کلام خدا است. در آن، بیان همه‌چیز آمده است و راه راست و هویت و نجات خلق را به خدا نشان داده است. سوید گفت: ای محمد، بخوان. پیامبر صلی الله علیه و آله چند آیه از قرآن خواند و سوید را به اسلام دعوت کرد.
سوید را از نظم قرآن خوش‌آمد و گفت: من هرگز بدین زیبایی سخنی نشنیده‌ام و بدانست که کلام حق است و پیامبر صادق، و اسلام به دل گرفت ولی آشکار نکرد. (1) و چندی بعد در جنگی که در مدینه، میان اوس و خزرج رخ داد، شرکت کرد و کشته شد. (2) چند نکته از این حادثه:
1. مردم مدینه در اثر مجاورت با یهودیان و مسیحیان، از اندیشه‌های دینی آشنایی داشتند. اگرچه بسیاری از آنان بت‌پرست بودند، لیکن کسانی نیز بودند که به دنبال یافتن حقیقت می‌رفتند.
2. سوید جمله‌ای از گفتار لقمان را همراه داشته، که بنابر نقل‌هایی (3) آن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشان داده است و این نشانه آن است که مردمانی از مدینه، با گفته حکما آشنا بوده‌اند.
3. از این‌که پیامبر خدا آن گفته‌ها را تأیید کرد و گفته‌های لقمان را نیکو و قرآن را نیکوتر شمرد، دانسته می‌شود که انتساب آن مجله به لقمان و یا اکثر آن، صحیح بوده است.
5. ایمان آوردن سران قبایل
از جمله عوامل پیشرفت سریع اسلام در یثرب، ایمان آوردند سران طوایف و قبایل بود؛ یعنی ابتدا سران و به تبع آن، بقیه مردم ایمان آوردند و مقاومتی از جانب افراد عادی در مقابله با مسلمانان صورت نگرفت. برخلاف مکه که ابتدا بیشترین افراد مسلمان از جوانان و طبقه متوسط بود و اشراف و سران قبایل، در نهایتِ عناد و خصومت با اسلام و پیامبر برخورد کردند.
بر این اساس، تاریخ در مورد ایمان آوردن نخستین گروه از مردمان مدینه، چنین نگاشته است:
در سال بعد که قافله حُجاج از مدینه آمدند، دوازده تن از رؤسای انصار به اتفاق عزم رسیدن به حضور پیغمبر خدا کردند که در عقبه اولی سید صلی الله علیه و آله را بیافتند و با وی بیعت کردند و بعد که به مدینه بازگشتند اسلام در هر قبیله‌ای از اهل مدینه و مردم

1- سیرة رسول اللَّه، ج 1، ص 424 و سیره ابن هشام، ج 2، ص 69
2- سیرة ابن هشام، ج 1، ص 307
3- سیرة ابن هشام، ج 2، ص 68

ص: 158
شهر آشکار گشت.
و شاهد بر این‌گونه اسلام آوردن طایفه بنی‌عبدالاشهل است:
پیامبر مصعب‌بن عمیر را همراه آنان به مدینه فرستاد و برخی اسلام آوردن بنی عبدالاشهل را (که از طوایف بزرگ اطراف مدینه بود) از موفقیت‌های مصعب می‌دانند و چنین نقل کرده‌اند که:
روزی مصعب‌بن عمیر همراه اسعدبن زراره، برای تبلیغ اسلام به میان آن قبیله رفتند. سعد بن معاذ و اسیدبن حُضیر را، که از مِهتران قبیله بودند، به اسلام دعوت کردند و چون سعدبن معاذ به میان قبیله خود بازگشت، گفت: ای قوم، مرا در میان خود چگونه می‌یابید؟ گفتند: تو مخدوم و بزرگ مایی و فاضل‌ترین و بهترینِ قومی. حکم تو بر ما نافذ است و هرچه فرمایی طاعت تو بر ما واجب. آنگاه سعد بانگ برآورده، گفت:
ای قوم، بدانید که من مسلمان شده‌ام و به دین محمد صلی الله علیه و آله آمده‌ام و سوگند خورده‌ام که با شما سخن نگویم مگر به خدا و پیامبر وی ایمان آورید و به دین محمد درآیید. چون سعد چنین گفت، هنوز شب فرا نرسیده بود که مردم قبیله از زن و مرد همگی ایمان آوردند. (1) نتیجه آن‌که از مقایسه شیوه برخورد بزرگان و سران قبایل یثرب با فرستاده پیامبر اسلام و برخورد سران قریش با آن حضرت، روشن می‌شود که یکی از عوامل تسریع در گسترش اسلام در یثرب، هماهنگی و انعطاف‌پذیری بزرگان قبایل این شهر بود.
از جمله عوامل پیشرفت سریع اسلام در یثرب، ایمان آوردند سران طوایف و قبایل بود؛ یعنی ابتدا سران و به تبع آن، بقیه مردم ایمان آوردند و مقاومتی از جانب افراد عادی در مقابله با مسلمانان صورت نگرفت.
اختلاف نژاد
آنچه در علم انساب عرب آمده، این است که همه قبایل عرب ساکن جزیرةالعرب به دو دسته بزرگ تقسیم می‌شدند؛ یکی عرب جنوبی و قحطانی که عرب اصیل خوانده می‌شدند و دیگری عرب عدنانی و شمالی. هریک از این دو قبیله دارای ویژگی‌هایی است که در انتخاب نوع زندگی و اندیشه و گرایش‌های آنان مؤثر است.

1- سیرة رسول اللَّه، ص 437 و 436

ص: 159
نژاد اوس و خزرج
در این‌که نژاد دو طایفه مهم مدینه؛ یعنی اوس و خزرج، از عرب قحطانی و یمنی است، جای تردید نیست، لیکن در چگونگی این مهاجرت به مدینه، اختلاف نظریه وجود دارد و شاید سخن ازرقی در «اخبار مکه» را نزدیک‌ترین قول به واقعیت دانست که می‌نویسد:
«چون ثعلبةبن عمروبن عامر شنیده بود که سد مأرب در اثر سیل عرم از میان خواهد رفت، تمام اموال و املاکش را فروخت و با فرزندان و اقوام خویش یمن را ترک کرد و از شهری به شهری می‌رفت تا آن‌که به ناحیه مکه رسید و با قبیله جُرهم درگیر شد و بعد از سه روز جنگ، آنان را شکست داد و در مکه و اطراف آن سکنی گزیدند و بعد از سالی، تبی دامن‌گیرشان شد که پیش‌تر از این تب چیزی نمی‌دانستند و آن را نمی‌شناختند. پیری را خواستند و شرح حال خود به او گفتند و از رنجی که به آنان رسیده بود، شکایت کردند. او به آنان گفت: از این رنجی که به شما رسیده، به من نیز رسیده است و این دردی است که در این ناحیه گسترده و بیماری فراگیر است. از چاره آن پرسیدند، گفت: در کوچیدن است ... آنان‌که قصد ماندگاری در سرزمینی مرطوب، خوش آب و هوا و پرنعمت را دارند، به یثرب؛ سرزمین خرما کوچ کنند. اوس و خزرج به آن‌جا رفتند.
حسان‌بن ثابت در شعری، جدا شدن سه طایفه بزرگ یمنی به «خزاعه» و «اوس و خزرج» و «غسانی» می‌شود که در سه منطقه سکونت کردند، خزاعه در مکه، اوس و خزرج در مدینه و غسان در شام. (1) از گزارش فوق و منابع بسیار دیگر، برمی‌آید که دو طایفه بزرگ مدینه، از اعراب قحطانی و اصیل عرب و منسوب به أزْد هستند.
نژاد قریش
جدّ فرضی قبایل شمال عربستان عدنان است. پسر عدنان، معد و پسر معد نزار بوده است. به همین جهت قبایل شمالی را، در مقابل جنوبیِ قحطانی، علاوه بر عدنان، قبایل معد و نزار نیز خوانده‌اند.
و یکی از تقسیمات قیس دسته قبائل عیلان بوده است و این دسته، اهمیتشان به‌قدری است که گاهی تمام گروه قبایل شمالی را دربرابر قحطانی‌ها گروه قیس خوانده‌اند ... از دسته‌های بزرگ دیگر مضر خندف است که شامل شاخه‌های هذیل و تمیم و کنانه بود و قریش از بطون

1- اخبار مکه، ازرقی، قم، منشورات رضی، ج 1، ص 94

ص: 160
کنانه است. (1) اختلاف میان دو تیره مهم عرب قحطانی و عدنانی، ریشه در گذشته‌های دور دارد؛ چنان‌که گفته شد، از زمانی که سد مأرب فرو ریخت و عرب جنوب کوچید و در ناحیه مکه با عرب شمالی درگیر و بر آنان چیره شد تا زمان ظهور اسلام و دوران خلفای چهارگانه، تا عهد اموی و عباسی و شاید گذشته ایمان انصار در از خودگذشتگی، در حفاظت از جان پیامبر، در آغاز کار کینه و دشمنی دیرینه آن‌ها با عدنانی موجب گشت که تا سر حد جان در دفاع از پیامبر و دین تازه اصرار بورزد. و این نکته مهم قابل توجه بوده و متأسفانه مورد غفلت واقع شده است. باید گفت بیشترین جنگی که از سوی اعراب بر پیامبر تحمیل شد و در مقابل اسلام مقاومتی صورت پذیرفت، از جانب قبایل عدنانی است و پس از قریش که خود سرکرده مخالفان و پرچمداران مبارزه با اسلام بودند، طوایفی چون هوازَن با همکاری نصر و جُشم و بنی‌هلال، که جملگی از عرب عدنانی بودند، جنگ حنین را به‌وجود آوردند و طایفه بنی‌سلیم غزوه بنی سلیم را بعد از جنگ بدر به‌وجود آوردند و قبیله هذیل نیز واقعه رجیع را در سال سوم آفریدند و طایفه بنی‌سلیم حادثه بئر مؤونه را به‌وجود آوردند و طایفه بنی غطفان از شاخه قیس بن عیلان هم‌پیمان بزرگ قریش در به‌وجود آوردن جنگ احزاب بودند.
حاصل آن‌که، آنان که به ستیزه‌جویی با اسلام برخاستند، از عرب قحطانی و آنان که بیشتر در خدمت اسلام درآمدند عرب عدنانی بودند و این کشمکش‌های نژادی و قومی در دنیای عصبیت جاهلیت عرب، در تعیین گرایش‌ها بی‌اثر نبوده است. اگرچه علت تامّه نبوده، ولی آنچه که قابل توجه است این است که نه در قرآن و نه در سیره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نشانه‌ای از این‌که در اسلام برای پیشرفت امور از این تمایلات استفاده شده باشد وجود ندارد، بلکه الغای آن شده و محور را تقوی و ایمان معرفی نموده است. ولی بعدها در عصر بنی‌امیه و بنی‌عباس از آن سوء استفاده نمودند، چنان‌که گفته‌اند: معاویه خلیفه اول اموی و پسرش یزید مال زیادی خرج کردند تا قبایل قضاعه را وادار سازند که از انتساب به یمن و قحطان چشم‌پوشی نمایند و خود را به معد و عدنان منتسب سازند، ولی بیشتر این قبایل این پیشنهاد را نپذیرفتند. (2)

1- دتر عباس زریاب خوئی، بزم آورد، تهران، انتشارات علمی، ص 241
2- دکتر عباس زریا خوئی، بزم آورد، تهران، انتشارات علمی، ص 240

ص: 161

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار