حج‌گزاری در سودان‌

نوع مقاله : از نگاهی دیگر

نویسنده

موضوعات


مردم سودان، از زمان ورود اسلام به این سرزمین و آشنایی با مناسک حج، سفر به سرزمین حجاز را با هدف بهجا آوردن حج آغاز کردند. در آن روزگار حجاج مناطق مختلف سودان، سوار بر چهارپایان تا «پورت سودان»، واقع در کناره دریای سرخ سفر می‌کردند و از آنجا با کشتی عازم حجاز می‌شدند. کاروان‌های حج سودان، «تایه» نام داشت که در زبان عامیانه به معنای گروه و دسته است. «تایه» ها بر اساس پیوندهای خانوادگی و خویشاوندی شکل می‌گرفت و حج گزاری در سودان، تا قرن گذشته کم و بیش به همان روش انجام می‌شد.
در پی ایجاد تحول در عرصه ارتباطات و حمل و نقل و افزایش شمار حجاج، دولت سودان در سال 1971 م. اداره امور اجرایی حج را به وزارت امور دینی و اوقاف این کشور محول کرد و این وزارتخانه تا سال 1991 م. عهده دار امر برگزاری حج بود.
در سال 1992 م. امور اجرایی حج به بعثه حج سودان واگذار گردید. این بعثه از دو بخش اصلی تشکیل می‌شد؛ نخست، بخش اداری و نظارتی؛ که تابع اداره حج و عمره وزارت ارشاد بود و دیگری، دایره اسکان و حمل و نقل که تحت نظارت شورای اوقاف اسلامی سودان فعالیت می‌کرد. این روند تا سال 1994 ادامه یافت.
تشکیل شورای عالی حج و عمره
در سال 1995 م. (1374 ش.)، دولت سودان با تصویب لایحه‌ای، تشکیل «شورای عالی حج و عمره» در وزارت برنامه‌ریزی اجتماعی این کشور را در دستور کار خود قرار داد، تا امور اجرایی حج و عمره به این شورا محول گردد. دو سال پس از آن، در سال 1997 م. بخشنامه موقت ویژه تشکیل این شورا صادر شد که در بخشی از آن چنین آمده بود:
«... شورایی موسوم به شورای عالی حج و عمره تشکیل خواهد شد که ماهیت حقوقی دارد و مقر اصلی آن در خارطوم واقع است. این شورا با موافقت وزیر متبوع می‌تواند دفاتر و اداراتی در داخل یا خارج از کشور دایر کند».
ساختار تشکیلاتی شورای عالی حج و عمره عبارت است از:
الف- شورای اداری: که با انتخاب وزیر و بر مبنای مصوبه هیات وزیران تشکیل می‌شود.
ب- اداره مرکزی: که زیر نظر مدیر کل و معاون وی فعالیت می‌کند. روند اجرایی امور مالی، اداری و فنی شورا بر عهده این اداره است.
ج- ادارات تابعه، شامل اداره حج و عمره، اداره امور مالی و توسعه انسانی، اداره اطلاع رسانی و روابط عمومی، اداره ارشاد و آموزش، اداره سرمایه گذاری؛ و دفتر هماهنگی امور حج و عمره مستقر در جده.
ضوابط و شرایط اعزام به حج
الف- ضوابط مالی: هزینه‌های امور اداری به طور نقدی از داوطلبان دریافت می‌گردد و هزینه‌های اعزام به حج شامل هزینه اسکان، حمل و نقل و خدمات دیگر، به ریال سعودی و در قالب دو فقره چک دریافت می‌شود.
ب- استطاعت بدنی و مقررات شرعی: توانایی جسمی برای انجام سفر حج در مردان، و همراه بودن یکی از محارم برای بانوان زیر 45 سال ضروری است.
ج- ضوابط و مقررات اداری: شامل مقررات خروج از کشور، تابعیت، اخذ گذرنامه و روادید، که داوطلبان باید از شرایط عمومی برخوردار باشند. انجام آزمایش‌های پزشکی برای تمامی داوطلبان و اخذ مرخصی برای کارمندان دولت ضروری است.
سهمیه مناطق
در سال 1420 ه-. ق. (2000 میلادی)، بنا بر مصوبه هیات وزیران و به منظور تمرکز زدایی و سهولت در انجام امور اداری، کشور به سه ناحیه شرقی، مرکزی و غربی تقسیم شد. بر اساس این تقسیم بندی، ناحیه شرقی ایالت‌های دریای سرخ، کسلا، قضارف، الجزیره و نیل ازرق را شامل می‌شود. ایالت‌های خارطوم و نهرالنیل در ناحیه مرکزی قرار دارند و ایالت‌های کردفان (شمالی، شرقی و غربی)، دارفور (شمالی،

ص: 73
شرقی و غربی)، نیل ابیض و همچنین ایالت‌های جنوبی در ناحیه غربی واقع شده بودند. با توجه به ویژگی‌های خاص مناطق جنوبی، در سال 2002 ناحیه دیگری به این نواحی سه گانه اضافه شد که تمامی ایالت‌های جنوبی را در بر می‌گیرد.
بعثه حج سودان
بعثه حج سودان از دو بخش تشکیل شده است:
1- بخش نظارت و برنامه ریزی
2- بخش امور مربوط به نواحی مختلف، که اجرای برنامه‌ها را بر عهده دارد.
شرایط اعزام به عمره
ضوابط و شرایط کلی برای اعزام به سفر عمره، با مقررات و ضوابط اعزام به حج تفاوتی ندارد. البته از سال 1422 ق. وزارت اوقاف و ارشاد با توجه به مصوبه دولت عربستان، بخش خصوصی را نیز در ارائه خدمات عمره مشارکت داده است.
موقوفات، در خدمت حجاج
در عربستان سعودی و سودان، زمین‌ها و املاک وقفی متعددی وجود دارد که درآمد حاصل از آنها برای خدمت رسانی به حجاج در نظر گرفته شده است. موقوفات قدیمی بیشتر در شهر جده واقع هستند و در سال‌های اخیر، موقوفه‌هایی در شهرهای مکه و مدینه نیز به آنها افزوده شده است.
سند چشم انداز 25 ساله شورای عالی حج و عمره
این طرح که در فاصله زمانی 1423 تا 1448 ه-. ق. (2002 تا 2027 م.) و در چهار مرحله (سه دوره 5 ساله و یک دوره 10 ساله) به اجرا در می‌آید، با هدف ایجاد تحول در برگزاری مراسم حج و عمره و پربارتر شدن این سفرهای معنوی آغاز شده است. از جمله برنامه‌های شورای عالی حج و عمره که در سال‌های آینده به اجرا در خواهد آمد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
1- طرح پس انداز برای حج: بر اساس مصوبه هیات وزیران و با بهره گیری از تجربه موفق کشور مالزی در برگزاری حج و عمره، اجرای طرح «پس انداز برای حج» در دستور کار شورای عالی حج و عمره قرار گرفته و پس از رایزنی با مراجع ذیربط در مالزی، تفاهم نامه‌ای در این زمینه با طرف مالزیایی به امضا رسیده تا بر اساس آن، «پس انداز مالی» به عنوان یک راهکار موفق و همگانی برای اعزام به حج به اجرا در آید.
2- احداث ساختمان مرکزی شورای عالی حج و عمره: این مرکز با توجه به ضرورت همکاری و هماهنگی میان ادارات و سازمان‌های مرتبط با امور حج و عمره احداث خواهد شد. هر یک از ادارات و سازمان‌های مربوطه مانند اداره گذرنامه، اداره بهداشت و ... در این ساختمان دفتر نمایندگی تاسیس خواهند کرد.
3- کارخانه تولید لوازم احرام و ملزومات حج: این کارخانه محصولات خود را با قیمت ارزان و کیفیت مناسب در اختیار حجاج و معتمرین قرار خواهد داد. بدین ترتیب علاوه بر صرفه جویی در هزینه‌ها و جلوگیری از خروج ارز از کشور، سود حاصل از محل فروش محصولات نیز به پیشبرد اهداف شورا کمک می‌کند.
4- احداث درمانگاه‌های ویژه حجاج: مراکز درمانی ویژه حجاج با هدف ارائه خدمات بهداشتی و درمانی با هزینه اندک و کیفیت مطلوب احداث خواهد شد و درآمدهای حاصل از این مراکز درمانی نیز در تحقق اهداف شورای عالی حج و عمره نقش موثری خواهد داشت.
روند فعالیت‌های شورای عالی حج و عمره
الف- برنامه سالیانه
این شورا با توجه به سیاست‌های ابلاغ شده از سوی هیات وزیران و سند چشم انداز 25 ساله، برنامه فعالیت‌های سالانه خود را پیش بینی و اجرا می‌کند. این برنامه‌ها بر اساس یک دوره سالیانه (از محرم تا ذی حجه) به اجرا در می‌آید و به کارگیری روش‌های بهینه سازی و افزایش بهره وری همواره در دستور کار شورا قرار داشته است.
ب- دوره‌های آموزشی
شورا همواره به ارتقاء سطح علمی و آموزشی کارکنان توجه دارد و هر یک از آنان با توجه به سطح معلومات و نوع وظیفه ای که بر عهده دارند، در دوره‌های آموزشی ویژه مشارکت می‌کنند.
ص: 74
سیاست‌های کلی شورای عالی حج و عمره
افزایش تعداد حجاج و عمره گزاران در دوره اجرای سند چشم انداز 25 ساله به منظور رسیدن به بالاترین سقف ظرفیت.
تشویق به سرمایه گذاری در امر حج و عمره و افزایش درآمدهای شورا، متناسب با روند افزایش تعداد حجاج و معتمرین.
ارتقاء سطح آگاهی حجاج و همراهی آنان با روند بیداری اسلامی
کاهش هزینه‌ها از طریق افزایش سرمایه گذاری
ایجاد صندوق اعتباری و پس انداز در تمامی سازمان‌های دولتی و غیر دولتی به منظور ایجاد زمینه حضور افراد کم درآمد در حج
راهکارهای اجرای مرحله نخست سند چشم انداز
(5 ساله اول، 1423 تا 1427):
تصویب ساختار تشکیلاتی و شرح وظایف اجرایی شورا و تعیین هیات نظارت بر روند اجرای آن
فعال کردن دفاتر نمایندگی شورا در ایالت‌های مختلف
احداث ساختمان مرکزی شورای عالی حج و عمره
ایجاد صندوق پس انداز حج و عمره
هزینه‌های سفر حج در سودان
حجاج سودان از دو مرز هوایی و دریایی، از طریق فرودگاه‌های جده و مدینه و نیز بندر جده عازم عربستان می‌شوند. هزینه ثابت سفر برای حجاج اعزامی از همه مناطق سودان، برابر با 750 دلار است که با احتساب هزینه‌های اجرایی، حمل و نقل، اسکان و ...، کل هزینه سفر حج از راه هوایی برابر با 1600 دلار (6100 ریال سعودی) و از طریق دریا برابر با 1200 دلار (4500 ریال سعودی) است.
تعداد حجاج سودانی در موسم حج سال 1425 ه-. ق. برابر با 25569 نفر؛ و سهمیه اختصاص یافته به هر یک از ناحیه‌های این کشور به شرح ذیل بوده است:
ناحیه خارطوم و جنوب: 10988 نفر
ناحیه مرکزی: 3519 نفر
ناحیه شرقی: 3946 نفر
ناحیه غربی: 4677 نفر
سایر سهمیه‌ها: 2549 نفر
جمع کل: 25569 نفر
حدود 52% از حجاج از طریق دریا و 48% نیز از مرزهای هوایی عازم عربستان شده‌اند. 70% از حجاج سودان، «مدینه قبل» و 30% نیز «مدینه بعد» بوده‌اند.
گزارش حج 1425 ه-. ق
سهمیه کشور سودان 26000 نفر
هزینه هر نفر هوایی 1634 دلار (6130 ریال سعودی)
زمینی 1209 دلار (4535 ریال سعودی)
ص: 75
مبادی ورودی به عربستان
بندر جده: 11350 نفر
فرودگاه جده 4350 نفر
فرودگاه مدینه 7312 نفر
جمع 23020 نفر
اعضای بعثه و ... 1000 نفر
اتباع خارجی و ویزاهای شخصی 1549 نفر
جمع کل: 25569 نفر
تعداد پرواز 35 (مدینه قبل) (هواپیمایی سودان 18 پرواز و هواپیمایی سعودی 17 پرواز)
محل اسکان در مدینه: مناطق الاجابه، العوالی والمصانع.
تعداد آپارتمان‌ها و منازل مسکونی در مدینه: 68 باب ساختمان
محل اسکان در مکه: مناطق ریح بخش، فلکه کُدی و خیابان‌های المنصور، الزاهر، عزیزیه و اجیاد.
تعداد ساختمان‌های اجاره شده در مکه: 26 باب
تعداد چادرهای اختصاص‌یافته به حجاج سودان در منی: 1941 چادر
ارزیابی عملکردها در حج 1425 ه-. ق
الف) نقاط قوت:
- آغاز زودهنگام عملیات اجرایی حج که در 16 رمضان و یک ماه زودتر از سال‌های گذشته آغاز گردید.
- موفقیت شرکت‌های حمل و نقل دریایی و هوایی در اجرای جدول زمان‌بندی سفرها براساس برنامه از پیش تعیین‌شده.
- سازمان‌دهی مناسب روند ورود حجاج به عربستان با حضور فعال و مؤثر مسؤولان پذیرش بعثه در مبادی ورودی (فرودگاه‌ها و بندر جده) و ملبّس بودن آنها به لباس متحدالشکل که ورود حجاج را سرعت بخشیده بود.
- موفقیت کارگزار خدمات حجاج در اجرای بندهای قرارداد که برخی از آنها برای نخستین بار به‌طور کامل اجرا شد و عبارت بود از:
الف- پرداخت مبلغ 70 ریال به‌جای وعده‌های غذایی به هر زائر که کاملًا کافی به‌نظر می‌رسید.
ب- اجرای برنامه انتقال حجاج به مشاعر (عرفات، مشعر، منی) براساس زمان‌بندی که ضمن انتقال همه حجاج در روز حرکت، به میزان 15% در هزینه‌های اتوبوس‌ها صرفه‌جویی شد که بیش از حد پیش‌بینی شده بود.
- برگزاری جلسه مشاوره با مؤسسات عربستان برای ارزیابی عملکرد بعثه در مدینه منوره پیش از دیدار با مدیران وزارت حج (شاخه مدینه)
- موفقیت روش برپایی و حراست از چادرها توسط نیروهای اعزامی پلیس سودان که موجب جلوگیری از ورود افراد متفرقه (از جمله بازماندگان موسم عمره و حجاج غیرسودانی) به چادرها گردید و مشکلاتی را که در این‌خصوص در سال‌های گذشته پیش آمده بود، برطرف کرد.
- مشارکت بخش آموزش و ارشاد در افزایش آگاهی زائران و انجام هرچه بهتر مناسک توسط آنان ...
- ارائه خدمات درمانی در مراکز مجهز و با حضور پزشکان ماهر و گروه‌های درمانی باتجربه.
ص: 76
- پایبندی شرکت‌های حمل و نقل هوایی و دریایی به جدول زمان‌بندی سفر و انعطاف‌پذیری کامل در ارائه خدمات درخصوص «رزرو با تأخیر» برای افراد دارای شرایط خاص (بیماران- سالمندان- افراد دارای مسؤولیت‌های خاص)، به ویژه توسط خطوط هوایی سودان.
- همکاری و هماهنگی مطلوب میان افراد.
- تقسیم زائران مناطق مختلف کشور به 6 ناحیه که از مشکلات اداری کاسته است.
- پرواز مستقیم به مدینه منوره (بیش از 30 پرواز)
ب- نقاط ضعف:
- عدم رعایت ضوابط در انتخاب ساختمان‌ها توسط برخی از کارگزاران نواحی، به‌گونه‌ای که پس از مشخص شدن اشکالات ساختمان‌ها به‌جای آن‌که مطابق با قرارداد، خواهان اصلاح و رفع مشکل شوند، قرارداد را ملغی تلقی کرده و بدون هماهنگی با بعثه و واحد نظارت، اقدام به شکایت از مسؤول یا پیمانکار نموده‌اند که در مواردی موجب بروز تأخیر در اسکان حجاج برخی نواحی گردید.
- دوری نسبی برخی از ساختمان‌های مکه از حرم که موجب افزایش استفاده از اتوبوس گردید و مشکلات خاص خود از جمله بی‌نظمی رانندگان را در پی داشت و عده‌ای از حجاج ناگزیر به پیاده‌روی به‌سوی حرم شدند که مشکلاتی را به وجود آورد.
- اخلال در انتقال به‌موقع حجاج از مدینه به مکه ...
- مشکلاتی که به‌سبب دقیق نبودن برخی قراردادهای اجاره ساختمان‌ها پیش آمد و در آنها جزئیات لازم درج نشده بود. عدم تطبیق شرایط اسکان در منی با مفاد قرارداد، قدیمی و کهنه بودن اتوبوس‌ها و بی‌تجربگی برخی رانندگان، کیفیت پایین برخی از غذاها در منی، عدم وصول چک‌های تضمینی از مکتب وکلاء موحد سودان که موجب تأخیر در اجازه ورود به برخی از زائران در فرودگاه مدینه شد، و نوسان نرخ ارز که موجب افزایش بهای خدمات گردید از دیگر مشکلات و نقاط ضعف به‌شمار می‌آید.
نظرسنجی از حجاج
برای آگاهی از نظرات حجاج در مورد کیفیت و نحوه ارائه خدمات در حج، نظرسنجی‌هایی براساس روش‌های علمی و با سه شیوه صورت گرفت:
- پرسش‌نامه؛
- گفتگوی مستقیم با شماری از زائران در چادرهای منی که به‌صورت تصادفی انتخاب شده بودند.
- گفتگو با برخی از حجاج و زائران صاحب‌نظر و با تجربه.
پس از بررسی نتایج با استفاده از رایانه، خلاصه نظرسنجی‌ها بدین شرح استخراج گردید:
1- افزایش میزان رضایت حجاج از نحوه اسکان در چادرهای منا که به 64% بالغ گردیده است. این نسبت در سال‌های گذشته حدود 20% بود و این تفاوت، نشانگر موفقیت نیروهای پلیس سودان در برقراری نظم بوده است.
2- بیش از دوسوم حجاج رضایت خود را از نظم و انضباط در حمل و نقل ابراز داشته‌اند که تفاوت زیادی با گذشته دارد، زیرا در سال‌های قبل تنها یک‌سوم از حجاج از این خدمات رضایت داشتند.
3- 75% از حجاج، از سرعت در انتقال از مدینه به مکه راضی بوده‌اند و 25% باقیمانده را کسانی تشکیل می‌دهند که تا آخرین فرصت در مدینه مانده‌اند.
4- عموم زائران از بهبود کیفیت خدمات در سال جاری- خصوصاً اقامت و خدمات رفاهی در مدینه منوره- ابراز رضایت کرده‌اند.
5- نظرسنجی‌ها نشانگر آن است که افزایش میزان رضایت حجاج از خدمات رفاهی، منوط به برنامه‌ریزی دقیق اداری است.
6- براساس نظرسنجی‌ها مشخص شد که سطح آگاهی عمومی حجاج ارتقا یافته و آنان نسبت به عملکرد بعثه و نیروهای پلیس و ... توجه دارند. ضمناً گزارشی مبنی بر عدم صحت اعمال حج زائران دریافت نشده است.
ص: 77
چشم‌انداز آینده
باتوجه به تجربیات سنوات گذشته و پس از جلسات متعدد شورای مشورتی بعثه که رؤسای ادارات حج نواحی مختلف کشور در آن شرکت داشته‌اند، چشم‌انداز آینده امور حج بدین صورت تدوین شده است:
1- لزوم آغاز زودهنگام عملیات اجرایی حج در هر موسم.
2- تثبیت حضور نیروهای پلیس سودان برای ایجاد نظم در چادرهای منا با افزایش تعداد آنها و ارائه آموزش‌های لازم.
3- گسترش و تحول روش‌های آموزش و ارتقاء سطح آگاهی حجاج با بهره‌گیری از مبلّغان و خطبای داوطلب همکاری.
4- تأکید بر رعایت ضوابط تعیین مدیران گروه‌ها و این‌که تعداد مدیران جدید در هر سال از 20% تجاوز نکند.
5- تسریع در احداث «مدینه‌الحجاج» در بندر سواکن تا زمان تکمیل پروژه، منطقه‌ای در این بندر به حجاج اختصاص می‌یابد تا رسیدگی به امور آنان ممکن گردد.
6- تسریع در ایجاد مرکز پژوهش‌های حج تحت نظارت شورای راهبردی حج و عمره.
7- محاسبه هزینه سفر به مدینه منوره و بازدید از محل‌های زیارتی آن در هزینه کلی سفر حج و اختصاص وسایل نقلیه برای انتقال حجاج به مدینه و پیش‌گیری از بروز مشکلات دراین‌خصوص.
8- سرشماری زود هنگام برای آگاهی از تعداد حجاج «متعجّل» و «متأخّر» برای تسهیل در رفت و آمد آنان.
9- تلاش برای انتقال همه حجاج از مدینه به مکه تا پیش از روز پنجم ذی‌حجه برای سهولت در انجام اعمال.
10- بررسی میزان رعایت مفاد قراردادها از سوی کارگزاران و شرکت‌های خدماتی.
جدول زمان‌بندی و هزینه‌های اجرایی
برنامه‌های مرتبط با حج سال 1425 ه-. ق.
ردیف
نوع فعالیتمجریتاریخ اجراهزینه (به دینار سودان) 1 آموزش کارگزارانواحد اداری و توسعه انسانیمحرم ذی‌قعده 5502. 698. 5 انتشارات و پژوهشواحد برنامه ریزی و پژوهشربیع الاول- شعبان 0003. 000. 8 پوشش رسانه‌ای و خرید تجهیزاتواحد اطلاع رسانیمحرم- ذی‌حجه 9794. 884. 7 ارزیابی عملکرد حج 1424 ه- و کسب آمادگی برای حج 1425 ه-
اداره حج و عمرهشعبان- ذی‌قعده 0005. 805 هزینه های اجرایی بعثه حج و انجام ماموریت هااداره حج و عمرهذی‌قعده- ذی‌حجه‌