سرّی از اسرار حج‌

ص: 7
البته سفر به دل که باید از صفتی به صفت دیگر در آید، اگر با سفر تن همراه و هم زمان شود، سریعتر و بهتر انجام می‌پذیرد و بیشتر نافذ است؛ زیرا ظاهر که با باطن هماهنگ گردد، سازگاری بیشتر و تأثیر پذیری افزونتر شود؛ همچنان که مسافر گام به گام و به تدریج، به مقصد نزدیک می‌شود، نه به یکباره، دل نیز از صفتی بریدن و به صفتی رسیدن را به تدریج حاصل می‌کند نه دفعی و به یکباره.
اهل سلوک گفته‌اند: انتقال از ضد به ضد، به یکباره در نهایت دشواری است. بنابراین، باید انتقال از خُلق بد به خُلق نیک، به تدریج باشد تا آسان شود. (1)
و از میان عبادات، حج تنها عبادتی است که در آن، سلوک ظاهر با سلوک باطن در آمیخته شده و مقدمات و اعمال و مناسک آن دارای اسرار است و می‌توان آن را عبادت ایماء و اشاره نامید. البته کسانی که از زمره: (یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الآخِرَةِ هُمْ غافِلُون) (2)؛ «آنان ظاهر زندگی دنیا را می‌دانند و از آخرت بی‌خبراند» به همان ظواهر عبادت بسنده می‌کنند و طبق گفتار قرآن، خواسته آنان بیش از این نیست که بگویید: (رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا وَ ما لَهُ فِی الآخِرَةِ مِنْ خَلاق). (3) برخی از مردم می‌گویند: «ای پروردگار ما! ما را در دنیا چیزی بخش و اینان را در آخرت نصیبی نیست» لیکن دسته دیگر از مردم که باور دارند قرآن ظاهری دارد و باطنی، و هفت «باطن» بلکه هفتاد باطن دارد و «ذی بطون» است، پس باید عباداتی را که بیان نموده، دارای رازهایی باشد فراتر از ظواهر آنها؛ از جمله «حج»، که هم دارای پوسته و ظاهر است هم دارای باطن و هم سلوک ظاهری را دارد و هم سلوک باطنی را.
هم چنانکه عرفا برای تهذیب نفس و تذکیه آن، سلوک ظاهری را سفارش می‌کنند که از طریق تمرین و تکرار آداب و رسوم، به اخلاق حسن دست یابند و به حقایق برسند و کم‌کم از پوسته رویینِ عبادت به مغز زیرین و محتوای آن برسند، سفر حج نیز گویی آداب و رسومی است که سالک از راه گذر از این مراسم و عبادات و مناسک، به نوعی درک واقعی از حقایق معنوی نایل می‌شود و در اثر تکرار وتمرین مناسک از ظاهر اعمال به باطن و اسرار راه پیدا می‌کند. لذا تفکّر در راز تمثیلها و طریق استفاده از آنها و چگونگی ضبط ارواح معانی در کالبد مثالها، و وجه تناسب میان آنها و چگونگی موازنه میان «عالم ظاهر و شهادت»، که طبیعت مثالها از آن نشأت گرفته و «عالم ملکوت»، که ارواح معانی از آنجا فرود آمده، از مهمترین مباحث ارزشمند رازگشایی حج نزد اهل معرفت است و تفکّر در آن موجب فضیلت و سبقت و پیشی گرفتن از دیگران در این مسابقه است؛ همچنانکه نبی اعظم (ص) در سفارش به علی (ع) برای پیروزی دراین مسابقه، همین معنی را سفارش کرده و بوعلی سینا آن را چنین گزارش می‌کند:
و برای این بود که شریفترین انسان و عزیزترین انبیا و خاتم رسل با مرکز دایره حکمت و فلک حقیقت و خزانه عقل امیرالمؤمنین علی (ع) گفت:
«یَا عَلِی، إِذَا رَأَیتَ النّاسَ مُقَرّ بُون إِلَی خَالِقِهِم بِأَنوَاع البرّ، تَقرّب إِلَیه بِأَنواع العَقل تسبقهم»
و این چنین خطاب جز با چند بزرگی راست نیامدی که اندر میان خلق همچنان بود که معقول در میان محسوس گفت: ای علی، چون مردمان اندر کثرت عبادت رنج برند، تو اندر ادراک معقول رنج بر تا بر همه سبقت گیری. (4)
3. کدامین حج دارای سرّ است؟
حج را دو قسم شمرده‌اند؛ «حج عوام» و «حج خواص». حج عوام، قصد «کوی» دوست است و حج خواص قصد «روی» دوست. آن، رفتن به «سرای دوست» و این رفتن «برای دوست» است و عوام به «نفس» رفتند و در و دیوار دیدند و خواص به «جان» رفتند وگفتار و دیدار دیدند و سرّ آن این استکه (چنانکه گفته شد) احکام نوعی تنزّل وجودی از عالم ملکوت‌اند، لذا پایبندی به آن و عمل کردن و انجام آن‌ها نیز به نوعی برای صعود به آن عالم است. لذا قصد ونیت شکل و جهت و نوع اعمال را روشن می‌کند، که اگر کسی قصد عروج وصعود به قرب حق را داشته باشد، اعمال او سرّی پیدا می‌کند و از جهت اهل معرفت گفته‌اند: (5) اگر کسی به قصد سیاحت و تجارت و مانند آن اراده حج کرده، چنین حجّی «سیر الی الله» نیست و سرّی ندارد؛ زیرا مهمترین سرّ حج سیر الی الله است و فرار از غیر خدا به سوی خدا است.
پس اگر کسی حج را به قصد تجارت یا شهرت و مانند آن انجام دهد، «فرار عَنِ الله» کرده است نه «فرار الی الله». (6)
به هر حال، گذشتن از پوسته‌ها و رسیدن به مغز کار، دشوار است؛ همچنانکه امام صادق (ع) فرمود: سختترین و دشوارترین چیز، که خدا بر خلق واجب کرده، کثرت ذکر خدا است. سپس فرمود: مقصودم گفتن: «سُبْحَانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ لله وَ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ اللهُ أَکْبَر» نیست، اگر چه این، خود ذکر است. مقصودم از ذکر خدا این است که در رویارویی با حلال و حرام، خدا را یاد آوری کند، که اگر طاعات خدا است به جا آورد و اگر معصیت حق است ترک کند (7) و فراوانی و کثرت ذکر خدا چنین است که بشر در طول شبانه روز، با هر آنچه روبهرو می‌شود از اعمال، «بایدها» و نبایدها است و باید دائم در ذکر و یاد حق باشد که اگر فرمان اوست انجام دهد و اگر نهی اوست ترک نماید.

---

1- قطب الدین شیرازی، درّة للتاج، ط تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ص 27
2- روم: 7
3- بقره: 200
4- بو علی سینا، معراج نامه، ج 2، مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان مقدس رضوی، ص 79
5- غزالی، کیمیای سعادت، چ تهران، کتابخانه مرکزی، چ 1361، ج 1
6- آیت الله جوادی آملی، جرعه‌ای از صهبای حج، چ تهران، نشر مشعر، ص 162
7- شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، چ تهران، الاسلامیه، ج 11، ص 200